A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN ELAN EDİLMƏSİ
DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCAN UĞRUNDA BÖYÜK DÖVLƏTLƏRİN DİPLOMATİK MÜBARİZƏSİ
Zaqafqaziya Federativ Respublikasının süqutu Cənubi Qafqazda üç müstəqil dövlətin - Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan respublikalarının yaranması ilə nəticələndi. 1918-c i il may ayının 27-də a rtıq keç miş Zaqafqaziya Sey min in Azərbaycan fraksiyası yaranmış siyasi vəziyyəti mü zakirə etmək üçün fövqəladə iclas çağırdı. Uzun sürən müzakirələrdən sonra Müvəqqəti Milli Şura yaratmaq qərara alındı. Müvəqqəti Milli Şu ranın sədri vəzifəsinə M .Ə.Rəsulzadə ("Müsavat" Partiyası MK-nın sədri), İcraiyyə Ko mitəsinin sədri vəzifəsinə isə F.X.Xoyski (bitərəf) seçild i. 1918-c i il mayın 28-də Tiflis şəhərində Azə rbaycan Milli Şurasın sədrin in müavin i Həsən bəy Ağayev, katib Mustafa Mahmudov, Fətəli Xan Xoyski, Xə lil bəy Xasmə mmədov, Nəs ib bəy Yusifbəyli, Mir Hidayət Seyidov, Nəriman bəy Nərimanbəyov, Heybətqulu Məmmədbəyov, Mehdi bəy Hacınski, Əliəsgər bəy Mahmudbəyov, Aslan bəy Qardaşov, Sultan Məcid Qənizadə, Əkbər Ağa Şey xülislamov, Mehdi bəy Hacıbababəyov, Məmməd Yusif Cəfərov, Xudadat bəy Məlikaslanov, Rəhim bəy Vəkilov, Həmid bəy Şaxtaxtinski, Firidun bəy Köçərli, Camo bəy Hacınski, Şəfi bəy Rüstəmbəyov, Xosrov Paşa bəy Sultanov, Cəfər bəy Axundov, Məhəmməd Məhərrəmov, Cavad Məlik-Yeqanov və Hacı Molla Axundzadədən ibarət tərkibdə A zərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında Akt (Əqdnamə) qəbul etdi:
260
§ 2. AZƏRBAYCAN İSTİQLALINI MÜBƏYYİN ƏQDNAMƏ
Böyük Rusiya inqilabının cərəyanı ilə, dövlət vücudunun ayrı-ayrı hissələrə ayrılması ilə, Zaqafqaziyanın rus orduları tərəfindən tərkibinə mövcud bir vəziyyəti-siyasiyyə hasil oldu. Kəndli qüvveyi-məxsusilərinə tərk olunan Zaqafqaziya millətləri müqəddəratlarının idarəsini bizzat kəndi əllərinə alaraq Zaqafqaziya Qoşma Xalq Cü mhuriyyətini təsis etdilər. Vəqayi -siyasiyyənin inkişaf etməsi üzərinə gürcü milləti Zaqafqaziya Qoşma Xalq Cü mhuriyyəti cüzindən çıxıb da müstəqil Gürcü Xalq Cü mhuriyyəti təsisini səlah gördü. Rusiya ilə Os manlı imperatorluğu arasında zühur edən müharibənin təsviyyəsi üzündən hasil olan vəziyyəti-hazıreyi-siyasiyyə və məmləkət daxilində bulunan misilsiz anarşi Cənubi-Şərqi Zaqafqaziyadan ibarət bulunan Azərbaycana dəxi bulunduğu xarici və
daxili müşkü latdan çıxmaq üçün xüsusi bir dövlət təşkilatı qurmaq lü zu munu təlqin ediyor. Buna binaən arayi-ü mu miyyə ilə intixab olunan Azərbaycan Şurayi- Milliyyəyi-İslamiyyəsi bütün cəmaətə elan ediyor ki: 1.
Bu gündən etibarən Azərbaycan xəlq i hakimiyyət həqqinə malik olduğu kibi, Cənubi-Şərqi Zaqafqaziyadan ibarət Azərbaycan dəxi kamiləl-hüquq müstəqil b ir dövlətdir. 2.
Müstəqil Azərbaycan dövlətinin şəkli-idarəsi Xalq Cü mhuriyyəti olaraq təqərrür ed iyor. 3.
olduğu millət və dövlətlərlə münasibati-həsəna təsisinə əzm edər. 4.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti millət, məzhəb, sinif, silk və cins fərq i gözləmədən qələmrəvində yaşayan bütün vətəndaşlarına hüquqi-siyasiyyə və vətəniyyə təmin eylər. 5. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ə ra zisi da xilində yaşaya n bilcümlə millətlərə sərbəstanə inkişafları üçün geniş meydan buraxır. 6. Məc lisi-Müəssisan toplanıncaya qədər Azərbaycan idarəsinin başında arayi-ümu miyyə ilə
intixab olunmuş
Şurayi-Milli və
Şurayi- Milliyə qarşı məsul höku məti-müvəqqətə durur" 1 .
Aktının qəbulu ilə A zərbaycan dövlətçiliyi dünyada Xalq Cü mhuriyyəti formasında elan olundu. Bu siyasi və hüquqi sənəddə müstəqil Azərbaycan dövlətinin yarandığı bəyan edilmiş, onun hakimiyyətinin şamil olunduğu ərazinin hüdudları müəyyənləşdirilmiş, həmçinin dövlətin əsas fəaliyyət prinsipləri öz əksini tapmışdır. İstiqlal Aktında demokratik
261 dövlətə məxsus atributların - hakimiyyətin xalqa mənsub olması, vətəndaşların mülki və siyasi hüquqlarının təmin edilməsi, bütün xalqların hər bir kəsin milli, dini, sinfi, silki və cinsi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq azad inkişafı üçün şərait yaradılması, ən nəhayət, hakimiyyətin bölünməsi kimi prinsiplərin dövlət fəaliyyətinin əsası kimi bəyan edilməsi Azərbaycan xalqının suveren, demokratik, hüquqi dövlət yaratmaq əzmində olduğunu bütün bəşəriyyətə nümayiş etdirdi. İstiqlal Aktı bəyannaməsi Azərbaycan millətinin Kulturnation (millət-mədəniyyət) statusundan tamamilə başqa siyasi-hüquqi və mənəvi-psixoloji statusa - Statenation (millət-dövlət) statusuna qədəm qoyduğunu göstərdi. İstiqlal Aktının qəbul edildiyi Milli Şuranın elə həmin iclasında ilk A zərbaycan hökumətini təşkil etmək tapşırığı almış Fətəli xan Xoyski Müvəqqəti hökumətin tərkibini elan etdi: Nazirlər Şurasının sədri və daxili işlər naziri - Fətəli xan Xoyski (bitərəf); maliyyə naziri və xalq maarifi naziri - Nəsib bəy Yusifbəyli ("Müsavat"); xarici işlər naziri - Məmməd Həsən Hacınski ("Müsavat"); yollar naziri və poçt-teleqraf naziri - Xudadat bəy Məlikaslanov (Müsəlman Sosialist Bloku); ədliyyə naziri - Xəlil bəy Xasməmmədov ("Müsavat"); əkinçilik naziri - Əkbər Şeyxülislamov ("Hümmət"); hərbi nazir - Xosrov-Paşa bəy Sultanov ("İttihad"); ticarət və sənaye naziri - Məmməd-Yusif Cəfərov (bitərəf); dövlət nəzarəti naziri - Camo Hacınski (Müsəlman Sosialist Bloku) 2 . Elə
həmin gün Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyski bir sıra dövlətlərin xarici işlər nazirliklərinə müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaradılması haqqında radioqram göndərdi. Radioqramda hökumətin müvəqqəti yerləşdiyi şəhərin Yelizavetpol (Gəncə) olduğu göstərilirdi 3 .
olması ilə səciyyələnirdi. Belə ki, Azərbaycanın şərq hissəsi (Bakı quberniyası) Bakıda fəaliyyət göstərən Xalq Komissarları Sovetinin təsiri, qərb hissəsi isə (Yelizavetpol quberniyası) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin hakimiyyəti altında idi. 1918-ci ilin yayında Azərbaycanın beynəlxalq vəziyyəti olduqca mürəkkəb idi. Burada Böyük Britaniya, Almaniya və RSFSR kimi üç böyük dövlətin siyasi və iqtisadi maraqları toqquşurdu. Onların hər biri Bakı neftinə yiyələnmək istəyir və bir-biri ilə rəqabət aparırdı. Davam edən Birinci dünya müharibəsi şəraitində mübarizə obyektlərindən biri də Azərbaycan, o cümlədən onun ayrılmaz hissəsi olan neft Bakısı idi. Dünyanı yenidən bölüşdürmək istəyən böyük dövlətlər üçün həmçinin Xəzər dənizində öz hökmranlığını bərqərar etmək cəhdləri səciyyəvi idi. Yaxın Şərqdə böyük hərbi qüvvəyə malik olan və Sovet Rusiyasına qarşı hərbi müdaxiləni başlayan İngiltərə Bakını onun əlindən almağa və Almaniyanı Bakıya yaxın qoymamağa çalışırdı. İngiltərənin baş naziri D.Lloyd Corc öz memuarlarında yazırdı ki, "Biz o vaxt əli qoynunda oturmamışdıq" 4 . Sonralar ingilislərin 1918-ci ildə Bakıdakı hərəkətlərindən yazan İngiltərənin "Tayms" qəzeti bu cəhətin olduqca mühüm etirafı kimi yazmışdı: "Biz gəlmişdik ki, Bakın ın neft mədənlərini zəbt edək" 5 .
Ənzəli limanında cəmlənmiş Britaniya hərbi dəstəsinin komandanı general Denstervillə
262 tapşırmışdı: Denstervill Bakıdakı eser, menşevik və daşnaklarla əlaqə yaratdi ki, şəhərin işğalı planını hazırlamaqda və həyata keçirməkdə onlardan kömək alsın. Daşnak, menşevik və eserlər cəbhədə və cəbhə arxasında intizamsızlıq törətmək məqsədilə öz pozuculuq fəaliyyətlərini gücləndirir, şəhərdə vəziyyətin ağır olmasından, mövcud ərzaq böhranının kəskinləşməsindən istifadə edərək, ingilis ordusunun Bakıya dəvət edilməsi üçün geniş təbliğat aparırdılar. Onlar mətbuatda və mitinqlərdə çıxış edib kütlələri inandırırdılar ki, ingilislər nəinki Ba kını qoruyub saxlamağa kömək göstərəcək, həm də əhalini ərzaqla təmin edəcəklər. Əhalinin bir qismi bu təbliğatın təsiri altına düşürdü. İyun ayında İngiltərə konsulu Mak-Donnelin fəal iştirakı ilə Bakıda eserlər tərəfindən sui-qəsdə cəhd edildi, lakin o, uğursuzluqla nəticələndi 6 . Neft mənbələri olan regionların zəbt edilməsi o zaman yanacağa və digər neft məhsullarına kəskin ehtiyac duyan Almaniya hökumətinin də planlarında böyük yer tuturdu. General Lüdendorf belə hesab edirdi ki, Qafqazı ələ keçirməklə iqtisadi blokadanı yarmaq və Almaniyanı iqtisadi cəhətdən gücləndirmək, almanlarda qələbəyə inam oyatmaq mümkün olacaq. Lakin bunun üçün, onun açıqcasına etiraf etdiyi kimi, almanlara "Bakıya gəlib çıxmaq" lazım idi 7 . Almaniyanın Qafqazı, o cümlədən Bakını ələ keçirmək cəhdlərinin ciddiliyi və ona böyük əhəmiyyət verildiyini Almaniya Baş Qərargahının 1918-ci ilin iyul ayında Belçikanın Spa şəhərində keçirilmiş məxfi müşavirəsi də aşkar şəkildə göstərirdi. Müşavirədə kayzer II Vilhelm, Hindenburq, Lüdendorf və digər generallar iştirak edirdilər. Lüdendorfun çıxışında qeyd olunmuşdu ki, Almaniyanın strateji vəzifələrinin həlli üçün neft məsələsi fövqəladə əhəmiyyət kəsb edir və buna görə də Bakını almaq lazımdır. Donanma idarəsinin stats-katibi onun Bakını almaq barədə fikrini dəstəkləyərək bildirmişdi ki, Almaniya donanmasının neftə olan tələbatı artır və sualtı müharibənin sonrakı gedişi onun ödənilməsindən asılıdır 8 .
zəbt edə bilməzdi, o, bu işdə yalnız öz müttəfiqinə -qoşunları Qafqaz İslam Ordusu tərkibində Bakıya hücum edən Türkiyəyə ü mid bəsləyə bilərd i. Lakin Almaniyanın bu hücuma münasibəti ikili və olduqca ziddiyyətli mahiyyət daşıyırdı: həm onu dəstəkləyir, həm də ondan ciddi ehtiyat edirdi. Almaniyanın hakim dairələrində Qafqaz İslam Ordusunun Bakını ala biləcəyinə inam yox idi, amma hərbi əməliyyatların gedişində neft mədənlərinin məhv edilə biləcəyindən də narahat olurdular. Bu məsələ Almaniyanın İstanbuldakı konsulunun 1918-ci il iyul ayının əvvəlində təqdim etdiyi hesabatında öz əksini tapmışdı. Hesabatda bolşeviklərin Bakını möhkəm mühafizə etdiyi göstərilir və onun alınmasının qeyri- mümkün olduğu ifadə edilirdi 9 . Bu mülahizələrə əsaslanaraq, konsul Sovet Rusiyası ilə "Bakı məsələsi" üzrə danışıqlar aparmağı təklif edərək yazırdı: "Əgər biz bolşeviklərlə sazişə gələ bilsək, onda Bakının neft mədənləri və neft ehtiyatları bütövlükdə əlimizə
263 salamat keçəcək. Əgər bunun əksinə olaraq, bolşeviklər şəhəri tərk etməyə məcbur olsalar, mədənləri yandıracaqlar və onda nə biz, nə də türklər neft ehtiyatlarından istifadə edə biləcəyik. Onlarsız isə Qafqaz dəmir yollarının istismarı te zliklə dayanacaq" 10 .
qarşıdakı konfransında iştirak etmək üçün İstanbula göndərilmiş Azərbaycan diplomatik nümayəndə heyəti belə mürəkkəb və ziddiyyətli beynəlxalq vəziyyət şəraitində işləməli o ldu. Heyətin başçısı M.Ə.Rəsulzadə, üzvləri isə X.Xas məmmədo v başqaları idi". Nü mayəndə heyətinə konfransın digər iştirakçıları (Türkiy ə, Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Bo lqarıstan, Gürcüstan, Ermənistan və Dağlılar Respublikası) ilə siyasət, iqtisadiyyat, ma liyyə məsələləri və hərbi problemlər barəsində danışıqlar aparmaq tapşırılmışdı 12 . Bundan başqa, nümayəndə heyəti üzvlərinə Türkiyə tərəfi ilə qapalı danışıqlara getmək və mümkün ola bilən separat müqavilə bağlamaq üçün səlahiyyət verilmişdi. Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı M.Ə.Rəsulzadə özünü məharətli diplomat kimi göstərərək, həmin vaxt RSFSR, Alman iya və Türkiyə arasında Bakı neftindən istifadə et mə uğrunda gedən diplo matik da irə lərdə " Bakı məsələsi" adlandırılan siyasi mübarizənin mərkəzində o ldu. A zərbaycan hökumətinə ünvanladığı hesabatlarında o, yaran mış vəziyyətin dərin təhlilini verir və həyata keçirilmə li konkret tədbirlə r tə klif edirdi. M.H.Hacınskiyə mə ktubunda o, qeyd edirdi: "Sizə məlu mdur ki, neft haqqında məsələ Azərbaycandan çox Türkiyə- Almaniya məsələsidir" 13 . Almaniyanın İstanbuldakı səfiri Bernsdorf, öz ölkəsinin hakim dairələrinin ehtiyatlandığını ifadə edərək, M.Ə.Rəsulzadədən Bakının bolşeviklər tərəfindən dağıdılması təhlükəsi haqqında məlu mat verməsini xahiş etmişdi 14 . İstanbul konfransının keçirilməsində Almaniya öz məqsədlərini güdürdü. Alman qoşunlarının Gürcüstanda yerləşən məhdud kontingenti Türkiyəyə müqavimət göstərmək və ya Bakını tutmaq üçün kifayət deyildi. Buna görə də Qafqaz siyasətində Almaniya yalnız diplo matik kanallardan istifadə etməyə çalışırdı. M.Ə.Rəsulzadə o günlərdə M.H.Hacınskiyə yazırd ı ki, Alman iya və Türkiyə Bakı məsələsinə mü xtəlif cür yanaşır. Neft mədənlərinin bolşeviklər tərəfindən dağıdılacağından ehtiyat edərək, almanlar onlarla razılığa gəlib neftin alın ması haqqında saziş bağlamağa meyl göstərir. Daha sonra o, Türkiyə və Almaniya tərəfləri arasında Qafqaz haqqında məsələyə aid ziddiyyətlərin olduğunu da qeyd edirdi 15 .
"neft məsələsində vasitəçilik edərək, türklər almanlardan is tifadə etmək istəyir, halbuki a lman lar be lə sövdəyə razılıq vermir‖ 16 .
onu həm hərbi, həm də dip lo matik yolla ö z əlində saxla mağa çalışırd ı.
264 Lenin in rəhbərlik etdiyi RSFSR höku məti bölgəyə kifayət qədər qoşun göndərmək imkan ı olmad ığına görə məqsədlərinə diplo matik xarakterli tədbirlər vasitəsi ilə nail olmaq ü midində idi. O, b ir tərəfdən, A lmaniya və onun müttəfiqlərindən Brest müqaviləsinin şərtlərinə əməl olun masını və Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya hücumunun dayandırılmasını tələb edir, d igər tərəfdən isə Almaniyaya müəyyən iqtisadi güzəştlər et məyə, o cü mlədən Ba kıdan aldığ ı neft in bir h issəsini ona verməyə razı olduğunu bildirird i. Bu mü lahizələri müsbət qarşılayıb nəzərə alan Alman iya höku məti Sovet Rusiyası ilə "Bakı məsələsi" barədə danışıqlardan imtina etmird i. Danışıqlar hələ 1918-c i ilin iyun ayında başlanmışdı. Onun gedişində Almaniya höku mət i Sovet səfirin in nəzərinə çatdırmışdı ki, onların yalnız müəyyən həcmdə Bakı nefti alacaqlarına təminat verildiy i halda, Türkiyə Bakıya hücumunu dayandır mağa məcbur ed iləcək. İyulun 7-də V.İ.Len in Saritsında olan İ.V.Stalinə göndərdiyi teleqramda yazırdı ki, almanlara neftin bir hissəsini alacaqlarına təminat verildiyi halda, Türkiyə qoşunlarının Bakıya hücumunu dayandırmalarına razı olduqları barədə Alman iya hökumətin in Berlindəki rus səfirinə etdiyi təklifindən Şau myanı xəbərdar etsin. Lenin : -deyirdi 17 "Əlbəttə ki, b iz razı o lacağıq". Stalin Şau myana göndərdiyi məktubunda "Zaqafqaziya məsələsində bizim ümu mi siyasətimiz ondan ibarətdir ki, biz alman ları gürcü, erməni və Azərbaycan məsələlərinin Rusiyanın daxili işi olduqların ı rəs mən tanımağa məcbur etməliyik 18
- qeydindən sonra bild irird i ki, a lmanla r Ba kın ın RSFSR-də qa lması ilə razılaşaraq, onlara müəyyən qədər neft ayrılmasın ı istəyirlə r və bu xahişi yerinə yetirmək olar 19
Beləliklə, döyüşən Qafqaz İslam Ordusunun arxasında gizli sövdə aparan Almaniya və RSFSR Bakının taleyin i həll etmək fikrində id ilər. Yaran mış vəziyyətdə Azərbaycan hökumətinin Bakı üzərində qanuni hüquqların ın təsbiq edilməsi olduqca çətin görünürdü. Türkiyə və Almaniyanın maraqları ilə hesablaşmaq, onlarla ko mpro misə nail olmaq lazım gəlirdi. Almaniya və Türkiyə ilə danışıqların aparılması haqqında məsələ Azərbaycan hökumətin in üzv ləri ilə İstanbuldakı dip lo matik nü mayəndə heyətinin başçısı arasında sonrakı məktublaş mada da əsas yer tuturdu. M.Ə.Rəsulzadənin məktublarından birində deyilird i: " Görünür, b iz, alman lara Bakıda məlu m iqtisadi güzəştlər təqdim etməli olacağıq" 20 .
İstanbula göndərilmiş məktubunda M.Ə.Rəsulzadəyə təklif ed ilirdi ki, o, Alman iya və Türkiyəni Azərbaycan hökumətinin onların maraqlarının ödənilməsinə hazır olduğuna inandırsın: "Türkiyə, Azərbaycan və Almaniyanın maraqların ın uzlaşdırılması üçün zə min tapın. Bu zəmin Bakı nefti haqqında iqtisadi razılaş madan ibarətdir. Burada gü zəştlərə getmək o lar" 21 . Azərbaycanın ərazi
bütövlüyünün təmin
olun ması məqsədilə
265 M.Ə.Rəsulzadə Tü rkiyə höku mətin in rəhbərləri Ənvər Paşa, Tələt Paşa ilə, həmçinin Almaniyanın səfiri Bernsdorfla xüsusi görüşlər keçirird i. Bu görüşlərin birində söhbət zamanı bəhs edilən məsələyə yüksək maraq göstərən Bernsdorf Rəsulzadədən soruşmuşdu: "Siz İstanbuldakı konfransda Azərbaycanın sərhədlərini müəyyən etməy i lazım b ilirsinizmi?" Azərbaycanın daxili işlərinə bu cür müdaxiləni arzuolun maz hesab edən M.Ə.Rəsulzadə ona cavab vermişdi ki, Azərbaycan hökuməti bu məsələni müstəqil həll edəcək və öz qərarını müttəfiqlərə bildirəcək 22 .
konfransında xüsusi müzakirə mövzusu olmuşdu. Müzakirə üçün əsas M.H.Hacınskinin göndərdiyi xəritə idi. A zərbaycanın Tiflisdəki d iplo matik nümayəndəsi M.Y.Cəfərovun Gürcüstandakı Almaniya qoşunlarının komandanı general fon Kresslə görüşündə də qərb sərhədləri barədə söhbət getmişdi 23 .
olduğu üçün hökumət ciddi maliyyə çətinliyi çəkird i. 1918-ci ilin iyun ayında baş nazir F.X.Xoyski İstanbulda olan M.Ə.Rəsulzadəyə bu barədə yazırdı ki, hökumətimizin hazırda pula ço x böyük ehtiyacı var. İndi normal borc almaq ço x çətindir. Əsasən ona görə ki, Bakı bizim əlimizdə deyil 24 . Onun sözlərinə görə, ssuda kimi 3 milyon lirəyə qədər vəsait ayıra bilən Türkiyənin kö məyinə ü mid olmaq lazım idi 25 .
nazir F.X.Xoyski Türkiyəyə göndərdiyi digər məktubunda maliyyə vəsaitlərin in olmamasını, göndərilən nü mayəndə heyəti ilə birlikdə bu istiqamətdə ən təcili v ə təsirli tədbirlər görməyin vacibliyin i M.Ə.Rəsulzadənin diqqətinə çatdırır və ondan borc əldə etməyə çalış masını, dərhal heç olmasa 1 milyon Türkiyə lirəsi gön- dərməsin i xahiş edird i 26 . § 3. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ HAKİMİYYƏTİNİN ÖLKƏNİN BÜTÜN ƏRAZİSİNDƏ BƏRQƏRAR EDİLMƏSİ
1918-c i ilin yazı və yayında Azərbaycanın mü xtəlif yerlərində, o cümlədən Şimali-Şərq regionunda - Quba və Xaçmaz bölgələrində hərbi əməliyyatlar gedirdi. Könüllü azərbaycanlı dəstələri " Bakı-Petrovsk" dəmir yol xətti boyunca fəaliyyət göstərirdi. Korqanov etiraf etməyə məcbur o laraq demişdi ki, müsavatçılar onlara qarşı partizan müharibəsi aparır, dəmir yol aramsız
266 dağıdılır 27 . Azərbaycanlıların könüllü dəstələri və Bakı XKS-n in qoşunları arasında Quba uğrunda gərgin döyüşlər gedirdi. Şəhər iki dəfə əldən -ələ keçmişdi. Əsasən erməni qulduru Hamazaspın başçılıq etdiyi daşnaklardan ibarət sovet hökumət orqanları yerli əhaliyə amansız divan tutur, Hamazaspın cinayətkar daşnak dəstəsi Quba-Xaç ma z bölgəsində dəhşətli vəhşiliklə r törədirdi. Bu hadisələr barədə Azərbaycan Cü mhuriyyəti höku mətinin yaratdığı fövqəladə İstintaq Komissiyasının üzvü Novatskinin həmin ko missiyanın sədrinə "Quba və Quba qəzası kəndlərinin dağıdılması və adı çəkilmiş şəhər və kəndlərin sakinləri ü zərində edilmiş zorakılıq haqqında" 28 adlı məruzəsində təfərrüatı ilə məlu mat verilmişdir. Həmin sənəddə göstərilir ki, 1918-ci ilin aprel ayında, Bakı və Bakı quberniyası bolşeviklərin əlində olan zaman, onların nü mayəndəsi David Gelovani 187 silahlı əsgərdən ibarət dəstə ilə Qubaya gəlir və özünü Quba qəza ko missarı elan edərək, əhalidən dərha l sovetlərin hakimiyyətin i tanımağı tələb edir. Qubalılar onun bu tələbini yerinə yetirməyə məcbur olurlar. Lakin bolşeviklərin bu hərəkəti cavabsız qalmadı və az müddətdən sonra ətraf kəndlərin əhalisi onlara qəfil hücu m etdi. Özünü itirmiş Gelovani dəstəsi ilə şəhəri tərk etdi və buradakı bütün xris tian əhalini də zor gücünə özü ilə apardı. Qəzəb lən miş əhali onları təqib edir və atəşə tuturdu. Atışma zamanı mülki əhalidən bir neçə adam ö ldürüldü. 1918-c i il mayın 1-də daşnak qulduru Hama zaspın başçılıq etdiyi və yalnız ermənilərdən ibarət o lan cinayətkar dəstə şəhəri mühasirə edib atəşə tutmağa başladı. Şəhərin alın ması müsəlman əhalinin kütləvi surətdə öldürülməsi və hər cür zorakılıqlara düçar edilməsi ilə müşayiət olunurdu. Ümu miyyətlə, iki minə qədər kişi, qadın və uşaq öldürüldü. Hamazaspın dəstəsi Qubaya gəlib çatana qədər hərəkət etdiyi yol boyunca dəmir yo lun hər iki tərəfində yerləşmiş müsəlman kəndlərinə hücum edib onları yandırmış, darmadağın edib əmlakını tala mış, nə qadın, nə də uşaqlara rəh m etmiş, qaçıb gizlən məyə macal tapmayan sakinləri yerindəcə öldürmüşdü. Bu hadisələr zamanı Quba qəzasında 122 kənd viran edilmişdi 29 . Lakin cəbhənin ən mühüm hissəsi Kürdəmir istiqamətində idi. Bakı XKS- nin əsas qüvvələrinin Gəncə istiqamətində hücumu məh z buradan keçirdi. Azərbaycan hökumətinin hərb i qüvvələri sovet qoşunlarının hücumlarını dayandırmaq və müdafiə olun maq üçün kifayət qədər deyildi. Belə şəraitdə kənardan hərbi kö mək tələb olunurdu. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, o zaman yaranmış şəraitdə yalnız Türkiyəyə ümid qalırdı və bu qardaş millət Azərbaycanı düşmənlərin əlindən qoparıb almalı id i 30 . Bir sıra mətbuat orqanlarında qeyd olunduğu kimi, A zərbaycan hökuməti dərk edirdi ki, Azərbaycanın ö z qüvvəsi ilə hüquqi dövlət qurması, ölkədə qayda- qanun yaratması mü mkün deyil. "Partiya mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, Milli
267 Şuranın bütün üzvləri əmin id ilər ki, xalqı Bakıdakı bolşevik hərəkatından və dağıdıcı anarxiyadan yalnız kənar qüvvə xilas edə bilər, bütün fikir və səylər Bakın ı tez b ir za manda düşmən qüvvələrdən xilas etməyə yönəlmişdi; Milli Şuranın bütün daxili imkanları tükən mişdi" 31 . N.Yusifbəyli yaran mış vəziyyəti səciyyələndirərək deyird i: "Təkcə biz A zərbaycan türklərində deyil, həm də Zaqafqaziyanın bütün ərazisində mövcud olan bu cür böyük miqyaslı anarxiya bizim ö z qüvvələrimizlə aradan qaldırıla bilməz; şərqdən bolşeviklərin hücumu isə vəziyyəti daha da ağırlaşdırır. Be lə bir vəziyyətdə, bizim acizliyimiz şəraitində özü müzü qoru maq üçün xarici qüvvəyə müraciət etməkdən başqa çarəmiz qalmır. Bu halda biz sevinə bilərik ki, buraya gəlməli olan xarici qüvvə dost və qardaş Türkiyədir" 32 . 1918-c i il iyunun 4-də Osman lı imperiyası ilə Azə rbaycan Cü mhuriyyəti arasında dostluq haqqında müqavilə imzalandı. Bu, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin hər hansı bir xarici dövlətlə bağlad ığı ilk müqavilə idi. Onun müqəddiməsində deyilirdi: "Bir tərəfdən, Os manlı imperiyası və digər tərəfdən, suverenliyin i e lan etmiş Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti öz ölkə ləri arasında siyasi, hüquqi, iqtisadi və intelle ktual əsasda səmimi dostluq münasibətlərin in təsbit edilməsi üzrə qarşılıq lı sazişə gəlir" 33 . Müqavilənin birinci maddəsi Os manlı imperiyası və Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti arasında daimi sülh və möhkəm dostluğun yaradılacağını təsdiq edirdi. İkinci maddə Osman lı imperiyası və A zərbaycan, Gürcüstan, Ermən istan arasında dövlət sərhəd xəttinin müəyyənləşdirilməsinə aid idi; burada həmçin in Azərbaycan və Türkiyə arasında geniş dövlət sərhədi zolağı o lması nəzərdə tutu- lurdu. Müqavilənin üçüncü maddəsinə əsasən, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan dərhal öz aralarında sərhədləri müəyyənləşdirən və həmin müqavilən in bir h issəsini təşkil edən protokollar imzalamalı və bu barədə Os manlı höku mətinə məlu mat verməli idilər, Azərbaycan üçün həmin vaxt ən ço x əhəmiyyəti olan dördüncü maddədə göstərilird i ki, Osman lı höku məti, əgər zəruri olarsa, sülh və əmin-amanlığ ın möhkəmləndirilməsi, ölkənin təhlü kəsizliyin in təmin edilməsi məqsədilə Azərbaycan Cü mhuriyyətinə hərbi kö mək göstərməy i ö z ü zərinə götürür. Müqavilənin beşinci maddəsinə əsasən, Azərbaycan hökuməti Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin sərhədboyu ərazilərindəki mövcud quldur dəstələrin in tərk-silah ed ilib zərərsizləşdirilməsini ö z öhdəsinə götürürdü. Müqavilənin sonrakı beş maddəsində tərəflərin dəmir yol yüklərin in daşınması ü zrə öhdəlikləri, konsulluqlar konvensiyası, ticarət müqaviləsi və digər aktların hazırlan ması, ö lkələrə sərbəst gəlmə, Azərbaycan Beynəlxalq Poçt-Teleqraf Birliy inə daxil olanadək qarşılıqlı poçt-teleqraf əlaqələri, tərəflərin arasında bağlanan həmin müqaviləyə zidd olmayan Brest sülh müqaviləsin in qüvvədə olması barədə razılaşmalar əksini tapmışdı. Sonuncu - on birinci maddədə göstərilirdi ki, müqavilə bir ay ərzində ratifikasiya olunandan sonra mətnlərin mübadiləsi İstanbulda
268 həyata keçiriləcək 34 . Osmanlı imperiyası ilə müqavilənin bağlanması Azərbaycan dövlətçiliyinin beynəlxalq aləmdə təsdiq edilməsi və Azərbaycan türk millətinin müstəqilliyinin saxlanılmasında zəruri addım idi. Müstəqil Azərbaycanın həyatında mühüm əhəmiyyətə malik olan bu müqavilə Azərbaycana osmanlı hərbi qoşun hissələrinin göndərilməsinin mümkünlüyünü də nəzərdə tuturdu. Nuru Paşa Müsəlman Korpusunun vəziyyəti ilə tanışlıqdan sonra Türkiyə qoşunlarının Baş komandanlığına göndərdiyi məktubunda bildirmişdi ki, osmanlı qoşun hissələri Azərbaycana gəlməsə, burada genişlənən bolşevik təcavüzünün qarşısını almaq mümkün olmayacaq. Bu qoşun hissələrinin Azərbaycana göndərilməsi hüquqi cəhətdən məhz iyunun 4-də imzalanan həmin müqavilədə öz əksini tapdı. Müqaviləyə hərbi kömək haqqında maddənin salınması əslində o demək idi ki, Qarabağın dağlıq hissəsində azğınlıq edən erməni quldur dəstələri məhv ediləcək və xarici düşmənlərdən təmizlənmiş Bakıda əmin-amanlıq və təhlükəsizlik bərqərar o lunacaq. Beləliklə, bir hissəsi bolşevik diktaturasının əlinə keçmiş öz torpaqları üzərində siyasi hakimiyyətini təsdiq və ərazi bütövlüyünü tam bərpa etməsi işində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə kömək etməkdən ibarət tarixi missiyanı Türkiyə öz öhdəsinə götürürdü. Müqaviləni Azərbaycan tərəfindən Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə və xarici işlər naziri M.H.Hacınski, Türkiyə tərəfindən isə xarici işlər naziri Xəlil bəy və Qafqaz cəbhəsinin Baş komandanı Vah ib Paşa imzaladılar. Batum konfransı son nəticə etibarilə Tiflis quberniyasının Axalkələk və Axalsıx qəzalarını, Batum və Qars vilayətlərini, İrəvan quberniyasının 1 milyon 250 min nəfərlik əhalisinin böyük əksəriyyəti yerli müsəlmanlar olan Sürməli qəzasını özünə birləşdirən Tür- kiyənin xeyrinə başa çatdı 35 . Batum müqaviləsinə əsasən, Türkiyə ordusunun hərbi kontingenti olan 5 və 15-ci diviziya Azərbaycan Cümhuriyyətinə köməyə göndərildi. Əvvəlcə, Türkiyə ordusunda ən yaxşı diviziyalardan sayılan 5-ci diviziya gəldi. Birinci dünya müharibəsi zamanı Dardaneli müdafiə etdiyinə görə o, "Çanaqqala diviziyası" adını almışdı. Vahib Paşa Nuru Paşaya göndərdiyi teleqramda xüsusilə qeyd etmişdi ki, ona ən yaxşı diviziyanı göndərmək lazımdır 36 . Onun ardınca gəlmiş 15-ci diviziya da çox təcrübəli və ən döyüşkən hərbi hissələrdən ibarət idi, 1914-1915-ci illərdə Süveyş cəbhəsindəki döyüşlərdə fəal iştirak etmişdi 37 .
oldu. Başda Nuru Paşa olmaqla Qafqaz İslam ordusunun qərargahı Gəncə şəhərində yerləşdirildi. Azərbaycan əhalisi müttəfiq Türkiyə qoşunlarını böyük sevinclə qarşılayır və onların gəlişini bayram edirdi. Yevlax və Gəncədə Nuru Paşaya duz-çörəklə ehtiram göstərir, M.Ə.Rəsulzadənin sözlərinə görə, onu hər yerdə göydən enmiş xilaskar mələk kimi alqışlayırdılar 38 .
iyunun 16-da Gəncəyə köçdü. Lakin burada fəaliyyət göstərmək o qədər də sakit və maneəsiz olmadı. Çünki Azərbaycanın hər yerindən Gəncəyə axışan burjua-mülkədar və
269 klerikal dairələrdən olan nümayəndələrin məhdud dünyagörüşlü mürtəce hissəsi Milli Şura və hökumətin demokratik, inqilabi əhvali ruhiyyəli şəxslərdən təşkil olunmasını istəmirdi. Azərbaycanın Türkiyəyə ilhaq edilməsinin tərəfdarı olan bu dairələr Milli Şuraya qarşı fəal kampaniya aparırdı. Gəncədə yerləşən Qafqaz islam ordusunun bölmələri komandanlığı ilə milli hökumət üzvləri arasındakı münasibətlər də çox gərgin idi. General Nuru Paşanın müstəqil dövlətin daxili işlərinə qarışaraq, F.X.Xoyskinin başçılıq etdiyi kabinetə etimadsızlıq göstərməsi siyasi böhranla nəticələndi. Milli Şuranın üzvlərindən ibarət nümayəndə heyətinin Nuru Paşa ilə görüşmək cəhdləri uğursuz oldu. Onlar yalnız Nuru Paşanın müşaviri Əhməd bəy Ağayevlə görüşə bildilər. Həmin görüşdə Ə.Ağayev Milli Şuranın buraxılmasında və Nuru Paşa tərəfindən yeni hökumət kabinetin in təşkil olunmasında israr edib, əks təqdirdə türklərin hökuməti dəstəkləməyəcəklərini b ild ird i 39 . Türkiyə qoşunları komandanlığının hərəkətləri Milli Şuranın radikal cinahının üzvləri N.Yusifbəyli, M.Y.Cəfərov və D.Vəkilovun etırazlarına səbəb oldu. Bu məsələdə onları sosialistlər dəstəklədi. İttihadçılar isə türkiyəpərəst mövqe tutdu. Milli Şuranın buraxılması ərəfəsində "Hümmət" fraksiyası etiraz əlaməti olaraq onun tərkib indən çıxdığ ını elan etdi. Siyasi vəziyyət daha da gərginləşdi. 1918-ci il iyunun 17-də iclasını keçirən Milli Şura Türkiyə qoşun ları ko mandanlığının təzyiqi nəticəsində yeni hökumət təşkil etməyə və özünün bütün vəzifələrin i ona verməyə məcbur o ldu. "Müsavat" partiyasının lideri M.Ə.Rəsulzadə yaranmış bu vəziyyəti qiymətləndirərək demişdi ki, "...A zərbaycanın müvəqqəti paytaxtı olan Gəncədə naqis də olsa milli hakimiyyəti təmsil edən b ir qurumun bu şəkildə meydandan çəkilmək məcburiyyətində qalması, heç şübhəsiz, demokratiyanın "bir rişəti və qəvayi-mürtəcenin b ir müvəffəqiyyətidir" 40 . İyun böhranı nəticəsində fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandıran Milli Şura öz tarixi missiyasını Azərbaycanın dövlət müstəqilliy ini ço x çətin və mürəkkəb bir mərhələdə bütün çətinlikləri dəf edərək qoruyub saxlamaq vəzifəsini yerinə yetirdi. 1918-c i il iyunun 17-də keçirilmiş ic lasda Milli Şuranın qalan ü zvlərin in iştirakı ilə "Müsavat" fraksiyası, b itərəflər və ittihadçılardan ibarət yeni kab inetin tərkib i təsdiq edild i 41 . Kabinetin tərkibinə aşağıdakılar daxil o ldu: F.X.Xoyski - Nazirlər Şurasının sədri və ədliyyə naziri; M.H.Hacınski - xarici işlər naziri; B.X.Cavanşir - daxili işlər naziri; X.Məlikaslanov - yollar naziri; Ə.Ə.Əmircanov - maliyyə naziri; X.P.Su ltanov - əkinçilik naziri; N.Yusifbəyli - xa lq maa rifi və etiqadlar na ziri; A.Aşurov -ticarət və sənaye naziri; X.Rəfibəyov - xalq səhiyyəsi və himayədarlıq naziri. Bundan əlavə, müvəqqəti olaraq Poçt və Teleqraf Na zirliyi X.Məlikaslanova, Ərzaq Nazirliyi - A.Aşurova, Dövlət Nə zarəti Nazirliy i isə M.H.Hacınskiyə tapşırıldı 42 .
nəzərə alaraq, bütün ölkə ərazisində hərbi vəziyyət elan etdi 4J ,
270 Yenidən təşkil edilən höku mət kabinetində hərb i nazir vəzifəsi yo x id i. Hərbi Nazirliyin ləğv edilməsinə, heç şübhəsiz ki, tarixi şərait öz təsirin i göstərdi. Müsəlman korpusu Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə 1918-ci il iyunun 26-da Azərbaycan korpusu adlandırıld ı. Hə min il avqust ayının 13-də Qafqaz İslam Ordusu komandanının əmri ilə Azərbaycan korpusu ləğv edildi və onun yenidən qurulmasına başlandı. General-leytenant Ə.Şıxlinski yenidən qurulmasına başlanan Azərbaycan korpusunun komandiri vəzifəsində saxlandı 44 . Bu mərhələdə Azərbaycan rəhbərliyinin qarşısında duran ən mühüm vəzifə əvvəlcə Bakını bolşevik-daşnak işğalından xilas etmək və sonra gənc müstəqil dövlətin ərazi bütövlüyünün bərpasına nail olub müdafiəsini təşkil etmək idi. Buna görə də Qafqaz İslam Ordusunun Komandanı Nuru Paşa öz qoşunlarına müraciətində: "Bizim məqsədimiz - Bakıdır" 45 - demiş və onun düşmən qüvvələrindən təmizlənməsini ən vacib həyati məsələ kimi məqsəd seçildiyini vurğulamışdı. Çünki Azərbaycanı Bakısız təsəvvür etmək mümkün deyildi və hər şey onun azad edilməsindən başlanmalı idi. Bütün Cənubi Qafqazı Sovetlərin bayrağı altında birləşdirmək istəyən bolşeviklər yaxşı anlayırdılar ki, bu istiqamətdə əsas maneə müstəqil Azərbaycan dövlətinin varlığıdır. Ona görə də Bakı XKS-nin rəhbərliyi, Sovet Rusiyasının hərbi yardımına arxalanaraq, bütün mövcud qüvvələrini səfərbərliyə alıb Gəncəyə qəti hücuma keçməyi və bununla da hərbi üstünlük qazanmaq niyyətini həyata keçirməyi qərarlaşdırdı. Azərbaycan-Türkiyə birləşmiş qoşunları ilə XKS-nin qoşunları arasında ilk döyüş iyunun 16-18-də Göyçaydan 20 verst şərqdə yerləşən Qaraməryəm kəndi yaxınlığında baş verdi. Burada Türkiyənin 10-cu alayı vuruşur, düşmənlər Qaraməryəm kəndini ələ keçirə bilsə də, qızğın döyüş əməliyyatlarını davam etdirirdi. İyunun 19-da xüsusi qatarla cəbhəyə gələn Nuru Paşa elə həmin gün Şərq Ordular Qrupu qoşunlarının komandanına 5-ci diviziyanın sovet qoşunları hücumunu xeyli itki bahasına dayandırdığı haqqında məlumat verdi. Lakin sonrakı günlərdə Bakı XKS-nin qoşunları yenidən Göyçaya tərəf irəliləyə bilmişdi. Cəbhədəki vəziyyətlə əlaqədar olaraq xarici işlər naziri M. H. Hacınski M.Ə.Rəsulzadəyə yazırdı: "Cəbhədə vəziyyətimiz yaxşı deyil. İrəli gedə bilmirik''. Bundan sonra o, Ənvər Paşa qarşısında tez bir zamanda Türkiyədən daha bir diviziya göndərilməsi barədə təkidlə məsələ qaldırmağı xahiş edirdi 46 . Az sonra M.Ə.Rəsulzadə ona cavabında bildirdi ki, Ənvər Paşanın sərəncamı ilə Azərbaycana yeni alaylar göndərilir və Nuru Paşa artıq təsdiq edib ki, hücumu davam etdirmək üçün kifayət qədər qüvvə vardır 47 .
artilleriya divizionu və türk piyada alayı iyunun 19-da döyüş zonasına gəldi. Bu çətin anda qızğın döyüşlərə atılmış yeni qüvvələr arasında Azərbaycan xalqının övladlarından təşkil olunmuş bölmələr və könüllü dəstələr də var idi. Təkcə iyunun 19-da 600 nəfərdən ibarət Azərbaycan dəstəsi 48 , onlardan sonra Dəllər və Zəyəmdən olan könüllü lər cəbhəyə gəldi 49 . Yeni qüvvələr aldıqdan sonra Qafqaz İslam Ordusunun komandanlığı hücum planını hazırlamağa başladı. 5-ci Türk diviziyasının komandiri Mürsəl bəy bu barədə öz
271 mülahizələrini Nuru Paşaya bildirərək xahiş etdi ki, birbaşa cəbhəyə yollanmaq üçün ona əlavə olaraq 5100 nəfər əsgər verilsin. Göyçay və Bərdədən olan dəstələri o, düşmən cinahlarına zərbə endirməyi, Şəkidən olan hissələri isə 5-ci diviziyanın cəbhə arxası təhlükəsizliyini təmin etmək üçün göndərməyi təklif edirdi 50 . Nuru Paşa bu planı bəyəndi. Əsas zərbənin endirilməsi ilə eyni zamanda o, Şuşaya doğru irəliləməyi qərara aldı. Bu şəhəri almaq üçün artilleriyalı piyada batalyonlarını yeritmək nəzərdə tutulurdu 51 . Ancaq bu planı yalnız Bakı şəhəri azad edildikdən sonra həyata keçirmək mümkün oldu. Döyüşlər əsasən Qaraməryəm-Ağsu şose və Müsüslü-Kürdəmir dəmir yolları ətrafında gedirdi. Bu döyüşlərdəki uğurlar sabit deyildi. İyunun 30-da sovet qoşun hissələri əvvəlki mövqelərinə - Qaraməryəmdən şərqə geri oturdulsa da, onlardan biri iyulun 1 -də yenidən Göyçaya soxuldu, lakin orada qala bilmədi 2 . Türkiyə-Azərbaycan qoşun hissələri onu sıxışdırıb yenidən Göyçayı azad etdi. Sovet qoşun hissələri geri mövqelərinə çəkilməyə məcbur oldu. Qafqaz İslam Ordusunun Göyçay ətrafındakı döyüşlərdə qələbəsi Azərbaycanın şərq hissəsini, o cümlədən Bakını bolşevik-daşnak işğalından azad etmək uğrunda apardığı şərəfli müharibədə dönüş nöqtəsi oldu. Bu döyüşlərdə Bakı kommunası qoşunlarına, sovet hərbi hissələrinə elə ağır zərbələr vuruldu ki, onlar bundan sonra bir daha özünə gələ bilməd i. Strateji təşəbbüsü ələ alması Qafqaz İslam Ordusu komandanlığına qazanılmış müvəffəqiyyəti daha da artırmaq imkanı verdi. İyulun 7-dən Kürdəmir uğrunda başlanan döyüşlər üç gün davam etdi. Bu döyüşlərin birində düşmən Moskvadan gəlmiş zirehli avtomobillər dəstəsini hücuma göndərdi, la kin onla rdan ikisi hə lə döyüşə girmə miş Türkiyə artilleriyasının sərrast atəşinə hədəf olub sıradan çıxarıld ı. Türkiyə və Azərbaycan əsgərləri iyulun 10-da Kürdəmiri azad etdi, iyulun 14-də isə Karrar stansiyasını ağır döyüşlə aldılar. İyulda Qafqaz İslam Ordusu qüvvələrinin cəbhə xəttində mövqeyi və fəaliyyət istiqaməti belə id i: sol cinahda (Şamaxı istiqamətində) və sağ cinahda (Salyan istiqamət ində) Qafqa z İsla m ordusu hərbi hissələri ə mə liyyatlar aparır, mərkəzdə (Kürdəmir istiqamətində) isə əsasən Azərbaycan qoşunları düşmənə hücum edird i 53 . Bu zaman Qafqaz İslam Ordusunun tərkibində Azərbaycan qoşunların ın sayı xeyli artmaqda idi. 18-45 yaşında hərbi mükəlləfiyyətli şəxslərin yeni səfərbərliyə alın ması nəticəsində 54 əsgərlərin sayı 5900 nəfərə çatmışdı 55 . Onlar əsasən dəmir yolu boyunca hərəkət edən və azərbaycanlı polkovnik Həbib bəy Səlimov tərəfindən rəhbərlik olunan Cənub qrupuna daxil id i 56 .
də cəbhənin qızğın döyüşlər gedən s ahəsində vuruşurdu 57 . Kürdəmiri, sonra isə Hacıqabulu alarkən apardığ ı döyüşlərdə Azərbaycan əsgərləri 6 top, 18 pulemyot, xey li silah və döyüş sursatı anbarı ələ keçirdilər 58 .
yaxınlığında ağır döyüşlərə girən Qafqaz İslam Ordusu hissələri iyulun 20-də
272 Şamaxını azad etdi. Cəbhənin cənub istiqamətində vuruşan mayor Həmid bəyin dəstəsi iyulun 18-də Bankə balıq vətəgələrini tutdu. 1918-c i il iyul ayın ın sonunda Bakı cəbhəsində vəziyyət belə idi: Azərbaycanda bir növ yenidən ikihakimiyyətlilik yarandı - Xalq Ko missarları Soveti, sonra isə Sentrokaspi Diktaturası Bakıda və M illi A zərbaycan höku məti Gəncədə real hakimiyyət sahibi idi. Milli Şuranın qanunvericilik səlahiyyətini ö z üzərinə götürmüş Azərbaycan hökuməti dövlət hakimiyyətini həyata keçirməklə və dövlət strukturların ı yaratmaq la məşğul idi. Bu istiqamətdə atılan ilk addımlar yeni dövlətin xarici və da xili siyasətinə aid bir sıra qanunların qəbul ed ilməsindən ibarət idi.
Höku mətin 1918-ci il 24 iyun tarixli qərarına əsasən, Azərbaycan Cü mhuriyyətinin Dövlət Bayrağı kimi q ırmızı fonda ağ aypara və səkkizguşəli ulduzun təsvir edildiy i qırmızı parçadan hazırlan mış bayraq qəbul olundu. Sentyabrın 9-da bu bayraq səthində ağ aypara və səkkizguşəli ulduz təsvir olunan, bərabər endə mavi, qırmızı və
yaşıl zolaqlar rəngində bayraqla əvəz edildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Dövlət bayrağının bu üç rəngi rəmzi olaraq "türk milli mədəniyyətini, müasir Avropa demokratiyasını və islam sivilizasiyasını təmsil ed irdi" 59 .
da dərinləşdirdi. Fəhlələrin sovetdən uzaqlaşması günü-gündən artırdı. Qorxu və aclıq onların loyal mövqeyini getdikcə dəyişdirirdi. Sovetin menşevik-eser-daşnak bloku Bakıya general L.Denstervilin komandanlığı altında Böyük Britaniyanın hərbi ekspedisiya qüvvələri yeridilməsinə nail olmaq üçün təşviqat aparmağa başladı. Britaniya qoşunları ilə şəhərin müdafiəsini möhkəmləndirmək imkanı Bakıda bir müddət müzakirə edildi, lakin bu təşəbbüs bolşeviklərin getdikcə kəskinləşən müxalifətçi mövqeyi ilə qarşılaşdı. Digər varianta üstünlük verən Bakı Xalq Komissarları Soveti vaxtilə ingilislərlə birlikdə Kiçik xana qarşı vuruşmuş keçmiş çar ordusunun kazak zabiti, polkovnik Lazar Biçeraxovun xidmətlərindən istifadə etmək qərarına gəldi. Biçeraxov 1,5 min nəfərlik dəstənin başında iyulun 7-də Bakının müdafiə xəttinin sağ cinah komandanlığını öz üzərinə götürdü. Şəhərdə vəziyyətin getdikcə daha da ümidsiz olduğunu görən Biçeraxov iyulun sonunda öz dəstəsi ilə cəbhəni tərk etdi və Petrovsk istiqamətində şimala doğru irəlilədi. Şəhərdə siyasi şərait son həddə qədər gərginləşmişdi. 1918-ci il iyulun 25-də Bakı Sovetinin iclası keçirildi və burada səsvermə ilə ingilis qoşunlarının Bakıya dəvət olunması haqqında qərar qəbul edildi. Bu qərara tabe olmaqdan imtina edən Bakı Xalq Komissarları Soveti iyulun 31-də öz səlahiyyətlərindən imtina etməli oldu. Bakıda bolşevik-daşnak hakimiyyətinin uğursuzluğu bolşevizm ideyalarının burada yad olduğunu, Azərbaycan xalqı içərisində heç bir real zəminə söykənmədiyini əyani şəkildə göstərən faktdır. Bakıda bolşeviklərin iflasından sonra hakimiyyət sağ eser-menşevik-daşnak blokunun əlinə keçdi və həmin blok avqustun 1-də Sentrokaspi Diktaturası və Fəhlə, Əsgər
273 Deputatlarının Müvəqqəti İcra Komitəsinin Rəyasət Heyəti adlanan hökumət təşkil etdi. Yeni hökumət Lenin rejiminə qarşı duran demokratik Rusiyaya düşmən münasibətində olmadığını göstərmək üçün özünün loyal mövqedə durduğunu bəyan etdi. Elə həmin gün Sentrokaspi Diktaturası öz nü mayəndələrin i ingilis ko mandanlığının İrandakı qərargahına göndərdi. 1918-ci il avqustun 4-də Britaniya hərbi yardımının ilk təm- silçiləri polkovnik Stoksun Ən zəlidən yola düşmüş dəstəsi Bakıya girdi. İngilislərin yerli xırda burjua partiyaları ilə sıx bağlı olması heç bir şübhə doğurmurdu. Heç ingilislər özləri də bu əlaqələ ri gizlət mirdilər. Bu barədə general Denstervil ya zırd ı: "Mən proqramları məqsədlərimizə daha ço x müvafiq olan sosialist-inqilabçılarla dəfələrlə danışıqlar aparmışam. Onlar b izdən kö mək, xüsusilə maliyyə yardımı istəyirlər. On lar bilir ki, hakimiyyəti öz əllərinə alsalar, b ir ço x məsələlərdə bizə arxalana bilərlər" 60 .
bölməsi və b ir neçə zirehli maşından ibarət qüvvə çıxardılar. Bu qüvv ələr gözlənildiy indən çox az, hətta bolşeviklərin Bakıda sərəncamlarında olan Qızıl Ordu h issələrindən də zəif idi. Bo lşevik ko mmunarların ın iflası, beynəlxalq vəziyyətin mürəkkəbliyi, Sovet Rusiyasının özünün ağır vəziyyətdə olması, mü xalifətin qətiyyəti eserlərə imkan verdi ki, Bakıda hakimiyyəti ço x q ısa müddətə ələ keçirə bilsin. Lakin onların hakimiyyətə gəlməsi demokratik qüvvələrin hakimiyyətə gəlməsi demək deyild i. Bakıda yeni rejimin yaradılmasına sağ sosialist partiyalarının hakimiyyət uğrunda çox ağır, heç də həmişə aşkar olmayan mübarizəsinin nəticəsi kimi baxmaq olar. Şübhəsiz, onlar da Azərbaycan xalqının arzu və mənafeyinə qətiyyən cavab vermir və buna görə də Azərbaycan xalqın ın müstəqillik uğrunda apardığı mübarizəsində hərəkətverici qüvvə ola bilməzd ilər. Sentrokaspi Diktaturası ilə ingilis qoşunları ko mandanlığ ı a rasındakı münasibətlər lap əvvəldən qarşılıq lı ittiha m və ina msızlıq əsasında qurulmuşdu. Bakıda hakimiyyəti ələ keçirən yeni qüvvələr ingilislərdən ald ığı kö məy in azlığ ından məyus olub narazılıq ed ir, ingilislər isə hər şeyi ordudakı intizamsızlığ ın və yerli əsgərlərin düşkünləşməsinin ü zərinə atırdı. Şəhəri xilas etməy in mü mkün olmadığın ı görən Denstervil a rtıq sentyabrın 1-də onu tərk et məyə hazırlaşırdı. Lakin Sentrokaspi Diktaturası sahildən aralanan hər bir gəmini atəşə tutacağı ilə hədələdi. Çarəsiz qalan ingilis generalı sonuncu hücumu gözləməkdən savayı ayrı çıxış yolu tapmad ığını etiraf etməli oldu. 1918-ci il sentyabrın 6-da İstanbulda M.Ə.Rəsulzadə, X.Xasməmmədov və A.Səfikürdskidən ibarət Azərbaycan nümayəndə heyətini Ənvər Paşa Türkiyədə yenicə hakimiyyətə gəlmiş Sultan IV Məhəmmədə təqdim etdi. Nümayəndə heyəti adından danışan M.Ə.Rəsulzadə sultanı Azərbaycan tərəfin Türkiyə və Sultana ən səmimi dostluq münasibəti bəslədiyinə inandırdı və Azərbaycanın azad edilməsi işində Türkiyənin qardaşlıq köməyini xüsusi minnətdarlıqla vurğuladı. Sultanla aparılan danışıqlar nəticəsində Türkiyə hakimi ümu mi düşmənlə mübarizəni qələbə ilə başa çatdırmaq üçün Azərbaycan xalqına lazımi kömək göstəriləcəyinə söz verdi"
274 Döyüş əməliyyatlarına bir qədər ara verildikdən sonra artıq bilavasitə Xəlil Paşanın sərəncamına keçmiş 36-cı diviziya ilə qüvvtələndirilmiş Türkiyə qoşunları avqustun 26-dan sonra xeyli fəallaşdı. Bakı şəhərinə həlledici hücum sentyabrın 15-də səhər başlandı. Həmin günün sonunda Denstervilin dəstəsini göyərtəsinə almış, gəmilər buxtanı tərk edirdi. Onların arxasınca Sentrokaspi Diktaturasının üzvləri və ermənilər də qaçırdı. Türkiyə qoşunları sentyabrın 16-na qədər şəhərə daxil olmaqdan çəkindi. Yerli müsəlman və partizanlara, Azərbaycanın digər bölgələrindən olan könüllülərə şəhərin dünənədək türk-müsəlman qanına susamış ermənilərın yaşadığı yerlərində tam hərəkət sərbəstliyi verildi 62 . Mart faciəsini yaşamış azərbaycanlılarda qisas almaq arzusu ço.x qüvvətli idi. Lakin sentyabrın 17-də Bakıya daxil olmuş Azərbaycan hökuməti kütləvi qırğın törədilməsinin qarşısını aldı. Sonradan, Azərbaycan parlamentinin açılışı zamanı hesabat çıxışında həmin məsələyə toxunan F.X.Xoyski aşağıdakıları qeyd etdi: "Düzdür. şəhər alınan zaman yalnız ürəkağrısı və təəssüf doğuran bəzi hadisələr baş verirdi. Hökumət bunu gizlətmir və kədərləndirici faktların gizlədilməsini şərəfsiz sayır. O da düzdür ki, bir çoxları ağır hiss lər keçirib... Lakin hökumətin bu hadisələrin qarşısını tamamilə ala bilməsi mümkün idimi? Bizə elə gəlir ki, onlara haqq-ədalət gözü ilə baxanlar etiraf edir ki, dünyada heç bir hökumət onların qarşısını ala bilməzdi. Axı burada müsəlmanlar qətlə yetirilmiş, onların insan hüquqları tapdalanmışdı. Şəhər üç ay davam edən döyüşlərdən sonra alınmış və əhalinin qəzəbi son zirvəyə çatmışdı, əlbəttə ki, əhalinin, hökumətin yox. Burada əsgər, əfsus ki, heç nə edə bilməzdi. Həm də ki hökumət şəhərə yalnız üç gün keçəndən sonra daxil olub. Nə olubsa, ondan sonra baş verməyib. Şəhərə daxil olan hökumət qəti tədbirlər görüb və nəticədə əmin-amanlıq və təhlükəsizlik yaradılıb" 63 .
cümhuriyyət paytaxtına daxil olmuş Azərbaycan hökuməti şəhər və onun ətrafının əhalisini milliyyəti və dinindən asılı olmayaraq, Azərbaycanda yaşayan bütün vətəndaşların həyatı, əmlakı və hüquqlarını eyni dərəcədə qoruyacaq. Qarətçi, cani və ümumiyyətlə, əmin- amanlığı, ictimai qayda -qanunları pozan şəxslər, ölüm cəzası da daxil olmaqla, müharibə dövrü qanunlarının bütün ağırlığı ilə cəzalandırılacaq 64 . F.X.Xoyskinin imzaladığı bu bəyanat uzun müddət anarxiya və hərc-mərcliyin hökm sürdüyü, daxili çəkişmələr və bolşeviklərin, onlardan sonra isə sentrokaspiçilərin avantürist siyasəti nəticəsində əldən düşmüş şəhərdə qayda-qanunun bərpa edilməsində mühüm addım o ldu. Sentyabrın 18-də türk qoşunları Bakıya daxil oldu. Şəhərin əsil sahibi olan azərbaycanlı əhali onları ruh yüksəkliyi ilə, xilaskar kimi qarşıladı. Osmanlı qoşunlarının komandanlığı bildirdi ki, onlar Bakının azad edilməsində Azərbaycan hökumətinin iradəsinə uyğun olaraq iştirak ed ib. 1918-ci il mayın 28-dən sonrakı dövrdə Azərbaycanın həyatında ikinci mühüm hadisə baş verdi: Bakı azad edildi və Azərbaycan hökuməti tam heyətdə əsil paytaxtda qərarlaşdı. Bu haqda Almaniyanın "Folkişer Beobaxter" özünün 1933-cü il 2 dekabr tarixli nömrəsində Azərbaycana həsr etdiyi məqaləsində bu məsələdən bəhs edərək yazır: "1918-ci il sentyabrın 15-i Azərbaycan tarixi üçün müstəsna dərəcədə əhəmiyyət kəsb
275 edir. Bu zaman Avropada Azərbaycan Cümhuriyyətinə kömək edilməsi və ona yaşamaq imkanı verilməsinin zəruriliyi haqqında səslər ucalırdı. Lakin bu, Azərbaycana Bakısız Azərbaycan bəxş etməkdən başqa bir şey deyildi... Bədənin başsız yaşayacağı mümkün olmadığı kimi, Azərbaycan da Bakısız təsəvvür edilməzdir. Azərbaycanın süqutu və tə- rəqqisi Bakının taleyi ilə bağlıdır" 65 . Bakının azad olunması ilə Azərbaycan hökuməti respublika hüdudlarında öz hakimiyyətini bərqərar etdi. Bu münasibətlə, hökumətin yerləşdiyi oğlanlar gimnaziyasının qarşısında şəhər ictimaiyyətinin əzəmətli nümayişi keçirildi. Hökumət üzvləri nümayişçilər qarşısında təbrik n itqi ilə çıxış etdilər. Bakının ingilislərə söykənən mürtəce sentrokaspiçi qüvvələrindən qurtulması ilə əlaqədar olaraq alovlu nitq söyləyən F.X.Xoyski baş vermiş hadisələri qiymətləndirərək deyirdi: "Bizim də yaşamaq, azad yaşamaq haqqımız var. Nə zirehli maşın, hidroplan, kanonerka, tikanlı məftil, mina və digər texniki qurğular, nə ingilislər və onların əlaltıları, nə də ümumiyyətlə hər hansı bir qüvvə tarixin təbii gedişini dayandıra bildi, onların əlliminlik orduya və texnikaya malik olmasına baxmayaraq, kiçik qüvvənin həmləsinə tab gətirməyib Bakını tərk etmələri öz rifahı və səadətini başqasının fəlakəti və bədbəxtliyi üzərində qurmağa çalışanlar üçün ibrət dərsi olmalıdır‖ 66 .
bütün tədbirlərinin ləğv olunduğunu elan etdi və özü sosial islahatlar keçirməyə başladı. Azərbaycan hökumətinin respublikanın bütün ərazisində hakimiyyətini bərqərar etməsi hələ onun tam müstəqil fəaliyyət gös tərməsinin təmin olunması demək deyildi. Türk qoşunlarının burada olması vəziyyəti mürəkkəbləşdirirdi. Azərbaycan hökuməti ilə türk hərbi komandanlığı arasındakı münasibətlərdə də mürəkkəblik var idi. Real hərbi qüvvəyə malik olan Nuru Paşa ölkədə baş verən bütün hadisələri öz nəzarəti altında saxlayırdı. Müxtəlif yaşayış məntəqələrində yerləşən türk qamizonlarının rəisləri bir çox hallarda Azərbaycan məmurları ilə hesablaşmır və öz bildikləri kimi hərə- kət edirdilər. Gəncə qubernatoru hökumətə məruzəsində bildirirdi ki, həmin zabitlər vəzifəli şəxslərin sərəncamlarına müdaxilə edir və hətta onları özləri təyin edirdilər. Şuşa qəza rəisinin 1918-ci ilin sentyabrında Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdiyi teleqramda Şuşanın hərbi komendantının "bütün hakimiyyəti öz əlinə alaraq heç kimi tanımaq istəməməsindən" şikayətlənirdi 67 .
etiraz bildirən narazılıq doğururdu. 1918-ci il avqust ayının 23-də F.X.Xoyski M.Ə.Rəsulzadəyə yazdığı məktubunda bu məsələyə toxunaraq qeyd edirdi: "Nuru Paşanın siyasəti bizim daxili işlərimizə getdikcə daha çox qarışmağa meyil edir Bir həftə bundan sonra F.X.Xoyski bu haqda Azərbaycan hökumətinin tələblərini ifadə edərək yazırdı: "Bütün üsul-idarə Azərbaycan hökumətinin əlində cəmləşməlidir, türk hərbi hissələri isə özünün bütün arzu və tələblərini hökumətə yönəltməli və onun vasi- təsilə həyata keçirməlidir və hazırda baş verdiyi kimi, bilavasitə idarəetmə işlərinə qarışmamalıdır" 69 .
276 Yaranmış vəziyyəti səciyyələndirən F.X.Xoyski Nuru Paşaya müraciətində də Azərbaycan qəzalarında ikihakimiyyətlilik müşahidə olunduğunu, "son zamanlar Osmanlı imperiyasının hərbi qulluqçularının Azərbaycanın daxili idarəetmə işlərinə qarışması və Azərbaycan hökumət orqanları ilə tamamilə hesablaşmaması" hallarının getdikcə artdığını 70
Türkiyə hərbi hakimiyyət nümayəndələrinin müntəzəm olaraq Dəmir Yol İdarəsinin işlərinə qarışması və bununla da ona ziyan vurması da Azərbaycanın hökumət dairələrində etirazlara səbəb olurdu 71 . Birinci dünya müharibəsi illərində Türkiyənin iqtisadiyyatı ağır vəziyyətdə idi. Onun neft və neft məhsullarına böyük ehtiyacı olduğu üçün Türkiyə hökuməti Bakı neft mədənlərinə çox maraq göstərirdi. Bakı azad edildikdən sonra buradakı Türkiyə qoşunları komandanlığının ilk sərəncamlarından biri onun bütün mədən işçilərinin dərhal işə çıxması haqqında əmri oldu 72 . Türkiyə hökumətinin maliyyə müşaviri Həmid bəy M.Ə.Rəsulzadə ilə söhbətində mədənlərin satılması və icarəyə verilməsinə qadağa qoyan və əvvəllər baş vermiş bu cür sövdələri qüvvədən düşmüş elan edən qanun qəbul olun- masını təklif etdi 73 . O, həm də bildirdi ki, tezliklə özü Bakıya gələcək. Azərbaycan 1918-ci il sentyabrın 16-da Azərbaycan və Türkiyə hökumətləri arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən, Türkiyə hökuməti adından fəaliyyət göstərən Kelcas Yolları Şirkəti İdarəsinə 2 milyon türk lirəsi həcmində mü xtəlif mallar, o cümlədən ərzaq malları, Osmanlı Dəmir Yolları və Hərbi Limanlar İdarəsi ilə imzalanmış xüsusi müqavilənin şərtlərinə görə isə 1 milyon türk lirəsi məbləğində neft, pambıq, yun və s. məhsullar verməli idi 74 .
Batum ağ neft kəmərinin təmiri üçün tədbirlər görülürdü. Eyni zamanda, Batumdan keçməklə Bakıdan Türkiyə və Almaniya üçün gündə ən azı 23 neft sisternindən ibarət yük qatarları yola salın mağa başlandı 75 . Azərbaycandan neft gətirilməsi Türkiyə iqtisadiyyatının vəziyyətini bir qədər yüngülləşdirməyə kömək etdi. Türk tarixçisi Əhməd Rəfiqin qeyd etdiyi kimi, o günlər neftlə doldurulmuş gəmilər bir-birinin ardınca Batumdan İstanbula yola düşürdü 76 . Bakıdan yetərincə neft və ağ neft gətirilməsi nəticəsində İstanbulda onların qiyməti 10 dəfə azald ı
77 . Türkiyə Azərbaycandan yalnız neft deyil, həm də pambıq və ipək də alırdı. 1918-ci il sentyabr ayının sonuna qədər Batumdan təqribən 200000 pud Azərbaycan pambığı daşındı. Bundan başqa, Qars-Ərzurum karvan yolu ilə böyük miqdarda pambıq çıxarıldı 78 .
təchizatını təmin etməli idi ki, bu da xeyli maddi vəsait tələb edirdi. Hökumətin 1918-ci il 21 iyun tarixli qərarına görə, Azərbaycandakı Türkiyə Ordusunun saxlanılması üzrə bütün xərclər yerli əhalinin ü zərinə qoyuldu. 1918-ci il sentyabrın 26-dan noyabrın 5-nə qədər Azərbaycan hökuməti ordu komandanlığının sərəncamına 11 milyon manat ayırdı 79 . Hökumətin gördüyü tədbirlərə baxmayaraq, Azərbaycanda siyasi vəziyyət getdikcə
277 kəskinləşir və bu, xeyli dərəcədə beynəlxalq şəraitin dəyişməsi ilə əlaqədar idi. Almaniya və Türkiyənin Birinci dünya müharibəsi cəbhələrində düçar olduğu məğlubiyyətlər Azərbaycan üçün əlavə çətinliklər doğurdu. Oktyabrın 30-da Türkiyə Antanta ilə Mudrosda barışıq müqaviləsi imzaladı. Həmin müqavilənin 2-ci maddəsinə əsasən Türkiyə öz qoşunlarını Cənubi Qafqazdan çıxarmalı, 14-cü maddəsinə görə isə Antantanın hərbi qüvvələri Bakı və Batuma daxil olmalı, bu ərazinin bütün dəmir yol xətləri, o cümlədən Azərbaycan dəmir yol şəbəkəsi onların nəzarətinə verilməli idi. Mudros müqaviləsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xəbəri və razılığı olmadan imzalandığı üçün onun tərəfindən müvafiq əks münasibət doğurmaya bilməzdi. 1918-ci il noyabrın 4-də Azərbaycanın fövqəladə səlahiyyətli naziri kimi Ə.M.Topçubaşov Türkiyənin xarici işlər nazirinə Azərbaycanın hüquqlarının pozulması ilə bağlı etirazını bildirdi. Onun fikrincə, müqavilə "Azərbaycanın işğalını asanlaşdırır və bu ölkəni təhlükə qarşısında qoyurdu". Ə.M.Topçubaşov qeyd edirdi ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə məxsus olan dəmir yolun xarici dövlətin nəzarətinə verilməsi beynəlxalq hüquq normaları ilə bir yerə sığınır. Azərbaycan və Türkiyə hökumətləri arasında bundan əvvəl imzalanmış müqavilə yalnız türk qoşunlarının daşınmasına aid id i 80 .
reaksiya doğurmadı. Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi cavab notasında bildirirdi ki, Antanta ilə barışıq şərtlərini yerinə yetirərkən sultan hökuməti ingilis qoşunlarının Bakını tutması ilə bağlı yarana biləcək münaqişədən kənarda qalmaq istəyir 81 . Türkiyənin arxasınca, 1918-ci ilin noyabrında Almaniya da Birinci dünya müharibəsində məğlub oldu və kayzer II Vilhelm hökuməti devrildi. Antanta ilə bağlanan sülhün şərtlərinə görə, Almaniya öz qoşunlarını Gürcüstandan çıxartmalı id i. Mudros müqaviləsinin bağlanmasına baxmayaraq, Osmanlı imperiyasının dünya müharibəsində məğlub dövlətlər sırasında olmasından ehtiyat etməyərək, Azərbaycan xalqı Türkiyə ordusunu vaxtilə böyük hərarətlə qarşıladığı kimi, dərin hörmət və ehtiramla da yola saldı. Noyabr ayının 10-da Azərbaycan hökuməti Nuru Paşa ilə vidalaşma mərasimi təşkil edib, onun şərəfinə təntənəli ziyafət verdi. 400 nəfərdən çox tanınmış ziyalı və siyasi xadim, sənayeçilərin nümayəndələri, siyasi partiya və ictimai təşkilatların liderləri, Azərbaycan ordusunun rəhbərləri ziyafətdə iştirak edirdilər. Azərbaycan hökumətinin sədri F.X.Xoyski, "Müsavat" partiyasının lideri M.Ə.Rəsulzadə və başqaları çıxış edərək, Nuru Paşaya və onun komandanlıq etdiyi qoşunların əsgər və zabitlərinə göstərdikləri qəhrəmanlıq və fədakarlığa görə Azərbaycan xalqının ehtiram və minnətdarlığmı bildirən təşəkkürlərini yetirdilər 82 .
|