A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
§ 1. AZƏRBAYCAN FEVRAL İNQİLABINDAN SONRA
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 1. AZƏRBAYCAN FEVRAL İNQİLABINDAN SONRA
1917-c i il fevralın 23-də Petroqradda fəhlə lərin tətil və nümay işi ilə başlanan demokratik inqilab fevralın 27-də 67 minlik paytaxt qarnizonu əsgərlərinin nü mayişi ilə özünün ən yüksək zirvəsinə çatdı. Fevralın 28-də inqilab qələbə çaldı. Elə həmin gün Dövlət Du masının Müvəqqəti Ko mitəsi "Petroqradda qayda-qanun yaratmaq, idarə və şə xslərlə ə laqəni tə min et mə k" məqsədilə hökumətin funksiyaların ı ö z ü zərinə götürdüyü barədə bəyanat verdi. Bir gün əvvəl isə ölkədə inqilab proseslərinin inkişafında başlıca rol oynamış Fəhlə Deputatları Sovetinin Müvəqqəti İcraiyyə Ko mitəsi öz işinə başladı. 1917-c i il ma rtın 2-də II Niko lay Rusiya çar mütləqiyyəti tarixində son, lakin ta xt-tac ı tərk et mə k haqqında ilk manifesti imzalad ı. Martın 2-də ö lkədə real hərbi-siyasi güc olan quru mun Petroqrad Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetinin b ilavasitə dəstəyi ilə Müvəqqəti hökumət təşkil olundu. Höku mətin ö z qarşısına qoyduğu əsas vəzifə ö lkədə qayda-qanun yaratmaq və yeni Rusiyada konstitusiya quruluşunu qanuniləşdirəcək Müəs sislər Məclisinə seçkilər keçirmək id i. Mərkəzdə baş
verən hadisələrin mahiyyəti Bakıda
dərhal qiymət ləndirilməsə də, artıq mart ın 3-də Bakı fəhlələ ri Petroqrad inqilabçılarını birgünlük tətil keçirməklə salamladılar. Elə həmin gün Bakıda keçirilən yığıncaqlarda Müvəqqəti hökumətə sədaqət andları və əmin-amanlığın qorunmasını, ordunun və əhalinin bütün zəruri mallarla təchiz edilməsi öhdəliyi barədə bəyanatlar səsləndi. Martın 5-nə keçən gecə yeni hakimiyyət orqanı - Ba kı İctimai Təşkilatları Şurası və onun Müvəqqəti İcraiyyə Ko mitəsi təşkil ed ild i. Məmməd Əmin Rəsulzadə o günlərdə yazırdı: "Rusiyanın xalq ları öz ürəklərində saxladıq ları məqsədlərə, nəhayət ki, çatdılar. Əliqanlı jandarm, bütün xalq ın düşməni o lan istibdad yıxılmışdır" 1 .
Zaqafqaziya Ko mitəsinə - OZAKOM -a verildi. Bu ko mitə reg ionun əsas millətlərini Dövlət Du masında təmsil edən deputatlardan ibarət idi. OZAKOM-un sədri rus kadeti V.A.Xarlamov, üzvləri - azərbaycanlı kadet, sonralar müsavatçı M.Y.Cəfərov, gürcü federal-sosialisti K.Abaşidze, ermən i kadeti M. Papacanov, rus kadeti P.Pe reverzev idilər. İki gündən sonra Nazirlər Şurasının sədri Lvovun əmri ilə P.Pereverzev gürcü menşeviki A.Çxen keli ilə əvəz edildi. OZA KOM -da Cənubi Qafqaz millətləri bərabər təmsil o lun madığı və aqrar məsələdə müəyyən mövqe tutulmadığ ına görə xalq kütlələri OZAKOM-a etimad göstərmədiy i üçün o,
222 lap əvvəldən tənqid hədəfinə çevrild i 2 . Yeni hakimiyyətin təşkili məsələsində siyasi partiyalar və onların liderləri mü xtəlif mövqelərdə dayanırd ılar. Menşeviklər belə hesab edirdilər ki, yeni hakimiyyət orqanları, mərkə zdə olduğu kimi, yeni inqilabi de mokrat iya orqanların ın (Fəhlə, Əsgər və Kəndli Sovetlərin in) burjuaziya nü mayəndələri ilə əməkdaşlığı əsasında yaradılmalıdır. Eserlərin fikrincə, Müvəqqəti hökumətin yaranmaqda olan yerli orqanlarına Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetləri nəza rət etməli idi. Bo lşeviklərə gəldikdə isə, onlar hələlik eserlərin tərəfində dursalar da, sonradan yalnız ö zlərin in hakimiyyətə gəlməsi uğrunda açıq mübarizə aparmaq mövqeyinə keçdilər. 1905-1907-c i illər inqilab ı dövründə Sovetlərin yarad ılması uğrunda hərəkatın fəal iştirakçısı olan fəhlələr on lann hakimiyyət orqanı kimi dirçəldilməsi ideyasını artıq 1917-ci ilin martında müdafiə ed irdilər. Bununla yanaşı, fəhlələrin bir qis mi Müvəqqəti hökumətə və onun yerli orqanlarına etimad göstərirdi. Fəhlə Deputatları Sovetləri və İctima i Təşkilatla rın İcraiyyə Ko mitələrinin eyni vaxtda yaradılması məh z bu amillə bağlı id i. Bütün bunlar, Rusiyanın digər yerlərində olduğu kimi, A zərbaycanda da ikihakimiyyətlilik olduğunu göstərirdi. Martın 7-nə keçən gecə 52 min fəhlə və qulluqçu tərəfindən seçilmiş 52 deputatdan ibarət (bunların 9 nəfəri bolşevik, qalanları isə menşevik və eser idi) Bakı rayonu Fəhlə Deputatları Soveti qəti şəkildə formalaşdı. Seçkilərdə Bakı fəhlə əhalisinin 2/3-dən çoxu iştirak et mişdi 3 . Sovetin birinci iclasında menşevik Q.Ayollo sədr, o dövrdə hələ menşevik olan M.N.Mandelştam isə katib idi. Yalnız martın 8-də Saratov sürgünündən qayıtmış S.Şaumyan qiyabi olaraq Sovetin sədri seçildi. Onun seçilməsi sosialist dairələrdəki şəxsi populyarlığı ilə bağlı idi 4 . Sovetin İcraiyyə Komitəsinə iki bolşevik (İ.Fioletov və İ.Ter-Qabrielyan) və bir eser (V.İ.Soçnev) daxil idi 5 . Həmin gün Bakı qarnizonunun əsgər deputatları Sovetləri də yaradıldı. Onun sədri eser M.Nikitin seçildi 6 . Azərbaycanlı əhali bu Sovetdə təmsil olunmamışdı. Fevral inqilabından sonrakı ilk günlərdə Sovetlər əslində bütün siyasi təşkilatları əvəz edirdi və müəyyən dərəcədə onların funksiyasını öz üzərinə götürmüşdü 7 . Sovet özünün fövqəladə səlahiyyətləri haqqında bəyanat verdi və fəhlələri hər cür çıxışlardan çəkinməyə, öz işlərini davam etdirməyə çağırdı. Burjua hakimiyyət orqanı olan İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsi də buna oxşar çağırışla əhaliyə müraciət etdi 8 . Buraya həm Fəhlə Deputatları Sovetlərinin, həm də şəhər Dumasının və ictimai təşkilatların nümayəndələri daxil oldu. Sağ menşevik "Yedinstvo" təşkilatının üzvü L.L.Bıç sədr, həmin təşkilatın üzvləri A.K.Leontoviç, Y.İ.Smirnov, kadet İ.D.İonesyan, menşevik İ.Y.Anşeles komitə üzvləri seçildilər 9 . Fəhlə Deputatları Sovetindən fərqli olaraq, İcraiyyə Komitəsinə azərbaycanlı əhalinin təmsilçiləri M.H.Hacınski və M.Ə.Rəsulzadə də daxil oldular. Komitəyə milli neft sənayeçiləri maddi yardım göstərirdilər. Bütövlükdə inqilabın ilk ayları müxtəlif siyasi cərəyanların, partiyaların, sosial
223 təbəqələrin Müvəqqəti hökumətə etimad göstərmələri və onu müdafiə etmələri ilə səciyyələnirdi. Bu dövrdə cəmiyyətdə nisbi birliyin saxlanılmasına kömək edən daha bir amil ondan ibarət idi ki, bolşeviklər Sovetlərin partiya tərkibini dəyişdirmək taktikasına hələ keçməmişdilər. İndiyə qədər yerli hakimiyyət orqanlarının hamısı "bütün demokratiyanın vəhdəti" şüarı altında formalaşır və Sovetlərlə yerli burjua hakimiyyət orqanları arasında spesifik münasibətlər yaranırdı. Partiyalararası münasibətlərin getdikcə kəskinləşməsi və qüvvələrin parçalanması hakimiyyət orqanlarının işini pozur, onun fəaliyyətinə qeyri-sabitlik gətirirdi. Sovetlərlə İcraiyyə Ko mitəsi arasındakı münasibətlərə təsir göstərən amillərdən biri də Sovetlərdə eser və menşeviklərin çoxluqda olmaları idi. Bu mərhələdə sosial-demokrat yönlü siyasi qüvvələrin birləş məsi p rosesi ciddi ixtilaflar doğurmadı. 1917-ci il martın 10-da bolşevik və menşevik nümayəndələrin in Birləş miş Müvəqqəti Komitəsi - "Ümu mşəhər Mərkəzi" seçildi. Mərkəzin tərkib inə ü mu mşəhər yığıncağından 10 nəfər və Bakı Fəh lə Deputatları Sovetinin partiya fraksiyalarından da eyni sayda nümayəndə daxil oldu. Birləş miş Ko mitədə menşeviklər üstünlük təşkil edirdilər. Bolşeviklərin və menşeviklərin vahid sosial-demokrat təşkilatında birləşməsi onların bərabər və eyni mövqedən çıxış etməsi de mək deyildi. Təşkilatın mövcud olduğu 4 ay ərzində onların cari həyatın bütün məsələlərinə münasibəti b ir-b irindən fərq li idi. İki fraksiya arasındakı daimi mübarizə Müvəqqəti Ko mitənin mətbuat orqanı olan "Bakinskiy raboçiy" qəzetində əks olunurdu. Partiyanın birləş miş Müvəqqəti Bakı Ko mitəsinin o rqanı o lan qəzet artıq 5-c i sayından sırf bolşevik qə zeti kimi ç ıxmağa başladı 10 . Menşeviklər isə öz mətbuat orqanlarını - "Sosial-demokrat" qəzetini buraxmağa başladılar. Qəzetin ilk nömrəsi 1917-ci il iyunun 17-də işıq üzü gördü 11 .
cəhətdən ayrılması prosesi hər bir cərəyanın və mətbu orqanını buraxması ilə başladı. 1917-c i il mayın 25-də bolşeviklər menşeviklərə xəbər vermədən fəhlələrin içərisində daha çox nüfu zları olduğu Balaxanıda ö zlərin in ayrıca konfransını keçirib xüsusi qətnamə qəbul edərək, menşevikləri Ko mitənin tərkib indən kənarlaşdırd ılar 12 .
müstəqil ko mitələrin i yaratdılar və onun birləş miş RSDFP-n in Bakı Ko mitəsi adlanması haqqında qərar qəbul etdilər 13 .
Azərbaycanda nə sanballı nüfu z sahibi, nə də kütləv i partiya idilər 14 . Onlar yalnız inqilab ın gedişində təbliğ etdikləri sosial, vətənpərvərlik, müdafiəçilik ideyalarına, onun ziddiyyətli proqramına uyan geniş əhali təbəqələri bu təşkilata can atarkən real gücü olan kütləvi partiyaya çevrildilər. 1917-c i ilin ma rtında Ba kıda eserlər part iyasının Müvəqqəti İcra iyyə
224 Ko mitəsi təşkil ed ild i. Eserlər A lman iya ilə sülh bağlanana qədər müharibə aparmağa və Müvəqqəti hökumətə hərtərəfli kö mək etməyə çağırırd ılar. On lar inqilabda kəndlilərin roluna xüsusi yer verirdilər. Sosial inqilabçılar Qafqazda kəndli ittifaq larının təşkilində fəal iştirak etməyi zəruri sayırd ılar. On lar Cənubi Qafqazda milli məsələdən danışarkən yalnız sos ialist partiyaların timsalında millət lərin demo krat nümayəndələri ilə takt iki saziş bağlamağın mü mkünlüyünü iddia edir və "panislamç ı düşmən" obrazının yaradılmasında xüsusi rol oynayırdılar. Eserlərin fikrincə, əzilən millətlə rin, o cü mlədən müsəlmanla rın hüquqların ın müdafiəsi " xüsusi hüquqlar və imtiyazlar uğrunda" mübarizə demək idi
15 . Fevral inqilabı bütün müsəlmanların, o cü mlədən azərbaycanlıların siyasi fəallığ ını artırd ı. Gündəlikdə duran ən vacib məsələlərdən biri təkcə Cənubi Qafqazın yo x, bütün Rusiya müsəlman larının pərakəndə halda olan qüvv ələrin in birləşdirilməsindən ibarət
idi. Hələ
Ümu mrusiya Müsəlman Şurası yaradılmamışdan əvvəl 1917-ci il martın 27-də Bakı Müsəlman Milli Şurasın ın Müvəqqəti İcraiyyə Ko mitəsi yaradılmış, "Müsavat" partiyasının üzvü, hüquqşünas Məmməd Həsən Hacinski onun sədri seçilmişdi 16 .
orqanlarında və gələcək Müəssislər Məclisində müsəlmanların proporsional şəkildə təmsil olun masına nail olmaq idi. La kin bu tələbə bolşeviklər, menşeviklər və eserlər kəskin etiraz etdilə r. Onla rın qənaətinə görə, gizli səsvermə şəra itində ümu mi, birbaşa və bərabər seçki hüququ müsəlmanlara ö z iradəsini tam ifadə etmək imkanı yaradır. Lakin bu qüvvələr müsəlman lar içərisində savadsızlığ ın yüksək olduğunu, onların baş verən inqilab i proses lərdən hələ ço x u zaq olduğunu nəzərə almırd ılar. Buna ba xmayaraq, 1917-c i il may ın 21-də Ba kı Ərzaq Ko mitəsinə keçirilmiş seçkilər heç milli hərəkat liderlərinin də gözləməd ikləri nəticə ilə başa çatdı: müsəlman bloku 29735 səs, sosialistlər (menşeviklər, eserlər, bolşeviklər, daşnaklar) 18061, kadetlər isə yaln ız 1028 səs topladı. Seçkilər Müvəqqəti hökumətin 1917-ci il 25 mart tarixli qərarına uyğun olaraq keçirilirdi. Ko mitənin əsas funksiyası sabit qiy mət əsasında taxılın toplan ması, bölgüsü və satışına dövlət inhisarını həyata keçirməkdən ibarət idi. "Kaspi" qəzeti sevinclə yazırdı ki, müsəlmanlar bu seçkilərdə görünməmiş yüksək mütəşəkkillik göstərərək "ictimai- siyasi kamillik imtahanından uğurla çıxd ıla r" 17 .
və ictimai təşkilatlarını qəsdən əksinqilabçılıqda günahlandırmaqda davam edirdilər. "İzvestiya Bakinskoqo Soveta" qəzeti səhifələrində "müsəlman məsələsinə" həsr etdiyi yazılarda "müsəlman millətçiliyin"dən, "müsəlman ictimai təşkilatlarının inqilab işinə vurduqları ziyan"dan bəhs edirdi 18 . "Musulmanskie izvestiya" öz növbəsində mayın 30- da M. Ə. Rəsulzadənin "Solların səhvləri" məqaləsini yenidən dərc etdi. Məqalədə müəllif Sovet liderlərini müsəlmanlar arasında iş aparmağın zəruriliyini başa düşməməkdə
225 günahlandırırdı. O, "solların səhvini" müsəlmanlara sinfi mövqedən yanaşmaqlarında görürdü
19 . Faktiki olaraq, bu məqalə "Bakı Sovetinin Xəbərləri" ("İzvestiya Bakinskoqo Soveta") qəzeti ilə polemikanın əsasını qoysa da, elə bir ciddi siyasi nəticələrə gətirib çıxarmadı. Bu mərhələdə milli intibah qayəsi azərbaycanlıların şüurunda az da olsa iz buraxmış türkçülük ideyalarında ifadə edilirdi. Bu ideologiyanı milli mərkəzlərdə Bakı və Gəncədə yerləşən ayrı-ayrı qruplar həyata keçirird ilər. Fevral burjua-demokratik inqilabının qələbəsindən sonra "Müsavat" partiyası leqal şəkildə xalqı öz tərəfinə çəkmək istiqamətində geniş siyasi və təşkilati fəaliyyətə başladı. Artıq 1917-ci ilin payızında "Müsavat" Azərbaycanda milli-demokratik hərəkata başçılıq edən, sinfi və sosial mövqeyindən asılı olmayaraq, Azərbaycan cəmiyyətinin müxtəlif təbəqələrini öz arxasınca apara bilən s iyasi partiyaya çevrilirdi. Partiyanın dövlət quruluşu məsələsinə dair mövqeyi onun taktikasını və fəaliyyət istiqamətini müəyyən edən əsas amillərdən biri idi. "Müsavat‖ partiyası federativ demokratik Rusiya tərkibində Azərbaycana milli-ərazi muxtariyyəti və 20 yaşına çatmış azərbaycanlı vətəndaşlara seçki hüququ verilməsi ideyasını irəli sürürdü. Monarxiyanın süqutundan cəmi bir neçə gün sonra Gəncədə Türk Federalistlər Partiyası yarandı. Bu partiya Rusiya dövlətinin muxtar ərazilərin federasiyasına çevrilməsi ideyası ilə çıxış edirdi. Partiyanın yaradıcısı və ideya rəhbəri Nəsib bəy Yusifbəyli idi. Hələ 1905-ci ildə azərbaycanlı ziyalıların yaxından iştirakı ilə məramı Rusiya müsəlmanla rın ın hüquqların ı müdafiə et mə k o lan "Rusiyada Müsəlmanlıq partiyası" təşəkkül tapmışdı. 1917-c i ildə part iya və ona ya xın mühafizə kar d ini dairə lər ölkədə baş verən hadisələrə münasibətdə gözləmə mövqeyi tutdular. 1918-c i ilin yanvar ayında "Rusiyada Müsəlmanlıq Pa rtiyası" ilə Gəncədəki "İttihad" Cəmiyyətinin qovuşması, nəticəsində vahid "İttihadi-İslam - Rusiyada Müsəlman lıq Partiyası yarandı". Bir il sonra, yəni 1919-cu ilin aprelində partiyanın adı dəyişdirilərək, " Qafqaz İttihad firqəsi" adlandırıld ı. Bu partiyanın əməli fəaliyyət və nəzəri baxışlarının bünövrəsi hər şeydən əvvəl islama əsaslanan ittihad - birlik idi. İsla mı yalnız din deyil, siyasi, iqtisadi, hüquqi, mənəvi və s. norma kimi qiy mətləndirən ittihadçılar onu müsəlman həyatının ö zülü, əsas strukturu hesab edir, in kişaf yolunu isə məh z İslam normalarını təkmi lləşdirmək vasitəsilə həyata keçirməkdə görürdülər 20 .
tarixə malik olduğunu iddia edən bolşevik "Hü mmət" partiyası 1917-ci il martın 3- də fəaliyyətini bərpa ed ib, ö zünün Müvəqqəti Ko mitəsini yaratdı. Müvəqqəti Ko mitənin başçısı N.Nərimanov, üzvləri isə M.Əzizbəyov, M.N.İsrafilbəyov və N.M.Sultanov seçildilər. Ko mitə bolşevik mövqeyində durduğunu bəyan etdi. Halbuki "Hü mmət"in əyalətdəki ko mitələri menşeviklərin üstünlük təşkil etdikləri digər yerlə rdə, hə mç inin Tiflis quberniyasında onlara meyil göstərirdilə r 21 .
226 Yeni inqilabi şəraitdə Azərbaycan xalqın ın məqsəd və arzularını müəyyənləşdirmək məqsədi ilə bağlı ilk addım 1917-ci il aprelin 15-20-də Bakıda keçirilmiş Qafqaz müsəlmanların ın qurultayında atıld ı. Qurultay ərəfəsində Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatlarının Müvəqqəti Ko mitəsi Qafqaz müsəlmanlarına mü raciət dərc etdi. Müraciətdə deyilird i: "Komitə ü mu mmüsəlman qurultayı çağırmaqdan, milli-siyasi proqramı irəli sürməkdən imtina ed ir, lakin məh z indi millətlərin mənafey ini ən yaxş ı təmin edə biləcək dövlət idarəçiliy i haqqında fikrini bildirməy i zəruri sayır... Belə bir idarə forması, söz yo x ki, yaln ız de mokratik respublikadır" 22 . Hələ qurultay açılmamışdan əvvəl Azərbaycanın siyasi təşkilatları Rusiyanın gələcək siyasi quruluşu haqqında öz məramlarını elan etmişdilər. Onlar bütün Rusiyada demokratik respublikanın yaradılması ideyasını irəli sürən və müdafiə edən ilk təşkilatlardan biri idi. Qurultayda Azə rbaycanın siyasi partiya və ict ima i təşkilat larının, həmçinin Şimali Qafqaz, Gürcüstan və İrəvan müsəlman larının nü mayəndələri iştirak edird ilər. Qurultayda əsas məsələlərdən biri Rusiyanın gələcək siyasi quruluşu və kiçik xalq ların hüquqlarına aid idi. Rusiyanın siyasi quruluşu barədə M.Ə.Rəsulzadə məruzə etdi. O göstərdi ki, "dövlətə daxil olan mü xtəlif millətlərin möhkəm b irliyini onların dövlət ittifaq ı haqqında azad ifadə olun muş arzusundan başqa heç bir qüvvə təmin edə bilməz" 23 . Qurultay Qafqaz müsəlmanların ın milli- siyasi idealları haqqında M.Ə.Rəsulzadənin mə ruzəsi üzrə qətnamə qəbul etdi. Qətnamədə deyilird i: "Federativ əsaslarla demokratik respublika Rusiya dövlət quruluşunun müsəlman xalqların ın mənafeyini ən yaxşı təmin edən forma kimi tanınsın" 24 .
hümmətçilər N.Nərimanov, M.Əzizbəyov və R.Nağıyev nümayəndələr qarşısında tələblər irəli sürdülər. On ların tələb ləri sosialist inqilabının ü mumdünya miqyasında qələbəsi uğrunda hamını pro letar Rusiyası şüarı alt ında birləşməyə çağıran sırf inqilab i şüarlardan ibarət idi. N.Nərimanov deyirdi: " Rusiyada inqilab ü mu m- dünya imperialist müharibəsindən sonra bütün dünyada inqilab ın başlanması deməkdir". O, kiçik xalqların taleyin i yaln ız fəh lə-kəndli Rusiyasının taley i ilə bağlayırdı 25 . Qurultay aprelin 20-də keçirilmiş ic lasında Qafqaz müsəlmanların ın Müvəqqəti hökumətə, habelə müharibə və Rusiyanın digər xalq larına münasibəti məsələlərini müzakirə etdi. Qafqaz müsəlmanları qurultayı Rusiya Müvəqqəti hökumətinin 1917-ci il 6 mart tarixli qətnaməsinin "Əsgər və Fəh lə Deputatları Sovetinin razılığı ilə bəyan etdiyi prinsiplərini ard ıcıl və dön mədən həyata keçirəcəyi müddətdən onun bütün tədbirlərini hər cəhətdən müdafiə etməyi zəruri saydı" 26 . Müharibəyə münasibət məsələsində isə qurultay Rusiya demokratiyasının
227 müharibənin ilhaqsız və təzminatsız qurtarmaq tələbinə qoşulmağı qərara ald ı. Başqa xalqlara münasibət məsələsinə gəldikdə isə qurultayın qərarında deyilirdi: "Rusiya dövlətinin bütün xalqlarının, o cümlədən Qafqaz xalqlarının milli-siyasi ideallarını həyata keçirmək cəhdləri hər vəchlə müdafiə olunmalıdır". Qurultay qarşılıqlı hörmət əsasında ümumi demokratik idealları həyata keçirmək məqsədilə onlarla yaxınlaşmağın zəruriliyini vurğuladı 27 , həmçinin Qafqazda qadınların vəziyyəti haqqında məsələni də müzakirə etdi. M.Ə.Rəsulzadə müsəlman qadının azad və bərabərhüquqlu olmasını müsəlman xalqlarının milli-azadlıq mübarizəsində ən mühüm məsələlərdən biri kimi qiymətləndirdi. M.Ə.Rəsulzadə göstərirdi: "Bütün digər xalqların qadınları kişilərlə bərabər ictimai-siyasi hərəkatda iştirak etdiyi və bununla da öz millətinin uğurlarına kömək etdiyi bir vaxtda müsəlman qadın dustaqlıqda qala bilməz və qalmamalıdır". Siyasi komissiyanın qətnaməsində müsəlman qadınlara kişilərlə bərabər siyasi və iqtisadi hüquqlar verilməsinin zəruri sayıldığı bəyan edildi 28 . Bu qətnamə Rusiyada ictimai həyatın bütün sahələrində kişilərə qadınların hüquqlarını bərabər tutan siyasi sənəd idi. Qurultayın gündəliyinə fəhlə və torpaq haqqında məsələlər də daxil edilmişdi. Lakin qurultay bu məsələlərə aid qətnamə qəbul etmədi və onların həllini Müəssislər Məclisi çağırılana qədər təxirə saldı. Lakin buna baxmayaraq, qurultayda bu məsələlərə dair bəzi layihələr irəli sürüldü. Fəhlə və torpaq komissiyası adından məruzə edən X.P.Sultanov nümayəndələri fəhlə məsələsinə dair qətnamə layihəsi ilə tanış etdi. Həmin layihədə fəhlələrin həyat və güzəranını yüngülləşdirən bir sıra sosial islahatlar keçirilməsi təklif olunur, onların hamısının yalnız Müəssislər Məclisində qanunvericilik yolu ilə həll ed ilməli o lduğu vurğulanırdı. Torpaq məsələsinə aid aşağıdakı təkliflərin həyata keçirilməsi zəruri sayılırdı: "Qafqazda əməkçi kəndlilərin torpaq ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə bütün dövlət, udel və idarə torpaqları müsadirə olunsun və iri xüsusi torpaq mülkiyyəti ədalətli qiymətlərlə məcburi şəkildə ö zgələşdirilsin" 29 .
çıxa biləcək bütün mübahisə və anlaşılmazlıqlar kəndlilər, torpaq sahibləri və qəza icraiyyə komitələrinin nümayəndələrindən ibarət (barışdırıcı) komissiya tərəfindən həll edilməlidir. Qurultayın müzakirə etdiyi son məsələ əhalinin əsas kütləsinin savadsız olduğu Qafqaz xalqları üçün çox böyük əhəmiyyəti olan kütləvi təhsil haqqında idi. Pedaqoq M.Ə.Əfəndiyevin məruzəsi üzrə "Türk dilində ümumi, məcburi və pulsuz təhsilin zəruriliyi haqqında" qətnamədə müəllim kadrlar hazırlamaq üçün seminariya və institutlar açılması nəzərdə tutulurdu 30 .
mərkəzin - biri Şimali Qafqaz üçün Vladiqafqazda və digəri Cənubi Qafqaz üçün Bakıda yerləşən iki mərkəzi büro açılması haqqında qərar qəbul edildi. Müsəlmanların Ümumqafqaz qurultayı Rusiya müsəlmanlarının siyasi həyatında mühüm rol oynadı, siyasi hadisələrin həmin mərhələsində onların
228 mənafelərini ifadə edərək, Rusiya müsəlmanları milli hərəkatının gücləndirilməsi yollarını, demokratik respublika prinsiplərinə söykənən dövlət quruluşu seçimini müəyyənləşdirdi. Milli regionlar çərçivəsində formalaşmış əksər qrupların (Cənubi Qafqaz, Başqırdıstan, Krım, Qırğızıstan və s.) nümayəndələri, Rusiya dövlətinin həyati mənafelərinə toxunmamaqla, bütün sahələrdə özünüidarə hüququ verən ərazi mu xtariyyəti prinsipinin tərəfdarı idilər. Rusiyanın müxtəlif hissələrinə səpələnmiş tatarların nümayəndələri isə tamamilə əks mövqedə dayanırdılar 31 .
keçirilmiş Ümumrusiya Müsəlmanlar qurultayında özünü büruzə verdi. Qurultayı təşkil etmək üçün Qafqaz sosial-demokratı Əhməd Salihovun başçılığı ilə büro yaradıldı. Qurultay azərbaycanlı milyonçu Şəmsi Əsədullayevin Moskvadakı müsəlmanlara hədiyyə etdiyi binada 900 nümayəndənin iştirakı ilə keçirildi. Qurultayın gündəliyində Rusiyanın gələcək idarə forması; mədəni və məhəlli mu xtariyyət, müharibəyə münasibət, Məclisi-Müəssisan; Qadınlar, fəhlə, torpaq məsələləri (hər biri ayrılıqda); Qafqaziya, Türküstan, Qazaxıstan məsələləri (müstəmləkə siyasəti və s.); əsgəri təşkilat, siyasi təşkilat məsələləri; bütün Rusiya müsəlmanların ın böyük milli şurasını seçmək və s. məsələlər dururdu. Konqresin gündəliyindəki on dörd məsələnin müzakirəsi üçün doqquz bölmə, onun əməli işini aparmaq üçün dörd komissiya təşkil olunmuşdu 32 . Qurultayın müzakirə etdiyi ən mühüm məsələlərdən biri Rusiyanın gələcək dövlət idarə üsulu haqqında idi. Məsələ ilə bağlı iki nümayəndə - M.Ə.Rəsulzadə və Ə.Salihov çıxış etdilər. M.Ə.Rəsulzadə idarə üsulu haqqında Azərbaycan türk dilində etdiyi çıxışında göstərirdi ki, bu məsələyə həm insanlıq mədəniyyəti, həm də milli maraqlar nöqteyi- nəzərindən baxılmalıdır. M.Ə.Rəsulzadə hesab edirdi ki, vahid Ümumrusiya təşkilatının yaradılmasına mane olan mədəni muxtariyyət proqramı türk xalqlarının yüksələn milli özünüdərketmə şüuruna ədalətli şəkildə cavab verə bilməz. O öz çıxışında da vurğuladı ki, "Rusiya xalq cümhuriyyəti üsulu ilə idarə edilməlidir... Mən, ədəmi-mərkəziyyəti muxtariyyətlərdən təşəkkül edən bir federasiya şəklində təsəvvür edirəm. Bu mu xtariyyətləri milli- məhəlli prinsipi içində faydalı bilirəm" 33 . Müsəlmanların Rusiyada slavyanlardan sonra ikinci yeri tutduğu, onların 96 vilayət və qəzada yaşadıqları, Qafqazda, o cümlədən 10 vilayətdə - onlardan Bakı vilayətində 676243 (82,05%), Tiflis vilayətində 189098 (17,98%), İrəvan vilayətində 350096 (42,47%) nəfər olduğu göstərilmişdi 34 . Rusiya dövlətinin ərazi federasiyası əsasında təşkili əleyhinə çıxış edən Əhməd Salihov iddia edirdi ki, belə quruluş aqrar məsələnin həllini çətinləşdirəcək, müsəlman fəhlələr Ümumrusiya sosial qanunvericiliyinin faydasından bəhrələnə bilməyəcəklər, çünki həmin quruluş şəraitində qanunlar müxtəlif regionlarda fərqli xarakter daşıyacaqdır. Onun təklif etdiyi qətnamə layihəsində deyilirdi ki, ərazi federalizmi müsəlmanların tam parçalanmasına gətirib çıxaracaq və milli məsələni həll etməyəcəkdir. Federalizm
229 prinsipinin Rusiya müsəlmanlarını siyasi cəhətdən parçalayacağını israrla bildirən Ə.Salihovun fikrincə, birbaşa, bərabər və gizli seçki hüququ əsasında mərkəzi orqan - milli-mədəni parlament yaratmaqla müsəlman milli-mədəni muxtariyyəti formasında həyata keçirilməlidir 35 .
rəhbərliyi altında bir daha onun müzakirəsinə qayıtdılar. Nümayəndələrə müraciət edən Topçubaşov göstərdi ki, "idarə üsulu məsələsi çox mühüm və böyük bir siyasi problemdir. Bu, bizim üçün bir imtahan məqamıdır". Məsələnin müzakirəsi çox gərgin keçdi. 200-ə qədər təklif verilmişdi. Ə.M.Topçubaşov öz çıxışında qeyd etdi ki, "hər şeydən əvvəl, biz xalq cümhuriyyəti (demokratik-federal cümhuriyyət) istəyirik, bu bizim əsas diləyimizdir. Xalq cümhuriyyəti demək, bütün hakimiyyətin tamamilə xalqın, demokrasinin öz əlində bulunan idarə deməkdir. Buna digər bir sözlə, "xalq haki- miyyəti" də deyilir". Ərazi mu xtariyyəti blokunun əsas məruzəçisi olan M.Ə.Rəsulzadə hesab edirdi ki, vahid Ümumrusiya təşkilatının yaradılmasına mane olan mədəni muxtariyyət proqramı türk xalqlarının yüksələn milli özünüdərk şüuruna ədalətli şəkildə cavab verə bilməz. "Sual olunur: millət nədir? Mən əminəm ki, millətin ən mühüm xüsusiyyətləri dili və tarixilə bağlı əlaqələrdən, adət və ənənələr birliyindən ibarətdir. Bəzən deyirlər ki, İslam millətin təcəssümüdür, çünki türk-tatardan milləti soruşulduqda, o "mən müsəlmanam" deyə cavab verir. Lakin bu, səhv baxışdır. Xristian milləti yoxdur və eləcə də İslam milləti mövcud deyildir. Bu böyük müsəlman evində türklər və ərəblər üçün ayrı-ayrı otaqlar olmalıdır" 36 . Nəticədə Rəsulzadənin "Müsəlman millətlərin mənfəətlərini saxlamaq üçün ən uyğun idarə üsulu milli-mədəni mu xtariyyəti verən xalq cümhuriyyətidir" - fikrini ifadə edən layihəsinin lehinə 446, əleyhinə 271, Ə.Salihovun unitar cümhuriyyət təklifinin lehinə 271, əleyhinə 442 səs verild i. Konqresdə 30 üzvdən ibarət Şura (Qafqazdan 5 nəfər) 12 nəfərdən ibarət İcra Komitəsi seçildi. Əsasən Azərbaycan siyasətçilərinin təmsil etdikləri federasiya tərəfdarlarının bu qələbəsinə baxmayaraq, onlar Petroqraddakı Mərkəzi Şuranın tərkibində say etibarilə xeyli az idilər, unitar dövlət tərəfdarları isə əksəriyyət təşkil edirdi. Bundan sonra unitar dövlət tərəfdarları ilə yalnız formal əlaqə saxlayan azərbaycanlı milli siyasi xadimlərin fəaliyyət dairəsi əsasən Cənubi və Şimali Qafqazı əhatə edirdi. Dövrünə görə mühüm qərarlar qəbul etmiş qurultay Rusiyadakı 30 milyonluq Türk aləminin düşüncələrini, ictimai-siyasi, milli, dini görüşlərini, arzu və məqsədlərini bəyan etdi 37 . Müsəlman Komitəsində birgə iş təcrübəsi qazanmış müsavatçılar artıq Ədəmi- Mərkəziyyət Partiyası ilə birləşmək məsələsini irəli sürdülər. Birləşmə 1917-ci il iyunun 20-də (yeni təqvimlə 3 iyul) baş verdi. Yeni partiya Türk Ədəmi-Mərkə ziyyət Müsavat (Türk Federalistlər Partiyası Müsavat) Partiyası adlandı və qəbul etdiyi bəyannamədə özünü "əməkçi kütlələrə, həmçinin Rusiyanın türk və digər müsəlman xalqlarının milli-mədəni səylərinə əsaslanan demokratik partiya" elan etdi 38 .
230 Birləşmə nəticəsində "Müsavat" Partiyası 1917-ci ilin yayında Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında xalqın milli-azadlıq hərəkatı ideyalarını daşıyan, yüksək nüfuzu olan siyasi qüvvəyə çevrildi. 1917-ci ilin yayı və payızında Rusiyada, o cümlədən Cənubi Qafqazda, xüsusən Bakıda kütlələrin genişlənən güclü inqilabi hərəkatı Zaqafqaziya bölgəsində vəziyyətə ciddi təsir göstərir, Azərbaycanda inqilabi hərəkat zamanı müxtəlif nəzəriyyələri, rəqabət aparan siyasi qüvvələrin intellektual, təşkilati və insani potensialını sınağa çəkird i. Bolşeviklərlə menşeviklər arasında siyasi mübarizə daha da kəskinləşdi. Eser- menşevik bloku kütlələri öz tərəfinə çəkmək üçün mübarizəni qətiyyətlə gücləndirir, öz baxışlarını daha fəal şəkildə təbliğ edirdi. 1917-ci ilin yayında ciddi məsələlərin həlli zamanı daşnaklar eser-menşevik blokunun mövqeyini müdafiə edir, bolşeviklər isə əksər hallarda təcrid olunmuş vəziyyətdə qalırdı. 1917-ci il iyulun 26-da Petroqradda bolşeviklər partiyasının VI qurultayı öz işinə başladı. Bakı bolşevik təşkilatını qurultayda Prokofi Caparidze və Ağabala Yusifzadə təmsil edirdilər 39 . P.Caparidze Mərkəzi Komitənin xəttini tam bəyəndiyini bildirdi. A.Yusifzadə "Hümmət" təşkilatı adından qurultayı təbrik edərək, Azərbaycanın və bütün Cənubi Qafqazın əməkçi kütlələrinin bolşevik təşkilatı ətrafında birləşməsi işində "Hümmət"in rolundan danışdı. O göstərdi ki, "...inqilabdan sonra təşkilat dirçəlməyə başlayıb. Artıq o, Bakının bütün rayonlarında geniş iş aparmağa başlayıb. Bir çox qəzalarda - Şamaxı, Quba və s. yerlərdə təşkilatın orqanları yaradılıb" 40 . A.Yusifzadənin çıxışında o da göstərilirdi ki, "Hümmət‖in ətrafında hələlik yalnız sadiq ziyalı qrupu birləşsə də, şüurlu müsəlman fəhlələri də təşkilatda təmsil olunur. "Hümmət" qəzetinin vəsait çatışmazlığı üzündən həftədə cəmi bir dəfə çıxa bildiyindən şikayətlənən A.Yusifzadə təşkilata kömək göstərilməsi xahişi ilə qurultaya müraciət etdi 41
təşkilatına 5 mln manat həcmində maddi yardım göstərilməsi haqqında qərar qəbul etdi 42 . Sosial-demokratiya təbliğatı aparan, "müsəlman kütlələrinin psixologiyasını nəzərə alan" 43 "Hümmət‖in siyasi təşkilat kimi real gücü haqqında təkcə A.Yusifzadənin qurultaydakı çıxışı yox, həm də onun rəhbəri N.Nərimanovun sözləri də aydın təsəvvür yaradır. O qeyd etmişdi ki, 1917-ci ilin yazında təşkilatı genişləndirmək zərurəti ortaya çıxarkən işimiz çox olsa da, lazımi sayda adamlar çatışmırdı 44 . N. Nərimanov "Hümmət" təşkilatının vəzifəsini müəyyənləşdirərək belə demişdi: "Biz kütlələrin içinə getməli, insanlara Zaqafqaziya Ko mitəsinin mah iyyətini başa salmalı, xalqı maarifləndirməli, hər şəhərdə, hər bir kənddə iş aparmalıyıq" 45 .
hakimiyyətin Fəhlə və Kəndli Deputatları Sovetinə verilməsi tələbini müdafiə etməyə çağıraraq yazırdı ki, "əgər müsəlmanlar ö z haqlarını qoru maq istəyirlərsə, ...onda onlar tezliklə öz səslərini ucaltmalıdırlar" 46 . VI qurultay V.İ.Len inin hakimiyyəti silahlı üsyan yolu ilə ə lə almaq
231 xəttini qəbul etdi. Çünki bolşeviklər Rusiyada iyul hadisələrindən sonra yaranmış siyasi vəziyyəti təhlil edərək, onun ümu mmilli böhrana keçəcəyi qənaətinə gəlmişdilər. Digər sosial-demokrat partiyaları da hakimiyyətə gəlmək imkan larını götür-qoy edirdi. Bütün iyul ay ı ərzində Bakı menşeviklərinin partiya ko mitələri iclaslar keçirirdi. Lakin bütövlükdə öz sayına və fəhlələr içərisindəki nüfuzuna görə menşeviklər getdikcə ö z mövqelərini itirirdilər. Eserlər rus əhalisi içərisində populyar partiya idi. Onun fəalları partiyalarının təcrübə və nüfuzundan geniş istifadə edir, mit inqlərdə Petroqrad hadisələrinin mahiyyətini kütlələrə izah edirdilər. Eserlərin iştirak etdikləri bütün yığıncaqlarda Müvəqqəti hökuməti müdafiə edən qətnamələr qəbul olunur, möhkəm inqilab i hakimiyyətin yaradılması, demokratiyanın yerlərdə bütün hökumət orqanlarına nəzarət etməsi tələbləri irəli sürülürdü. 1917-c i ilin iyulunda Ba kı müsəlman ict ima i və siyasi təşkilat larında cəmiyyətin mü xtəlif təbəqələrini b irləşdirmək məqsədilə onun icraiyyə Ko mitəsini yenidən təşkil etmək qərara alındı. 33 nəfər üzvdən ibarət bu Ko mitə ilə əlaqədar mü xtəlif rəy lər söylənir və qeyd edilirdi ki, "Ko mitədə 6 yer kəndli və fəhlələrin nümayəndələri üçün saxlan ılır" 47 .
nəfərin iştirakı ilə keçən iclasda Əlimərdan bəy Topçubaşov Komitənin sədri, M.H.Hacınski və M.Ə.Rəsulzadə onun müavinləri, M .H.Vəzirov isə katib seçildilər. "Hümmət" öz iclasında seçkilər haqqında məsələni mü zakirədən keçirib, sonda iştirakdan imtina etmək qərarına gəldi. İmtinanın dörd səbəbindən ilk üçü daha çox prosedur məsələlərə aid idi, dördüncüsü isə ideoloji xarakter daşıyırdı. Qərarda deyilirdi ki, "Komitə üzvlərin in ço xu kapitalistlərin tərəfindədir" 48 . Avqustun sonlarında müharibənin əldən saldığı Rusiyada iqtisadi və siyasi vəziyyət pisləşdi. Belə şəraitdə Lavr Georogiyeviç Kornilov Müvəqqəti hökuməti devirməyə cəhd göstərdi. General Kornilovun qiyamı Azərbaycanda, demək olar ki, bütün siyasi partiyalar tərəfindən pislənildi. Eserlər yaxınlaşan təhlükə qarşısında bütün qüvvələri əksinqilabla mübarizəyə yönəltmək üçün sosialistləri köhnə ixtilafları unutmağa, bütün rayonlarda onların daxil olacağı xüsusi Sovetlər yaratmağa çağırırdı. Menşeviklərin və eserlərin təkidi ilə Bakı Sovetinin İcraiyyə Komitəsi İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsinə tabe olacaq "Əksinqilabla Mübarizə üzrə Mərkəzi Büro yaradılması haqqında" qərar qəbul etdi. Həmin büronun müstəqil orqan olması təklifini irəli sürən bolşeviklər bu qərara etiraz etdilər. Bolşeviklər Sovetin 1917-ci il 30 avqust tarixli iclasında öz təkliflərini yenidən irəli sürüb, eserlərin tərəddüdündən faydalanaraq, 63 səsə qarşı 94 səslə iclas keçirməyə imkan qazandılar 49 . 1917-ci il sentyabrın 1-də Sovetin qapalı iclasında menşeviklərin təşəbbüsü ilə bolşevik qətnaməsi ləğv olundu. Sovet Müvəqqəti hökumətə tam etimad göstərdiyini
232 bildirdi 50 . Eyni zamanda menşeviklər Kornilov qiyamına qarşı çıxış edən burjuaziya qrupları ilə birgə hərəkət siyasəti yerid ird ilər. Eserlər partiyası Şurası özünün 1917-ci il 30 avqust tarixli iclasında Əksinqilabla Mübarizə üzrə Büronun yaradılması haqqında Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin təşəbbüsünü müdafiə etdi. Milli partiyalara münasibətdə öz taktikasına sadiq qalan Şura onların bu qurumda iştirakını arzuolunmaz hesab edirdi. Ancaq hadisələrin sonrakı gedişi kornilovçuluğa qarşı mübarizədə milli qüvvələrin qətiyyət göstərdiklərini nümayiş etdirdi. Müsəlmanlar, xüsusən də Zaqafqaziya müsəlmanları üçün Kornilov qiyamı son dərəcə narahatçılıq mənbəyinə çevrildi, çünki onun baş tutacağı təqdirdə müsəlmanların mu xtariyyətlə bağlı ümidlərinə son qoyula bilərdi. Müsəlman İctimai Təşkilatları Şurasının Bakı İcraiyyə Komitəsi 1917-ci il avqustun 29- da əksinqilabi qiyamı qətiyyətlə pisləyərək, Müvəqqəti hökuməti tam müdafiə etdiyini bildirdi. Müsəlmanlar sentyabrın 1 və 2-də Təzə Pir məscidində və Sura xan ıda təşkil etdikləri mitinqlərdə Kornilov qiyamın ı qətiyyətlə p islədilər. Çıxış edənlər inqilab i demokratiya ilə həmrəy o lduqlarını göstərməklə yanaşı, siyasi avantüraya qatılan "Vəhşi diviziya"nın hərəkətlərindən məyus olduqlarını bildirdilər 51 .
doğru getmək və onu təsdiq etmək bizim xeyrimizədir. Biz inqilabi demokratiya ilə birgə olmalı, ...bütün əksinqilabi cəhdlərə qarşı çıxmalıyıq" 52 .
Partiyasının Mərkəzi Ko mitəsi sentyabrın 1-də keçird iyi konfransında inqilabı müdafiə etmək məqsədilə, partiya ü zvləri tərəfindən bütün zəruri tədbirlərin görülməsi, o cü mlədən lazım gəldikdə silaha əl atılması haqqında qərar qəbul etdi
53 . Lakin bu addımlardan sonra da eser və menşeviklərin A zərbaycan milli hərəkatına münasibətləri dəyişilməd i. Kornilov qiyamı günlərində təşkil o lunmuş Əksinqilabla Mübarizə üzrə Büroya müsavatçıları qəbul etmədilər. Buna baxmayaraq, "Müsavat" fəal mövqe tutdu 54 . Kornilov qiya mı uğursuzluqla nəticə lənsə də, Müvəqqəti hökumət in mövqeyini sarsıtdı. Korn ilova qarşı inqilab i qüvvələrin səfərbərliy i gedişində yaranmış şərait bolşeviklərin nüfu zunun güclənməsinə kö mək edirdi. On lar fəhlələrin hüquqları uğrunda Rusiya sosialist partiyaların ın mübarizə proqramına tərəfdar çıxaraq, sentyabrın sonlarında Bakıda başlanmış ümu mi tətili tam müdafiə etdilər. Bakı Sovetində vəziyyət gərginləş di, hamı həyəcan içində idi. Siyasi hadisələr ço x sürətlə dəyişir və kütlələr tərəfindən tam dərk o lunmu rdu. Azərbaycanın siyasi xəritəsində mü xtəlif fəallıq ocaqları var idi. Ən yüksək fəallıq mərkəzi o lan Bakıda siyasi partiyaların əhalinin ayrı-ayrı təbəqələrinə göstərdiyi təsir mü xtəlif idi. Bu cəhətdən qəzalarda vəziyyət daha mürəkkəb id i. Baş verən siyasi hadisələr haqqında məlu mat qəza sakinlərinə ço x nadir hallarda çatırdı. Sovetin
233 İcraiyyə Ko mitəsinin başqa şəhərlərlə iş ü zrə ko missiyası yayın ortalarına qədər təkcə Bakı quberniyasını gəzdikdən sonra inqilabi prinsiplərin hələ əhalin in geniş təbəqələrinin şüuruna daxil olmadığı, onların baş verən hadisələrdən tam xəbərsiz qaldıqları, ruhanilərin, bəylərin nüfuzunun hələ də güclü olduğu yerli icraiyyə komitələrinin öz tərkibinə görə zamanın tələblərinə cavab vermədiy i qənaətinə gəlmişdi
55 . Ərzaq məsələsi əvvəlki kəskinliyində qalırdı. Bakı Sovetinin bu istiqamətdə gördüyü tədbirlər ancaq narazılıq törədirdi. Qənaətçilik, möhtəkirliklə mübarizə haqqında qərarlar icra edilmirdi. Sovet hər dəfə çörək paylarının azaldılmasını qanuniləşdirirdi. Vaxtaşırı Sovetlərə "etimadını bildirən" fəhlələr əslində Sovetlərlə hesablaşmırdılar. İnqilabın demokratik qüvvələrin səpələndiyi ilk dövründə Sovetlər bu qüvvələri birləşdirir, onların bəziləri əhalinin geniş təbəqələrinin istəklərini əks etdirirdi. Onlar qanunverici, icraedici, məhkəmə hakimiyyətlərini, şəhər özünüidarəçiliyini, ərzaq təşkilatlarını, peşə ittifaqlarını əvəz edirdi. Hər hansı ehtiyacla üzləşən insanlar əsasən onlara üz tuturdular. Lakin siyasi partiyalar gücləndikcə, Sovetlər bütün hakimiyyətin cəmləşdiyi mərkəz rolunu itirird i. Bakı Sovetinin yenidən seçilməsinin vaxtı çatmışdı. Seçkilərin demokratik əsaslarla keçirilməsi fikrində hamı həmrəy olsa da, struktur məsələsi və seçkilər sisteminin özü siyasi partiyalar arasında ixtilaflar törətdi. 1917-ci il oktyabrın 22-də keçirilən seçkilərin nəticələri qeyri-sosialist partiyaların ictimai rəydəki rolunun gücləndiyini göstərdi. Bakı Sovetinin İcraiyyə Komitəsi, S.Şaumyan başda olmaqla, milli partiyaların cəmiyyətdə artan nüfuzunun qarşısını almaq, onların seçkilərdə iştirakını zəiflətmək məqsədilə yeni seçkiqabağı kampaniyada dolaşıqlıq yaratmaq üçün seçkilərin keçirilməsi vaxtı haqqında axırıncı günə qədər heç bir məlumat vermədi. "Müsavat"ın Mərkəzi Bürosu öz xüsusi seçki nömrəsini son anda aldı və buna görə də fəhlələr içərisində kifayət qədər təbliğat aparmağa imkan tapmadı 56 .
6305, bolşeviklər 3823, menşeviklər 687, daş naklar 528 səs topladılar. Beləliklə, Zabrat rayonu istisna olmaqla, bütün neft-mədən rayonlarında keçirilmiş seçkilərdə "Müsavat" Partiyası qalib gəldi 57 . Bundan sonra "Müsavat" Partiyası diyarda hakimiyyət strukturlarının formalaşdırılması prosesinə ciddi təsir göstərməyə başladı. Onun üzvlərindən qəza və quberniya komissarları və müvəkkilləri vəzifəsində işləyənlər var idi. Məsələn, Bakı quberniyasında M.Rəfiyev və F.X.Xoyski, Bakı qəzasında Y.Əliyev, Quba qəzasında Səfərəlibəyov, Şamaxı qəzasında M.Mahmudov məsul vəzifələrə təyin olunmuşdular 58 . Ə.M.Topçubaşovun təqdimatına əsasən, OZAKOM İ.Heydərova Bakı quberniyasının ko missarı, M.Vəkilova isə onun müavini vəzifələrini vermişdi
59 . Hələ mart ayında isə Dövlət Du masının ü zvü, Gəncə şəhər başçısı X.Xasməmmədov quberniya İcraiyyə Ko mitəsinin sədri seçilmişdi 60 . "Müsavat" Partiyasının 1917-ci il oktyabrın 25-dən 31-dək davam etmiş I
234 qurultayı Azərbaycanın ictima i həyatında və partiyanın özünün siyasi tarixində əhəmiyyətli hadisə id i. Partiya proqramın ın müzakirəsi və qəbul edilməsi qurultayın ən başlıca məsələsi oldu. "Müsavat" Partiyasının proqramı dövlət quruluşu, fəhlə məsələsi, milli və dini məsələlər, vətəndaş hüquqları, aqrar məsələ və s. sahələri əhatə edən 9 bölmə və 76 maddədən ibarət id i. "Müsavat‖ın I qurultayı partiyanın sonrakı siyasi mübarizəsin in və Azərbaycana milli ərazi mu xtariyyəti verilməsinin taktika və strategiyasını müəyyən etdi 61 . Proqramın "Dövlət quruluşu və mu xtariyyət" adlanan birinci fəslində vətəndaşların hüquq və azadlıqların ın Konstitusiya tərəfindən qorunması, demokratik federativ respublika kimi təqdim ed ilən dövlət quruluşunun prinsipləri bəyan edilmiş, dövlət quruluşu formas ı olaraq federasiya və mədəni-milli mu xtariyyət müəyyənləşdirilmişdi. Proqramda federasiyaya daxil o lan mu xtar vahidlərə ö z aralarında əsasən iqtisadi sahədə ittifaq bağlamaq hüququ, mərkəzi hakimiyyətə isə müdafiə, pul və gö mrük sistemi, xarici siyasət, dəmir yolları və s. məsələlərə aid səlahiyyətlər verilməsi nəzərdə tutulurdu. Hər bir mu xtar vilayətdə yerli əhalin in əksəriyyətinin danışdığı dil rəsmi dil hesab olunmalı idi. Cinsindən, milliyyətindən və dini etiqadından asılı olmayaraq, 20 yaşına çatmış bütün vətəndaşlar parlamentə seçə və ya seçilə bilərdilər. Proqram Rusiya ərazisində yaşayan bütün türk xalqları arasında milli- mədəni ittifaq yaradılmasın ı, milli və din i fərqlərə baxmayaraq, bütün Rusiya müsəlman ları Müftisin in (Şey xülislamın) seçilməsini nəzərdə tutur, onun rəhbərliyi ilə din i təşkilatların fəaliyyətinə nəzarət edən, bütün əyalətlərdən nü mayəndələrin daxil o lduğu komissiya yaradılması tələbi irəli sürülürdü. Maraqlıdır ki, həmin komissiyaya kürdlər, osetinlər, inquşlar, çərkəslər və s. qeyri-türk mənşəli müsəlmanlardan da nümayəndələr daxil etmək təklif olunurdu. Mülki hüquq sahəsində partiya mənsubiyyətindən, milliyyətindən, dini etiqadından, siyasi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, federativ respublikanın vətəndaşlarının qanun qarşısında bərabərliyi prinsipini irəli sürür və bununla da dinin dövlətdən ayrılmasını nəzərdə tuturdu. O, Rusiyanı dünyəvi dövlət kimi tanıyır, lakin dini etiqad azadlığını istisna etmirdi. Proqramda pasport sistemini ləğv etməklə ölkə və onun hüdudlarından kənarda sərbəst hərəkət etmək imkanı yaradılması təqdir edilirdi. Maliyyə siyasətinin yumşaldılması üçün gəlir vergisindən başqa bütün vergilərin ləğv olunmasını, yeni vergi növü - vərəsəlikdən vergi alınmasını təklif edən partiya iqtisadi inkişafı sürətləndirmək məqsədilə gömrük rüsumlarının minimuma endirilməsini məqbul sayırdı. Partiyanın kütlələr içərisində nüfuzu əhəmiyyətli dərəcədə aqrar məsələnin həllindən asılı idi. Proqramda qeyd edilirdi ki, bütün xəzinə, kilsə və sahibkar torpaqları pulsuz və əvəzsiz kəndlilərə paylanmalı, torpaq kəndlilərin tam mülkiyyətinə keçməlidir.
235 Sənəddə torpaq sahibliyinin minimum həcmi müəyyən edilir, xüsusi mülkiyyətə yalnız torpağın üstü, dövlət mülkiyyətinə isə torpağın təki şamil ed ilirdi. Fəhlə məsələsində RSDFP-nin II qurultayında (1903-cü il) qəbul edilmiş fəhlə proqramını əsas götürən "Müsavat" öz partiya proqramında bütün fəhlə və qulluqçular üçün 8 saatlıq iş günü, onlara həftədə 24 saat fasiləsiz istirahət verilməsini, əlavə işlərə qadağan qoyulmasını, 16-18 yaşlı yeniyetmələr üçün 6 saatlıq iş günü müəyyən edilməsini, eyni zamanda məktəbyaşlı uşaqların muzdlu əməkdə istifadə olunmamasını, qadınların işlədiyi fabrik və zavodlarda südəmər uşaqlar üçün körpələr evi açılmasını, fəhlələrə həftəlik maaş verilməsini nəzərdə tuturdu. Qanunların icrasına nəzarət etmək üçün müəssisələrdə fəhlə müfəttişlikləri yaradılmalı, sahibkarlar əmək qanununu pozduqları halda cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməli idilər. "Müsavat" Partiyası məhkəmə orqanlarının yerli hakimiyyət orqanlarından tam ayrı və müstəqil fəaliyyət göstərməsini, yalnız qanunlara tabe olmasını, əhalinin hesabına ödənilən bütün məhkəmə xərclərinin ləğv edilməsini məhkəmə quruculuğu sahəsində əsas tələblər kimi irəli sürürdü. Xalq təhsili sahəsi ilə bağlı proqram müddəalarına görə, ibtidai və ali məktəblərdə pullu təhsil ləğv olunmalı, təhsil hər bir muxtar vilayət əhalisinin əksəriyyətinin danışdığı dildə aparılmalı, ali məktəblərdə dərslər yalnız Azərbaycan dilində tədris edilməli, ali təhsil müəssisələrinə tam mu xtariyyət verilməli id i 62 . Petroqradda bolşeviklərin hakimiyyəti ələ alması partiyanın qurultayı keçirilən günlərə düşdü. Buna baxmayaraq, qurultay bu hadisəyə konkret münasibət göstərməyib gözləmə mövqeyi tutdu. Yalnız qurultayın son günü Ş.Rüstəmbəyovun Rusiyadakı siyasi vəziyyətə aid dinlənilmiş məruzəsinə əsasən qəbul edilən qətnamədə Mərkəzi Komitəyə Azərbaycana muxtariyyət əldə edilməsi üçün bütün tədbirləri görmək və Mərkəzi Müsəlman Komitəsi qarşısında Azərbaycan Müəssislər Məclisini çağırmaq tələbini qoymaq tapşırığı verild i 63 . "Müsavat" Partiyasının I qurultayı partiyanı ideoloji və təşkilati cəhətdən tam formalaşdırmaqla yanaşı, onun ümummilli siyasi qüvvəyə çevrilməsi istiqamətində mühüm hadisə oldu. Qurultayda partiyanın rəhbər orqanları, eyni zamanda Məmməd Əmin Rəsulzadə onun Mərkəzi Ko mitəsinin sədri seçildi. Beləliklə, fevral inqilabının qələbəsindən sonra Azərbaycanda, hər şeydən əvvəl, milli hərəkatın daha kütləvi və siyasi səciyyə alması, konkret iqtisadi tələblər irəli sürülməsi, milli dövlətçilik ideyası ətrafında əhalinin bütün təbəqələrinin birləşməsi kimi cəhətləri ilə fərqlənən tamamilə yeni mərhələ başlandı. İmperiyanın milli ucqarları bəzi siyasi azadlıqlar əldə etmiş, bütün siyasi partiyalar leqal işə keçmişdilər. Şəhərlərdə və qəza mərkəzlərində fəaliyyət göstərən siyasi partiyalar və müsəlman milli şuraları ziyalıların, burjuaziya və mülkədarların ən qabaqcıl nümayəndələrindən təşkil edilmişdi. Azərbaycanda milli hərəkata vahid rəhbərlik məqsədilə Bakıda, digər şəhər və qəzalarda şöbələri olan Müsəlman Milli Şurası yaradılmışdı. Milli Şura öz fəaliyyətini demokratik prinsiplər əsasında quraraq, müsəlman əhalisinin bütün təbəqələrini milli partiya və təşkilatların ətrafında toplamışdı.
236 Fevral inqilabından sonra Azərbaycan milli azadlıq hərəkatını istiqamətləndirən Milli Şuradakı ictimai-siyasi təşkilatların hər biri ona rəhbərlik etmək uğrunda mübarizə aparırdı. Onlardan "Hümmət", "Ədalət" və "Birlik" təşkilatları daha fəal idilər. Fevral inqilabının qələbəsindən sonra "Hümmət" təşkilatı öz fəaliyyətini xeyli gücləndirmişdi. Milli azadlıq hərəkatında və milli Azərbaycan dövlətinin yaradılmasında "Müsavat"ın rolu böyük idi. Partiyanın liderləri real vəziyyətdən çıxış edərək, Ölkədəki bütün demokratik qüvvələri milli Azərbaycan dövləti yaratmaq uğrunda mübarizəyə çağrırdılar. Beləliklə, 1917-ci ildə Azərbaycandakı milli azadlıq hərəkatı üç istiqamətdə aparılan mübarizəni özündə birləşdirmişdi. Hər şeydən əvvəl, müvəqqəti hökumətin əsarətdə olan xalqlara qarşı yeritdiyi müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı mübarizə qeyd edilməlidir. Müvəqqəti hökumət çarizmin müsəlman xalqlarına qarşı yeritdiyi müstəmləkəçilik siyasətini "daha incə və daha qapalı" şəkildə davam etdirir, Azərbaycan xalqını separatizmdə təqsirləndirir və milli azadlıq hərəkatını boğmağa çalışırdı. İkinci istiqamət, inqilabçı demokratların rəhbərlik etdiyi Sovetlərə qarşı mübarizədən ibarət idi. Əvvəlcə göstərildiyi kimi, Fevral inqilabından dərhal sonra Bakı və digər şəhərlərdə ikinci hakimiyyət orqanı kimi Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetləri yaradılırdı. Onların içərisində nisbətən nüfuzlusu Bakı Soveti hesab edilirdi. Sovetlərin fəaliyyəti Azərbaycan xalqının tarixi taleyi və milli mənafeyinə yabançı idi. Bakıda Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetinin tərkibində azərbaycanlılar yox dərəcəsində idi. Sovetin tərkibi və rəhbər heyəti bütünlüklə ermənilərdən və ruslardan ibarət idi. Eser, menşevik, daşnak blokunun rəhbərlik etdiyi bu Sovet "vahid və bölünməz Rusiya" ideyasını təbliğ edird i. 1917-ci il oktyabrın 25-də Petroqradda bolşeviklərin silahlı üsyanı nəticəsində Müvəqqəti hökumət devrildi. Oktyabrın 25-26-da Smolnıda keçirilən II Sovetlər qurultayında Sülh və Torpaq haqqında dekretlər qəbul edildi və Leninin başçılığı ilə Sovet hakimiyyətinin əsası qoyuldu.
|