A. Zikiryayev, A. To ‘ xtayev, I. Azimov, N. Sonin

plastik almashinuv
(yoki 
assimi latsiya) deb ataladi. Modda almashinuvida bu turning nomi uning 
mohiyati bilan bog‘liq: hujayra tashqaridan kelayotgan oddiy moddalar 
hisobiga o‘zi uchun zarur bo‘lgan birikmalarni hosil qiladi. Quyida plas-
tik almashinuvning eng muhim shakllaridan biri bo‘lgan oqsil biosinte-
zini ko‘ramiz. Chunki tirik organizmlarda boradigan har xil biokimyoviy 
jarayonlar orasida oqsil birikmalarining sintezi alohida o‘rin egallaydi. 
Moddalar almashinuvi aslida oqsillar almashinuvi bilan bog‘liq bo‘lib, 
oqsillarga xos bo‘lgan biror xususiyatning o‘zgarishi ayni paytda moddalar 
almashinuvi jarayonining o‘zgarishiga ham sabab bo‘ladi.
oqsillarning biologik vazifasi asosan aminokislotalarning oqsil mole-

---

68
HAYOTIY JARAYONLARNING KIMYOVIY ASOSLARI
III BO‘LIM
kulasidagi o‘rni ya’ni, ularning ketma-ketligi bilan aniqlanadi. Binobarin, 
bunday molekulalar biosintezi oldindan belgilangan reja bo‘yicha amalga 
oshishi kerak. Bunday reja DNK molekulasida 4 xil nukleotidlarning yor-
damida yozilgan bo‘lib, u oqsil molekulasining nusxasi yoki qolipi deb 
yuritiladi. 20 xil aminokislotaning DNK molekulasidagi 4 xil nukleotidlar 
yordamida ifodalanishi 
genetik kod
deb ataladi. Har bir aminokislota 3 ta 
nukleotidning birikishidan hosil bo‘lgan triplet kod yordamida ifodalanadi. 
20 ta amino kislotani ifodalash uchun 61 ta tripletli koddan foydalaniladi. 
Demak, bitta aminokislota 2 va undan ortiq kod yordamida ifodalanadi. 
Kodlarning umumiy soni 64 (4
3 
= 4 
.
 
4
 
.
4) taga teng. Qolgan 3 ta kod 
oqsil sintezining boshlanishi va tugallanishini bildiradi. Genetik kod barcha 
tirik organizmlar uchun universal hisoblanadi. Demak, u mikroorganizm-
lardan odamgacha bir xildir. 
Genetik kodning muhim xususiyatlaridan biri uning o‘ziga xosligi 
bo‘lib, bitta triplet bitta amino kislotaga mos keladi. oqsil biosintezi o‘ta 
murakkab jarayon bo‘lib, bunda xilma-xil ferment va RNKlar ishtirok eta-
di. Bu jarayon hujayraning maxsus sintez qiluvchi organoidi — ribosoma-
larda kechadi.
Dastlab aminokislotalar ATF energiyasi yordamida faol holga keladi va 
t-RNKlar yordamida ribosomalarga tashib keltiriladi. oqsil to‘g‘risida-
gi axborot DNK molekulasidan i-RNKlar yordamida ko‘chirib olinadi 
va ribo-somaga beriladi. Demak, DNKning zanjirlaridan birida RNK 
molekulasi sintezlanadi. i-RNK nukleotidlarning ketma-ketligi DNK 
molekulasidagi nuk-leotidlar ketma-ketligiga mos (komplementar) bo‘ladi 
(32- rasm). oqsil sintezi transkripsiya va translyatsiya bosqichlarda amalga 
oshadi. DNKdagi oqsil to‘g‘risidagi axborotni i-RNKga ko‘chi rib o‘til-
gandek yozili shiga