Abdulla qodiriy

O’zbek tilining ilk davri va eski o’zbek tili.
X asr qarluq qabilalarining ittifoqi ancha kuchaydi va ular o’zlarining qoraxoniylar davlatini barpo etadilar. Ularning markazi shakllavdi. Albatta, bu prosess XI asrdagi qoraxoniylar davlatining mahalliylashtirish tendensiyasini rivojlantirish bilan bog’liq edi. Ilk davr o’zbek adabiy tili ikki xarakterda bo’lgan:
1) kitobiy adabiy til. Unda arabcha, forscha va qadimgi turkiy formalar ustundir. Shuning uchun undagi ko’pgina so’z va formalar biz uchun tushunarli emas.
2) xalq adabiy tili. Unda o’sha davr xalq tiliga xos forma va elementlarni uchratamiz.
Kitobiy adabiy til tradisiyasida diniy mistik va qisman didaktik asarlar yaratilgan.
Bunday asarlar jumlasiga «Tafsir», «Qissasul-anbiyo» va «O’g’uznoma» asarlarini kiritamiz. Fonetik jihatdan bu asarlar d-dialekti asosida yaratilgan. Keyingi davrda (XIV asr boshlarida) y-dialektiga o’z o’rnini bo’shatib bergan.
Xalq adabiy tili xalq jonli tiliga xos formalar asosida shakllandi. Unda xalq og’zaki ijodiga tegishli bo’lgan boy stilistik vositalar o’z aksini topgan. Bunga M.Šoshg’ariyning «Devonu luђatit turk» asariga kirgan qo’shiq, maqol va boshqa tipdagi tekstlar kiradi.
Bu davrning manbalariga. M.Qoshg’ariyning «Devonu lug’atit turk»(X1 asr), A.Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq» (XII asr), Alining «Qissai Yusuf» (XIII asr), Rabg’o’ziyning «Qissasi Rabg’o’ziy» va «Qissasul anbiyo» (XIV) Qutbning «Xisrav va Shirin» (XIV asr) hamda turli davlat yorliqlari, hujjatlari kiradi.
Yuqorida keltirilgan davrlar o’zaro ichki bog’langan, biri ikkinchisi uchun tarixiy zamon tayyorlagan. Bu davrlar ijtimoiy- tarixiy nuqtai-nazardangina emas, balki o’ziga xos lingvistik xususiyatlariga qarab ham farqlanadi. I davr tili uchun davrlashish hodisasi xarakterli bo’lsa, keyingi davrlar uchun y - lashish xarakterlidir.
Eski o’zbek adabiy tilining dialektal asoslari borasida hozirgacha turli munozaralar mavjud .
Shuni aytish kerakki, lingvistik adabiyotlarda eski o’zbek tilining xususiyatlari haqida gap borganda buyuk Alisher -Navoiy asarlariga asoslaniladi, chunki Alisher Navoiy o’zbek xalqining ulug’ mutafakkiri, atošli shoiri va ulkan tilshunosi bo’lishi bilan birga eski o’zbek adabiy tiliga asos solgan, uni shakllantirish va rivojlantirish ishiga hammadan ko’ra ko’p hissa qo’shgan bir siymodir. Shuning uchun ham eski o’zbek adabiy tilining shakllanishi va taraqqiy etishi xaqqoniy ravishda Alisher Navoiyning tabarruk nomi bilan bog’liqdir.
«Haqiqatdan ham Alisher Navoiyning tili butun bir davrning tilidir, butun bir xalqning adabiy tilidir» (X.Doniyorov. Alisher Navoiy tilining dialektal asoslarini o’rganish masalasiga doir. A.N. va adabiy ta’sir masalasi. T, 1968.279).
Ma’lumki, Alisher Navoiy har qancha ulug’ siymo bo’lishiga qaramay, u ham ma’lum bir xalqning vakili bo’lgan va uning tili ko’p shevalarni birlashtirganligi bilan birga, ma’lum shevaga ham tayangan, uning tilida o’sha ma’lum sheva yoki shevalarning izi boshqalarinikiga qaraganda ko’prok aks etgan. Demak, endi Alisher Navoiy tiliga asos bo’lgan sheva qaysi sheva edi degan masala kun tartibida ko’ndalang bo’ladi.