Abduramanov xamid xudaybergenovich mehnat resurslarini boshqarish

Norasmiy 
faoliyat ko‟rsatish va daromad olish usuli bo‟yicha
. 
Yakka tartibda ish bilan bandlar, ro‘yxatga olinmagan ishlab chiqarish 
birliklarining egalari va ishchilari, ro‘yxatga olingan korxonalarda norasmiy 
ishlovchilar, o‘z ish o‘rnida hisobga olinmagan faoliyat olib boruvchi rasmiy 
sektorda band bo‘lganlar va o‘z korxonalarining hisobga olinmagan, soliq 
to‘lashdan yashirilgan faoliyatidan daromad oluvchi rasmiy sektorda band 
bo‘lganlarga bo‘linadi. 
3. 
Ish bilan bandlik maqomi bo‟yicha
. Faqat norasmiy sektorda ish bilan 
band bo‘lganlar va ishni rasmiy hamda norasmiy sektorda birgalikda olib 
boruvchilarga bo‘linadi. 
Xalqaro mehnat tashkiloti normalaridan kelib chiqib hamda Davlat statistika 
qo‘mitasining hisobga olish va tasniflash amaliyotiga muvofiq iqtisodiyotning 
norasmiy sektorida band bo‘lganlar jumlasiga ijtimoiy sug‘urta va soliq 
organlarida hisobga turmagan shaxslar kiradi (5.5-rasm). 
 
 
 
5.5-rasm
. Iqtisodiyotning norasmiy sektorida band bo‟lganlar tarkibi 
Norasmiy sektorning ham ijobiy, ham salbiy jihatlari mavjud. Xususan, 
uning ijobiy tomonlariga quyidagilar kiradi: 
Iqtisodiyotning norasmiy sеktorida band
bo‟lganlar tarkibi 
 
yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tkazilmagan dеhqon xo‘jaliklari a'zolari 
uyda pulli xizmatlar ko‘rsatish bilan band bo‘lgan shaxslar (enagalar, uy 
xizmatchilari, uy oshpazlari, avtomobil haydovchilar, qorovullar va 
boshqalar) 
jismoniy shaxslarda haq olib ishlovchi shaxslar 
oila boshliqlariga ularning tadbirkorlik faoliyatida yordam bеruvchi oila 
a'zolari 
tеgishli ro‘yxatdan o‘tmay ishlovchi tadbirkorlar 

---

85 

ish bilan bandlik va aholi daromadlari muammolarini yechishda yordam 
beradi; 

tovar va xizmat ko‘rsatish bozorini kengaytiradi; 

yetarli darajada ishsizlikning o‘sishi va aholi turmush darajasini keskin 
pasayib ketishi oldini oladi; 

ko‘pchilikka qulay ish rejimini tanlashga imkon beradi. 
Shuningdek, norasmiy sektor muayyan dolzarb ijtimoiy muammolarni keltirib 
chiqaradi. Jumladan: 

u jinoiy muhitning rivojlanishi uchun qo‘shimcha sharoitlar yaratadi; 

bu sektorda ish bilan band bo‘lganlar ijtimoiy kafolatlarga ega bo‘lmaydilar 
va mehnat sharoitlari ustidan nazorat o‘rnatilmaydi; 

norasmiy sektorning, asosan mayda savdo-sotiq, turli xil xizmatlar 
ko‘rsatish sohasidagi bandlik xususiy shaxslarni qisman malaka va professional 
tajribalarini yuqotishlariga olib keladi; 

ish bilan bandlikning muntazam bo‘lmagan xarakteri muntazam ishdan 
uzoqlashtiradi. 
Yuqoridagi holatlar pirovard natijada bu sektorda ish bilan band 
bo‘lganlarning asosiy qismini, asosan yoshlarni malaka va tajribasidan ajralishiga 
hamda lyumpenlashuviga olib boradi. 
Shuningdek, norasmiy sektor: 

taklif etilayotgan tovar va xizmatlarning sifati ustidan nazoratni 
qiyinlashtiradi. Bu hol iste‘mol chilar uchun salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi 
mumkin; 

davlat esa soliqqa tortiladigan daromadlarning yashirilishi natijasida 
byudjetga tushishi mumkin bo‘lgan mablag‘larning ma‘lum qismini ola olmaydi. 
Norasmiy ish bilan bandlik mavjud bo‘lgan mamlakatlar tajribasi shuni 
ko‘rsatadiki, bunday ish bilan bandlik rasmiy sektorda ishchi o‘rinlari yaratilishi 
bilan o‘z-o‘zidan yo‘qotilmaydi. Shuningdek, norasmiy sektorga nisbatan 

---

86 
ta‘qiqlovchi choralar qo‘llash ham o‘zini oqlamaydi. Norasmiy ish bilan 
bandlikka nisbatan davlatning qattiq siyosati natijasida norasmiy sektorning 
qisqarishi ishsizlikni birdaniga o‘sib ketishiga olib keladi. Chunki, norasmiy ish 
bilan band bo‘lganlarning aksariyat qismi rasmiy sektorda ishga joylasha 
olmaydilar. Shuningdek, davlat tomonidan bunday siyosatning yuritilishi norasmiy 
sektorda ikkilamchi ish bilan band bo‘lganlarning turmush darajasini birdaniga 
pasaytirib yuboradi.
Bundan tashqari, norasmiy sektorni ta‘qiqlash uni jinoiy shaklga o‘tishiga 
olib keladi. Norasmiy sektorni ta‘qiqlash choralari faqatgina norasmiy ish bilan 
bandlikning salbiy tomonlariga nisbatan asosli hisoblanadi. Norasmiy sektorning 
rivojlanishi ko‘proq ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyatga bog‘liq bo‘ladi. 
Ishsizlikning o‘sishi, ish haqining va aholi turmush darajasining pastligi, rasmiy 
sektorda ishchi kuchiga etarli talabning yo‘qligi, rasmiy ish bilan bandlikning 
beqarorligi norasmiy sektorning o‘sishiga olib keladi.
Bugungi kunda yashirin iqtisodiyotda ish bilan band bo‘lgan xodimlarni 
rasmiy ish bilan bandlikka o‘tkazish tadbirlari ishlab chiqilmoqda. Ya‘ni, norasmiy 
qonunan taqiqlanmagan mahsulot ishlab chiqarayotgan yoki xizmat ko‘rsatadigan 
yakka tadbirkorlarni o‘zlari to‘laydigan soliq hisobidan pensiya jamg‘armasiga 
to‘lov amalga oshirib, ular faoliyatlari mehnat daftarchalarida qayd qilinmoqda. 
Norasmiy tarzda, og‘zaki kelishuv asosida ishlaydigan yollanma ishchilar 
faoliyatini rasmiy ish bilan bandlikka o‘tkazish uchun ish beruvchi va yollanma 
ishchi o‘rtasida tuziladigan kelishuv yozma shaklda mehnat muassasalari xodimlari 
ishtirokida tuzilmoqda.