Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

3.Baǵınıńqı gáptiń quramında kim, ne, qaydan, qayda, qansha, qansheli t.b. soraw almasıqları, bas gápte soǵan qatnaslı ol, sol, sonnan, sonda, sonsha, sonsheli t.b. almasıqları qollanılıp, baǵınıńqı gáp bas gáp penen baylanısadı. Mısalı: Kim jaman oqısa, ol jumıs islep te jarıtpaydı. Aldıńǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba sonnan júredi.
Qatnaslıq sózli baǵınıńqılı qospa gápler hám olardıń túrleri
Baǵınıńqı gáp xızmeti baoyınsha bas gáptiń bir aǵzasına qatnaslı bolıp keledi. Sol gáp aǵzası qaysı aǵzanıń xızmetin atqarsa, baǵınıńqı gápte sol aǵzanıń xızmetin atqaradı hám bas gáptegi ózi qatnaslı sózdi (almasıqtı) sıpatlaw arqalı bas gáp penen baylanısadı. Usı sıyaqlı ózgesheligine qaray baǵınıńqılı qospa gápler baslawısh baǵınıńqılı, bayanlawısh baǵınıńqılı, tolıqlawısh baǵınıńqılı, anıwlawısh baǵınıńqılı hám pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáp bolıp, 5 túrge bólinedi. Pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gápler óz ishinde jáne de birneshe mánilik túrlerge ajıratıladı.
Baslawısh baǵınıńqılı qospa gápler
Bas gáptiń quramında baslawısh xızmetinde qollanılǵan siltew almasıǵınıń mánisin túsindirip kelgen baǵınıńqı gápke baslawısh baǵınıńqılı qospa gáp dep ataladı. Baslawısh baǵınıńqılı qospa gáptegi bas gáptiń baslawıshları kim, ne, kimde-kim sıyaqlı soraw almasıqları, baǵınıńqı gáptiń baslawıshları ol, sol siltew almasıqları arqalı bildiriledi. Baǵınıńqı gáp bas gáp penen qatnaslıq sózler hám shárt meyildiń -sa/-se formalı bayanlawıshı arqalı baylanısadı. Bul jaǵdayda baslawısh baǵınıńqı gáp bas gápten aldın keledi. Mısalı: Kim birewge zıyan etiwge niyetlense, ol bir xalıqtıń julınına qol suqqanı.
Geyde baslawısh baǵınıńqı gáptiń quramında baslawısh xızmetindegi siltew almasıǵı qollanılmay keliwi múmkin, biraq onıń ornı gáptiń mazmunınan belgili bolıp turadı. Mısalı: Kimde-kim miynet etse, haqı aladı.
Bayanlawısh baǵınıńqılı qospa gápler
Bas gáptiń quramında bayanlawısh xızmetinde qollanılǵan siltew almasıǵınıń mánisin túsindirip kelgen baǵınıńqı gápke bayanlawısh baǵınıńqı gáp delinedi. Bas gáptiń bayanlawıshı xızmetinde, kóbinese sol, sonda, sonday, sonsha, sonsheli siltew almasıqları tiykarındaǵı qatnaslıq sózler qollanıladı hám bayanlawısh baǵınıńqı gáp bas gápten keyin keledi.
Mısalı: Ótinishimiz sol, búgin shárwalar arasına barıp qaytasań. Memuarlıq shıǵarmalardıń basqa shıǵarmalarda ózgesheligi sonda, tariyxıy biografiyalıq maǵlıwmatlarǵa oǵada bay bolıp keledi. Qırq kúnlik qazıwdıń awırlıǵı sonday, toǵız adam tayaqtan jıǵıldı. Baslıqtıń ashıwı kelip otırǵanı sonsha, qolı jumısqa barmay qaldı. Meniń quwanıshım sonshelli, Begalın qushaqlap aldım.