Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáp
Bas gáptiń quramında pısıqlawısh xızmetinde qollanılatuǵın siltew almasıǵınıń mánisin túsindirip kelgen yamasa bas gápti waqıt, orın, sın, salıstırmalı, muǵdar-dáreje t.b. mánilerde sıpatlaytuǵın baǵınıńqı gápke pısıqlawısh baǵınıńqılı gáp delinedi.
Pısıqlawısh baǵınıńqılı gápler bas gáp penen qatnaslıq sózler, bayanlawısh formaları, sebep, nátiyje, shárt dánekrleri arqalı baylanısadı.
Pısıqlawısh baǵınıńqılı gápler bas gápti sıpatlaw mánilerine qaray waqıt, orın, sın, salıstırmalı, muǵdar-dáreje, sebep, nátiyje, maqset, shárt, qarsılas baǵınıńqılı qospa gáp bolıp on túrge bólinedi.
Waqıt baǵınıńqılı qospa gáp
Baǵınıńqı gáp bas gáptegi is-hárekettiń waqtın bildiretuǵın qospa gápke waqıt baǵınıńqılı qospa gáp deymiz. Waqıt baǵınıńqılı qospa gáp qashan? qashannan beri? qay waqıtta? degen sorawlarǵa juwap beredi. Waqıt baǵınıńqı qospa gáptiń bayanlawıshı tómendegi sózlerden bolıp bas gáp penen baylanısadı:
1.Orın, shıǵıs seplik qosımtalı kelbetlik feyilden, barıs sepligindegi kelbetlik feyilge shekem (sheyin, deyin) tirkewishiniń dizbeklesip keliwinen boladı. Mısalı: Tanıs emes adamlar kelip arbadan túsip atırǵanda, awqat ta shamalasqan edi. Sabaq pitkennen, ol bizlerdi jıynap aldı. Sol jańa jay pikerilgenge shekem, radiuzel góne keńseniń ornında bola turadı. Bizler mektepke barǵanǵa deyin, kún ele kóterile qoyǵan joq edi.
2.Ataw sepligindegi kelbetlik feyilge waqıtta, máhálde, gezde t.b. sıyaqlı waqıt mánili kómekshi sóz hám soń tirkewishiniń dizbeklesip keliwi arqalı bildiriledi. Mısalı: Aydana menen traktorshı awqatlanıp bolǵan waqıtta, Nurjan keldi. Ol úyden shıqqan máhálde, hámme kózleri menen esikten uzatıp qaldı. Ot azlap janǵan gezde, Máwlen sarı kirdi. Keńse xızmetkerleri jumısınan bosaǵan soń, Palwan jalǵız ózi kábinetine keldi.
3.Shıǵıs seplik qosımtalı kelbetlik feyilge keyin, soń, beri berli tirkewishleriniń dizbeklesip keliwi arqalı bildiriledi. Mısalı: Erip kelgen nókerleri jaylasıp ótırǵannan keyin, ol hákimdi ertip sırtqa shıqtı. Bizler ádewir jer júrgennen soń, jawın tamshılay basladı. Balıqshılar muzǵa mingennen berli, awıldaǵı kempir-ǵarrılar da qarap otırmadı.
5.Waqıt baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı -ıp/-ip, -p, -a/-e, -may/-mey, -ǵansha/-genshe, -ǵalı/-geli, -mastan/-mesten qosımtalı hal feyilden boladı. Mısalı: Ay batıp, qalıń toǵayǵa qarańǵılıq shókti. Tún jartısı awa kele, Serjen azǵana esin jıyǵanday boldı. Jumagúl oydan qutılmay-aq, onı Jámiylanıń túshkirigi bólip jiberdi. Poezd kelgenshe, qızı mektepten qaytatuǵın edi. Ol paxtanıń qatar arasında turǵan ketpenine jetpesten-aq, biyik tóbeshiktiń aldınan adamlar kórindi. Ol úyine qaytqalı, biraz waqıt ótti.
6.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı hal feyildiń -ǵalı/-geli qosımtalı túrine beri (berli) tirkewishiniń,