Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Esletpe: 1.Birgelkili aǵzalar bir sóz shaqabınan bolıwı, biraq morfologiyalıq qurılısı jaǵınan hár túrli bolıwı múmkin. Ol kelte, malaqaylı adam. (kelte-túbir sóz, malaqaylı-dórendi sóz)
2.Birdey emes túsiniklerdi birdey etip dúziwge bolmaydı: Ol tayaq hám tamaq jedi, -dewge bolmaydı.
3.Birgelkili aǵzalar menen ulıwmalastırıwshı sóz bir formada keliwi shárt.
4.Birgelkili aǵzalardı júdá kóp etip dizbekley beriwge bolmaydı.
5.Bir jay gáptiń quramında bayanlawıshtıń tákirarlanıp qollanılıw jaǵdayın birgelkili aǵzalar menen almastırmaw kerek. Mısalı: Pulın da ózi tóledi, ońbaǵanday etip tóledi. Bul jerde qaytalanıp kelgen bayanlawısh birgelkili aǵza emes, túsindiriwshi sóz xızmetin atqarıp tur.
AYÍRÍMLANGAN AGZALÍ GÁPLER
Gáptiń ayırımlanǵan aǵzaları ózi qatnaslı sózdi yamasa gápti qosımsha mánide túsindirip, ayqınlap keledi. Sol ózi túsindirip kelgen sózden intonaciya yamasa pauza arqalı ayırımlanıp aytıladı, jazıwda kóbinese útir yamasa sızıqsha arqalı bólinip jazıladı. Mısalı: Biz, haq niyetli adamlar, dúnyada paraxatshılıq bolıwın súyemiz. Mátyaqıp keshki awqatına, basqa adamlardan bólip, Amalıqtı shaqırıp aldı.
Ózi qatnaslı gáp aǵzasınıń mánisin ayqınlap, anıqlap kelgen sózlerge ayırımlanǵan aǵza delinedi. Gáp aǵzaları, kóbinese ayqınlawısh, siyregirek anıqlawısh mánisinde ayırımlanadı. Ayırımlanǵan aǵzalar ózi ayqınlap, anıqlap kelgen aǵzalardan keyin keledi hám olardan intonaciya arqalı ayırımlanıp aytıladı. Mısalı: Bizler, balalar, bul adamnıń izinen júrgendi jaqsı kóretuǵın edik. Dálepki guduklardan soń jolawshılar poezdǵa – vagonǵa mindi. Awıl arası aǵash, sup-sulıw, ırǵalısıp sıldır-sıldır etedi.
Ayırımlanǵan aǵzalar ózi ayqınlap, anıqlap kelgen aǵzaǵa qatnaslı ayırımlanǵan ayqınlawısh hám ayırımlanǵan anıqlawısh eki túrge bólinedi. (8-klass boyınsha ekige, licey sabaqlıǵı boyınsha 3 ke bólinedi)
Gáp aǵzalarınıń ayırımlanıw sebepleri
1.Gáp aǵzaları, kóbinese ózinen burınǵı gáp aǵzasın qosımsha mánide túsindirip, ayqınlawısh mánide keliw arqalı ayırımlanadı. Bizler, balalar, bul adamnıń izinen júrgendi jaqsı kóretuǵın edik.
2.Hál feyil, kelbetlik feyil, atawısh feyili hám shárt meyillerdiń basqarıwındaǵı keńeytilgen pısıqlawıshlar ayırımlanadı. Bul feyillerdiń basqarıwındaǵı keńeytilgen pısıqlawıshlar ayırımlanıp kelgende, kóbinese bayanlawıshtan uzaq jaylasadı. Mısalı: Mıltıǵımdı arqalap, Qaratereńge jetip bardım. Alıslarǵa qarasań da, kók-kómbek suwdan basqa hesh nárse kóre almaysań.
3.Kómekshi sózli kelip -ǵan/-gen qosımtalı kelbetlik feyil toplamları ayırımlanadı. Mısalı: Rossiyadan qaytıp kelgen soń, Qılıshbay kóp waqtın úyinde ótkerdi. Állekimdi izlegen sıyaqlı, ol jan-jaǵına jaltqa-jaltaq qaraydı.
Bul gáplerdegi qara hárip penen jazılǵan soń, sıyaqlı tirkewishleriniń dizbeklesiwi arqalı ayırımlanıp kelgen. Eger sol sózdiń dizbegine soń, sıyaqlı sózleri dizbeklespegende, olarda ayırımlanıw bolmay qaladı. Olar ayırımlanbaǵan keńeytilgen aǵzanıń xızmetin atqaradı. Salıstırıń: