Kiritpe gáplerdiń stillik qollanılıwı
Kiritpe gápler gápke qosımsha maǵlıwmat, anıqlaw, dúzetiw, eskertiw hám t.b. mánilerdi bildiretuǵın bolǵanlıqtan, tildiń hárqıylı stillerinde qollanıla beredi. Olar kórkem ádebiyat stilinde dramalıq shıǵarmalarda hám jámiyetlik publicistikalıq stilde, gazeta tilinde kóplep ushırasadı. Kiritpe gáptiń ulıwmalıq mazmunı yaki onıń bir aǵzasına qatnasına qaray birneshe mánilerdi. Mısalı:
1.Kiritpe gáp ózi qatnaslı sózge túsinik beredi. Mısalı: Amanlıq penen Alliyar Mamandı Murat shayıqtıń úyiniń (bala oqıtatuǵın ekinshi úyi bar) kóleńkesinen taptı.
2.Kiritpe gáp ózi qatnaslı sózdi anıqlap, konkiretlestiredi: Kúyewimdi sen kórmediń, kórgenińde meniki bolsa edi dep ıntıǵıp turasań, mamanlıǵı zootexnik (mal doktorı)
3.Kiritpe gáp gáptiń ulıwmalıq mazmunına yáki onıń aǵzasına stillik máni sıpatlama berip, bir zattı xabarlaydı: Olay emes, Nurtay aǵa (Temurovtıń atı Nurtay edi, kóbinese onı awıl adamları familyası menen aytadı) siz qátelesip kiyatırsız.
4.Kiritpe gáp ózi qatnaslı waqıyanıń bolıw sebebin bildiredi:Men Bazarbaydıń maǵan qaray awadrılıp túskenin (ekewmizdiń kátimiz qatar qoyılǵan edi, kátiniń shıyqıldısınan) sezip otırman.
5.Stillik jaqtan gáptegi ózi qatnaslı sózlerdiń birine eskertiw jollaydı (eskertiw beredi). Ózinen úlken aǵası Pavel sıyaqlı (ol haqqında keyinrek aytıladı) Nikoloay Petrovich te Rossiyanıń túslik tárepinde tuwılǵan.
Esletpe: Feyil toplamlı gápler, qaratpa, kiris aǵza, ayırımlanǵan aǵzalı hám birgelkili aǵzalı gápler, sonıń menen birge kiris gápli kelgen gápler qospalanǵan jay gápler bolıp esaplanadı. (qospa gáp emes)
Gáp aǵzalarınıń orın tártibi
Gáptiń grammatikalıq tiykarın, onıń quramın bas aǵzalar dúzedi. Baslawısh gáptiń basında, al bayanlawısh baslawısh haqqındaǵı xabardı, jańalıqtı xabarlaytuǵın bolǵanlıqtan gáptiń keyninde jaylasadı. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları, kóbinese bas aǵzalarǵa qatnaslı onı sıpatlap kelgenlikten, bas aǵzalarǵa ǵárezli onıń átirapına ornalasadı. Gáp aǵzalarınıń orın tártibi eki túrli boladı: tuwra orın tártip hám inversiya
Gáp aǵzalarınıń ádettegi orın tártibin saqlap jaylasıwına tuwra orın tártip dep ataladı. Mısalı: Jaslar qıyın iske eń jaqsı wákillerin jiberdi. Ol qoyın qaltasınan saatın aldı. Bul gáplerdegi bas hám ekinshi dárejeli aǵzalar tuwra orın tártip boyınsha jaylasqan.
Gáplerdiń tuwra orın tártibinen almasıp qollanılıwına inversiya delinedi. Inversiyalıq orın tártipte baslawısh penen bayanlawısh yamasa gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları tuwra orın tártipten ózgertilip qollanıladı. Gáp aǵzalarınıń orın almasıp qollanılıwı, kóbinese poeziyalıq shıǵarmalarda, buyrıq hám úndew gáplerde, tuwra gáp hám diologtaǵı avtor gáplerinde jiyi ushırasadı.Inversiyalıq orın tártip kóbinese stillik talapqa baylanıslı boladı.Mısalı:
Kúndiz nurın shashsa tábiyat tańı,
Túnde jarqıraydı elektr shıraǵı.
Áy, aspanda jarqırap qalǵan quyash, sen jer sharın aylanıp júrseń, bunı sen aytıp ber adamlarǵa! – Siz mashinanıń qasında nege toqtadıńız? – dep soradı ol. – Qáne, túrgel ornınńnan.
Dostları ilə paylaş: |
