Abu Rayhon Beruniy "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" yoki "Al osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya" asari

3. Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari qadimgi tarix kalendar sistemasi
Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari qadimgi tarix kalendar sistemasini o`rganishda ham muhim va birinchi darajali manba hisoblanadi.
Ammo bu asar olim uchun yot bo`lgan sof arab tilida yozilganligi, hamda arab imlosi bo`yicha qisqa unli tovushlari ko`pgina hollarda belgilanmaganligi uchun ham mavjud tekstlarda bu oylarning nomlari juda buzib berilgan. Asaring 1968 yilgi o`zbek tilida chop etilgan nusxasida yozilishicha, mavjud materiallar bo`yicha ularni to`g`ri talaffuzini aniqlash imkoni bo`lmagan.
Shuning uchun ham kitobda oy, kun nomlari shartli ravishda yozib ko`rsatilgan. Shubhali o`rinlarda esa unli tovushlar o`rniga chiziqcha yoki umuman undosh harflarni yozish bilangina kifoyalanilgan.
Asarda qadim xalqlarning taqvim sistemalari, ulardagi ba`zi muammolar va ularning hal qilinish yo`llari to`g`risida ham bir qancha ma`lumotlar berib o`tilgan.
Olim asarni yozar ekan, barcha xalqlar sistemasida bir yil 12 oydan iborat ekanligini ta`kidlab o`tadi. Jumladan, u yozadi: “Xudo osmon va yerni yaratgan kundan beri oylar soni 12 ta Xudoning kitobida shu”.
Eron taqvimi ham xuddi shu tartibda: bir yil 12 oydan, kunlar majmui 365 kundan iborat bo`lgan. Asarda keltirilishicha har 120 yilda yil oylari 13 ta bo`lib, bu yil “kabisa yili” deb, ortiqcha oy kunlarini esa qolgan navbatdagi oylar (kunlari) nomi bilan ataganlar.
Beruniy o`z asarida xalqlar etnografiyasi, yil taqvimlari haqida yozar ekan, har bir oy va unda nishonlanadigan Hayit hamda bayram kunlari to`g`risida to`xtalib o`tadi. Jumladan, olim xalqlarning bayramlari sabablarini turli vaqtlarda kelib chiqqan afsona va rivoyatlari orqali misollar keltirish yo`li bilan tushuntirishga harakat qiladi.
Uning yozishicha yilning birinchi oyi farvardin moh hisoblanib, ushbu oyning birinchi kuni Navro`z bayrami shonlanadi. 
Olim Navro`z haqida yozar ekan eronliklar orasida ushbu kun bilan bog`liq turli afsonalar mavjudligini, u o`z asarida faqat haqiqatga yaqin deb bilganlari keltirib o`tayotganini ta`kidlaydi.
“Aytishlaricha,” – yozadi olim, - “shu kuni Xudo quyi olamni yaratib, unga yaratilgan ilk odam – Qayumarsni podshoh qilgan” Ba`zi afsonalarga qaraganda esa Navro`z Xudo maxluqotni yaratgan 6 kunning birinchisidir. Hashviyaliklar afsonalariga ko`ra Sulaymon ibn Dovud uzugini yo`qotib shoxligi qo`lidan ketdi. 40 kundan o`tgandan keyingina uzugi o`z qo`liga qaytib keladi. Bu bilan birga unga ravnaqi, sehri ham qaytadi.
Butun odamzod yig`ilib, uni qutlab “Navro`z muborak” – “Yangi kun keldi”, - deganlar. Va shundan boshlab bu kun Navro`z deb ataldi. Sulaymon shamolga buyurdi, shamol uni ko`tarib osmonga uchdi. Qarshisidan qaldirg`och chiqib uyamni bosib o`tma, ichida tuxumlarim bor bor, dedi. Sulaymon Qaldirg`ochga rahmi kelib uni uyasini aylanib o`tdi. Shamol uni yerga qo`ygach, qaldirg`och minnatdorchilik sifatida tumshug`ida suv keltirib unga suv sepdi hamda chigirtkaning bir oyog`ini hadya qildi.
Olim fikricha eronliklar Navro`zda arg`imchoqlar uchishgani, havoga varraklar uchirishgani, bir birlariga shakar hadya qilishlarining sababi mana shu afsona bilan bog`liq bo`lishi ham mumkin. “Afsungarlar”-davom etadi Beruniy - “Navro`z kuni tong otganda birov gap gapirishdan oldin 3 qoshiq asal yalab, uch bo`lak (xushbo`y) mum tutatsa, bu ko`p kasalliklarga shifo bo`ladi”.
Olimning yozishicha qadim tarixda Navro`z kuni ya`ni yil boshi yozning jazirama (taxminan iyul yoki avgust) kunlariga to`g`ri kelgan. Shu munosabat bilan Xuroson podshohlari otliq askarlarga bahor va yoz kiyimlarini kiydirish marosimlarini Navro`z bilan bir vaqtda o`tkazganlar.
Beruniyning “bizning zamonamizga kelib”, degan iborasini inobatga olgan xolda taxminan X asrlar atroflarida Navro`zning nishonlanishi kabisa sabab bahor oylariga to`g`ri kelib qolgan, deb fikr ham yuritishimiz mumkin. Eronliklarda Navro`z kuni bir-birlariga shakar hadya qilish rasm bo`lgan.
Bog`dodliklarning hikoya qilishicha, buning sababi Navro`z kuni Jamshid mamlakatida shakarqamish paydo bo`lgan. Bu shu vaqtgacha bilinmagan edi.
Jamshid sersuv bir qamishdan shira tomchilayotganini ko`rgan. Uni totib qaragan, unda lazzatli shirinlik borligini bilgach, suvni chiqarib, shirasidan shakar ishlashni buyurgan. Shakar beshinchi kuni ko`tarib olingan va tabriklash uchun uni bir birlariga hadya qilganlar. Kitobda Mehrjon bayramida ham bu marosim o`tkazilganligi to`g`risida ma`lumotlar beriladi.
Ushbu oyning oltinchi kuni “ro`zi xudod” ya`ni katta Navro`z bo`lib, eronliklarda sha`ni ulug` hayit hisoblanadi. Asarda ushbu bayram bilan bog`liq bo`lgan bir necha afsonalar keltirib o`tiladi:
Yozilishicha, “bu kunda xudo maxluqotni yaratishdan forig` bo`lgan, chunki bu kun aytib o`tilgan olti kunning oxirgisidir”.
Manbalarga ko`ra podshoh Jamshid hamma zarur narsalar miqdorini shu kuni aniqlagan, ya`ni davlat ishlarini yurgizishda kerakli jihozlar, zarur qog`oz va atrofga yuboriladigan maktublar bitilgan terilarni shu kunga tayyorlab qo`ygan. Oxirgi muhr bosish kerak bo`lgan hujjatlarga shu kuni o`z muhrini bosgan, bu forschada “isfido navisht”, ya`ni “oqqa ko`chirish” deb atalgan.
Jamshid davrida katta va kichik Navro`zlar alohida hayit sifatida nishonlangan. Undan keyin hukmronlik qilgan podshohlar farvardin moh (yilning birinchi oyi) ning barcha kunlarini hayitga aylantirib uni olti bo`lakka taqsimlashgan: birinchi besh kun – podshohlar uchun, ikkinchi besh kun – ulug` kishilar uchun, uchinchi besh kun – podshohlarning g`uloslari uchun, to`rtinchi besh kun – xizmatkorlar uchun, beshinchisi – xalq ommasi uchun va nihoyat oltinchi kun – cho`ponlar uchun deb belgilangan.
Ushbu asarni har gal qayta va qayta o`qigan kitobxon o`zi uchun ko`proq yangilik topib boraveradi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak Beruniy asarlari qadimgi xalqlar, shu jumladan o`zbek xalqi, uning qadimgi madaniyati va etnografiyasini o`rganishda muhim manba bo`lib xizmat qiladi. Qolaversa, “Osor al boqiya” uzoq o`tmish tariximizning buyuk yodgorligi hisoblanib, bugungi kun kitobxoni albatta tanishib chiqishi lozim bo`lgan manbalardan biri hisoblanadi.