Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

2-§. Tinish helgilarining matn tuzishdagi ishtiroki
10

---

U tiredan ko‘ra qisqa (yarim tire uzunligida) boMadi. Defis 
oldidan va ketidan yozuvdagi ikki h arf oralig‘ida b o ‘shliq 
qoldirilmaydi, asta-sekin, uzun-qisqa, shirin-shirin, qadamma- 
qadam, rang-barang, pora-pora, 23-uy, 14-bet va h.
3-§. M a ln d a sin tak tik k o n stru k siy alar tuzish ta rtib i, m atn n i 
baholash
Hozirgi o ‘zbek adabiy nutqida so‘z birikmalarining hosil 
boMish, gap tuzish tartibi tilshunoslik ilmida 
aniq belgilib 
qo‘yilgan.
So‘z birikmasini hosil qiluvchi so‘zlar bir-biri bilan tobelanish 
asosida birikadi.
“M a’no va grammatik jihatdan birikkan so‘zlar yaxlit, biroq 
qismlarga ajraladigan tushunchani ifodalovchi ikki va undan ortiq 
so‘zlar bog‘lanmasi” 6 so ‘z birikmasi deyiladi. 
Katta similar,
uchinchi bosqich tolibi, chinni piyola, teshada chopmoq
va b.
Matn 
tarkibidagi so ‘z 
birikmalari 
tilshunoslik 
ilmida, 
belgilangan tartibda b o iish i adabiy tahrirda, albatta, e ’tiborga 
olinishi kerak.
G ap nutq birligi b o iib , tilshunoslik qonuniyatlari asosida ham 
grammatik, ham intonatsiyaga ko‘ra 
shakllanadi. Matndagi 
vazifasi fikrni ifoda etish. Muayyan tur asar yaratilar ekan, turlicha 
tuzilishdagi gaplardan foydalaniladi. Gaplar tuzilishiga, aloqa 
vositasi ekanligiga va boshqa belgilariga k o ‘ra 
farqlanadi; 
•xususan:
tarkibida 
kesimlik 
vazifasida 
keluvchi 
birliklar 
miqdoriga k o ‘ra.
В unday belgi asosida gaplarni ikki guruhga ajratish mumkin: 
sodda gap; qo£shma gap. 
Dars soat 9 da boshlanadi
(sodda gap). 
O 'z ishidan ko'ngli to'lm adi chog'i, c h u q w u f tortdi
(qo‘shma 
gap). Sodda gap bo‘ladimi yoki q o ‘shma gap, albatta, adabiy nutq 
m e’yorlariga asoslangan b o iish i kerak.
“ Хожиев А. Л ингвистик тсрмнш ш рхш нг Hio.viM лугати. -Т .. У китувчи, 1985. - 81-b.
11

---

Biz yuqorida k o ‘rib o ‘tgan, tilshunoslik ilmi nuqtayi nazaridan 
belgilangan fonetika, punktuatsiya, leksikologiya, morfologiya 
hamda sintaksis qoidalariga asoslangan adabiy nutq m e’yorlari 
barcha tur asarlar matnini tuzishning bosh mezoni hisoblanadi. 
Agar bu m e’yorlardan chetga chiqilsa, (agar bu uslub talabiga ko‘ra 
b o ‘lmasa) xatolik hisoblanadi.
Ilmiy, ilmiy-ommabop, siyosiy, ommaviy-siyosiy asarlar, 
qonunlar matnida so‘zlar (atamalar, terminlar) o ‘z atash m a’nosida 
qo’llanadi. Adabiy nutqqa o ‘zlashgan so'zlar (asosan, terminlar) 
tilshunoslik ilmida qabul qilingan tartibda adabiy nutqga kiritilishi 
lozim. Agar so‘z o ‘zlashtirish qoidalariga rioya etilmasa, unda 
adabiy nutqning miiliylik xususiyati pasayadi, til esa o‘z ichki 
imkoniyatlari asosida rivojlanish imkonini y o ‘qota boradi. Bular 
barchasi matnning kommunikativlik va axboriylik darajasini 
pasaytiradi.
Matn - muallifning yozuvda aks etgan o ‘z so‘zi tayyor bo‘ldi, 
deylik. Lekin bu degani qo‘lyozmani to ‘xtovsiz nashr etish 
mumkin degani emas. Matnni nashrga tayyorlashning eng 
m as’uliyatli tahrir bosqichi boshlanadi. Lekin matnni tahrir qilishga 
kirishishdan oldin uni nashr etish maqsadga muvofiq yoki muvofiq 
emasligi ekanligi aniqlanadi, ya'ni baholanadi.
Matnni baholashda, albatta, u adabiy nutq m e’yorlari asosida 
yaratilganiga 
e ’tibor 
beriladi. 
Bu jihat 
qoniqarli 
bo‘lsa, 
baholashning keyingi bosqichiga o'tiladi, y a’ni matn uslub nuqtayi 
nazaridan tahlil etiladi. Biz bu masalani keyingi faslda ko'rib 
chiqamiz.
12

---

2-BOB. ADABIY N U TQ U SLU BIY A TI VA S O ‘Z 
Q O LLASH M A H O R A T I