Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

• 
Adabiy tur.
• 
U slub 
va 
uning tu rla ri.
• 
Oddiy so‘zlashuv.
l-§ . A dabiy tu r va uslub
Adabiy asar tahriri, uning turi, janridan qat’iy nazar umumiy 
va maxsus maqsadlarda amalga oshiriladi.
Har qanday asarda uning uslubiy jihatdan savodliligi, 
soddaligi, 
aniqligi, 
tushunarliligi, 
qisqa 
va 
lo‘ndaligi, 
o'qim ishliligi, mantiqan izchilligi, bayondagi o ‘ziga xoslik alohida 
e ’tiborga molik sifatlar hisoblanadi. Yozma adabiy nutqning 
m e’yorlariga, talab etilayotgan uslubga rioya etish har bir matn 
yaratuvchi uchun majburiydir. Undan chetga chiqishga ayrim 
hollardagina, agar m uallif biror-bir ijodiy maqsadni ongli ravishda 
ko‘zlagan taqdirdagina yo‘l qo‘yilishi mumkin.
Shuni aytish joizki, turli adabiyotlar tili va uslubini tahlil etish 
ancha chuqur hamda maxsus maqsadlami ko‘zda tutadi. Buning 
boisi, muloqotning turli sohalarida til va uslubdan turlicha 
foydalaniladi. B uhol faoliyat bilan bog‘liq uslublar mavjudligidan 
guvohlik beradi.
M uloqotning mohiyati, asarning maqsadi va o ‘quvchilarining 
o 'ziga xosligi e ’tiborga olinadigan b o ‘lsa, adabiy taiiriming asosiy 
vazifasi nutq vositalarini to ‘g ‘ri tanlash hamda ulardan to ‘g ‘ri 
foydalanishdan iboratdir.
M uharrir asar matnini tahrir qilish jarayonida m uallif bilan 
hamkorlikda ishlab asarga adabiyotning muayyan turi sifatida 
qarab, iloji boricha uslubiy jihatdan uning o ‘ziga xosligi to iiq
saqlanishiga erishishi kerak.
Uslubga quyidagicha ta ’rif beriladi:
til unsurlarining m a’lum vazifa bajarishiga bog‘liq holda
13

---

/
birlashadigan, til birikmalarini o ‘ziga xos tanlanishi, birikishi 
va b. bilan tavsiflanadigan tizim;
til vositalaridan foydalanishning muayyan yozuvchi, 
asar, janr uchun xos b o ig a n usullar majrnui;
til vositalarining ekspressiv-uslubiy belgilar asosida
tanlanishi;
-
nutqning so‘z q o ‘llash va sintaksis m e’yorlariga mos 
holda tuzilishi.
Faoliyat uyoki buturi bilan bog‘liq uslublar tilshunoslik fanida
funksional uslublar deyiladi. B u lar..so‘zlashuv uslubi, rasmiy ish
yuritish uslubi, ilmiy uslub, badiiy uslub, publitsistik uslub.
2-§. O ddiy so‘zlashuv uslubi
So‘zlashuv uslubi, odatda, kitobiy (adabiy) uslubga zid 
qo‘yiladi. U muloqotning vositasizligi, til vositalarining tanlab
qo‘llashning y o ‘qligi, verbal b o ’lmagan vositalar .. imo-ishora,
ko‘z, qosh, burun, q o ‘l, oyoq, lab, yuz, tana a ’zolarining 
harakatidan, shuningdek, intonatsion vositalar keng foydalanilisbi 
bilan, oddiy nutqiy va iboraviy belgilaming ishlatilishi, ekspressiv- 
hissiy vositalarning ishlatilishi va boshqa xususiyatlari bilan ajralib 
turadi.
Nutqning mazkur turi suhbatdoshlar orasida to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri 
boMadi. Suhbat (muloqot) erkin, rasmiylikdan mutlaqo holi 
kechadi. Til 
sohalari - fonetika, leksikologiya, morfologiya, 
sintaksis bo‘yicha ham bu nutq o ‘ziga xos xususiyatga ega. Agar 
fonetika bo‘yicha bu xususiyat o ‘ziga xos talaffuzda ko‘rinsa, 
leksikada esa o ‘ziga xos so'zlar mavjudligida namoyon bovladi. 
Masalan: galdim, 
nachuk, kelutti, etvotti; ovi, ada, guppi, qizilcha
va h. Bulardan tashqari so‘zlashuv nutqida adabiy nutq lug‘atiga 
kinnaydigan kasb-hunarga oid terminlar, vulgarizm, jargon, 
haqorat so‘zlar uchraydi. Masalan, 
gazan, biliski
(kosibchilikda), 
junbosh, kallali valaqlamoq, itvachcha, manjalaqi, dori
(aroq), 
quda tomon
(xavsizlik xizmati xodimi) va h.
14

---

3-§. K itobiy uslub
Faoliyat uslubining bir turi bo‘lgan ilmiy uslub terminlar va 
mavhum so ‘zlardan, murakkab sintaktik konstruksiyalardan к eng 
foydalanilganligi, so ‘zlarning, asosan, tub m a’noda qo‘llanilishi, 
maxsus iboralarga egaligi va boshqalar bilan tavsiflanadi. Ilmiy 
uslub o ‘z ichida yana bir qator muayyan mayda — ilmiy-tcxnika, 
ilmiy-tadqiqiy, 
ilmiy-ommabop, 
ilmiy-publitsistik uslublarga 
boMinadi. Uning bunday b o ‘linishi terminlarni qo‘llashga m a’lum 
darajada ta ’sir etadi. Masalan, ilmiy-texnika, ilmiy-tadqiqot 
uslubida terminlar keng qo‘llanilsa, ilmiy-ommabop, ilmiy- 
publitsistik uslubda ayrim, omma uchun deyarli notanish bo‘lgan 
terminlardan kam foydalaniladi, ulam ing m a’no ifodasini beruvchi 
so‘z birikmalari, hatto jum lalardan foydaliniladi yoki tcrmindan 
so‘ng qavs ichida uning izohi keltiriladi.
Rasmiy ish yuritish uslubi idoralarda foydalaniladigan uslub 
bo‘lib, maxsus so‘z va iboralarga ega. Unga qolip (shtamp) so‘zlar, 
shartli qisqartmalar, turli-tuman nomlar, so'zlam ing tub m a’noda 
qo‘llanishi, 
hissiy-emotsional 
nutq 
vositalarining 
deyarli 
bo im aslig i xosdir.
Kitobiy uslub umumiy nom bo‘lib, ilmiy adabivot, publitsistik 
asar, rasmiy-ish hujjatlar va shu kabi uslublarni o ‘z ichiga oladi.
Diniy - m a’rifiy matnlarda uchraydigan terminlar, nomlar, 
alohida diniy uslubga xos b o ‘lib, diniy narsa, hodisa va voqealami 
ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, 
masjid, muftiy, asr, bomdod,
ramazon, hayit, tilovat, bandalik, taqdiri azal, oxirai
va b.
4-§. Badiiy uslub
Badiiy uslub umumxalq tiliga asoslangan, shu bilan birga 
ilmiy, xususan, matbuot tili hisoblangan adabiy nutq bilan 
chambarchas bog‘langan b o ia d i. Til vositalaridan boshqa barcha 
uslublarga nisbatan unumli va erkin foydalanish imkoniga ega, 
ammo shunda ham m a’lum qonuniyatga b o ‘ysunadi. Badiiy 
uslubda adabiy nutq m e’yorlaridan, grammatika qoidalaridan
15

---

chetga chiqish, personaj nutqini individuallashtirish, arxaizm, argo, 
tabu, 
jargon, 
iboralar, 
maqol, 
matal, 
hatto 
vulgarizm, 
varvarizmlardan foydalanish kabi hollar uchraydi 7 . Bundan 
tashqari badiiy uslub boshqa faoliyat uslublaridan ekspressiv- 
hissiy, 
tasviriy-ta'sirchan 
vositalarining 
keng 
qoilanilishi, 
so‘ziaming 
obrazlilik, 
k o ‘chm a-o‘xshatish 
imkoniyatlaridan 
foydalanishligi bilan farqlanadi. Badiiy uslubning yana bir jihad 
m azkur uslubga oid asar yaratishda boshqa barcha uslublarga 
mansub termin va atamalardan o ‘rni bilan, maqsadli foydalanish 
imkoni mavjud.