Adabiyot aniq va tabiiy fanlar 1-kurs (1-semestr) 1-yarim yillik

Savol: To’nyuquq so’zi…

“Assesment” texnologiyasi

Bu texnologiyaning maqsadi: baholash, nazorat qilish, talabalarning bilim darajasi, o’zlashtirish ko’rsatkichi va amaliy ko’nikmalarini tekshirishga yo’naltirilgan. Mazkur texnologiya orqali talabalarning bilish faoliyati turli asrektlar ( test, amaliy ko’nikmalar, muammoli vaziyatlar mashqi, qiyosiy tahlil, simptomlarni aniqlash) bo’yicha tashxis qilinadi.

Test	Qiyosiy tahlil
Simptom	Amaliy ko’nikma

Tayanch tushunchalar: Tonyuquq, budun, tabg’ach, qitani, qirg’iz, Az qabilasi, yo’lchi...
Bilga To’nyuquq ban o’zum, Tabg’ach clinga qilintim. Turuk bo’dun Tabg’achqa ko’rur erti. Turk bo’diin qanin bo’Imayin Tabg’achda adrilti, qanlanti. Qanin qo’dub, Tabg’achqa yana ichikdi. Tangri ancha tamish arinch qan bartim, qaningni qo’dub ichik-cling, ichikduk uchun tengri temish, arincli turk bo’dun o’lti, alqinti, yoq bo’Iti. Turk sirbo’dun ycrinta bo’d qalmadi, ida tashda qalmishi qo’branib, yeti yuz bo’lti, aki ulugi atlig’ crti, bir ulugi yadag’ crtdi, yeti yuz kishig uduzug’ma ulug’i shad erti, ayag’ al tedi, ayag’masi ban ertim — Bilga To’nyuquq, qag’anmu qisayin tedim, saqintim turuq buqali scmiz buqali arkda bilsar, semiz buqa turuq buqa teyin bilmaz crmish, teyin bilmaz ermish, teyin, ancha saqintim, anta kisra tangri bilig bcrtik uchun o’zum—o’q qag’an qisdim, bilga To’nyuquq, bo’yla bag’a tarqan birla Eltarish qag’an bo’layin, bariya Tabg’achig’, o’nra Qitanyig’, yiraya o’g’uztig’ o’kushiak o’lurti. Bilgasi chabisi ban — o’q ertim. Chug’ay quzin Qara qumug’ o’lurur crtimiz.

Keyik yeyu, tabishg’an yeyu o’lurur ertimiz, bo’dun bo’g’zi to’q erti, yag’imiz tegra uchoq tcgirti. Biz shag ertimiz, ancha o’lurur erik eli. o’g’uzda antan ko’rug kelti. Ko’rug sabi antag’: to’quz o’g’uz bo’dun uza qag’an o’lurti ter, Tabg’achg’aru Qo’ni Sangunug idmish, Qitayng’aru To’ngra Samig idmish. Sab ancha idmish: azqinya turk bo’dun yo’riyur ermish, qag’ani alp ermish, ayg’uchisi bilga ermish, ul eki kishi bar ersar sani Tabg’achig’ o’lurtachi terman, bani o’g’uzug’ o’lurtachi — o’q termani...

Dono To’nyuquq — men o’zim, Tabg’ach davlatida tarbiyalandim. Turk xalqi Tabg’ach davlatiga bo’ysunar edi.

TO’NYUQUQ BITIKTOSHI

( Mazmimi)

Turk xalqi o’zining xoni bilan ham bo’lmay, Tabg’ach xoqonligiga qo’shildi, xonlik bo’ldi. o’z xonini qo’yib, yana Tabg’ach xoqonligiga qo’shildi. Tangri shunday degan ekan: Xon bcrdim. Xoningni qo’yib taslim bo’lding. Tabg’achga taslim bo’lgani uchun tangri o’I, degan shckilli, Turk xalqi o’ldi, yo’q bo’ldi, tugadi. Turk sir xalqi ycrida birorta hani urug’ qolmadi. Ichkari-yu tashqarida qolgani to’planib yetti yuzta bo’ldi, ikki qismi otliq, bir qismi yayov edi. Yetti yuz kishini uyushtiradigan boshlig’i shad edi. Unvon ol, dedi. Unvon oladigani men edim — Bilga To’nyuquq. Xoqonni ham qo’lga olayin, dedim. So’ngra o’yladim: oriq buqa va semiz buqani (birov) tezagidan bilsa, birov semiz buqa va oriq buqani ajrata olmas emish, shunday deb o’yladim. Shundan so’ng tangri bilim bergani uchun faqat o’zim xoqonni qo’lga oldim, dono To’nyuquq bo’yla Bag’a tarxan bilan Eltarish xoqon birga bo’lib, janubda Tabg’achni, sharqda Xitoyni, shimolda o’guzni ko’plab o’ldirdi. Allomasi, chovushi men o’zimgina edim. Chug’ay quzni — Qoraqumni manzil qilib olgan edik.

U yerda kiyik yeb, quyon ycb turar edik. Xalqning tomog’i to’q edi. Dushmanimiz atrofga qanotini yetkazdi. Biz shay edik, shunday turar (yashaguvchi) erk ahli. o’g’uzdan o’shanda kuzatuvchi keldi. Kuzatuvchining gaplari shunday: To’quzo’g’uz xalqi ustiga bir xoqon hukmron bo’ldi, deydi. Tabg’achga Kuni Sangunni yuboribdi, Xitoyga To’ngra Scmni yuboribdi. Ularga shunday gap yuboribdi: ozgina turk xalqi yurgan cmish. Xoqoni bahodir ekan, maslahatchisi alloma ckan, o’sha ikki kishi bor bo’lsa, seni, Tabg’achni o’ldirajak, deyman, shimolda Xitoyni o’ldirajak, deyman, meni, o’g’uzni u ham o’ldirajak, deyman.

Tabg’ach, sen o’ngdan hujum qil! Xitoy, oldidan hujum qil! Men chapdan hujum qilay. Turk sir xalqi yerida boshqa ega yurmasin. Eplasak, o’sha egani yo’q qilaylik, deyman. o’shagapni cshitib, tun uxlagim kelmadi, kunduz o’tirgim kelmadi. Undan so’ng xoqoniniga iltimos qildim. Shunday iltimos qildim: Tabg’ach, o’g’uz, Xitoy — bu uchovi qamal qilsa, qamalda qolajakmiz. Unda vujudining ichi-toshini — mol-u jonini topshirgan kishiday bo’lamiz. Yupqa yig’in tor-mor qilishga oson emish. Yupqa qalin bo’lsa, tor-mor qiladigan bahodir emish. Ingichka yo’g’on bo’lsa, uzadigan bahodir emish. Sharqda Xitoydan, janubda Tabg’achdan, g’arbda Qurdandan, shimolda o’g’uzdan himoyalanish uchun ikki-uch ming lashkarimiz bor. Bundan boshqa keladiganimiz bormidi? Shunday deb iltimos qildim.

Dushman sezmay qoldi. Tangri, Umay. muqaddas yer-suv dushmanni bosibbcrgan ko’rinadi. Ncga chckinamiz, dushmanni ko’p dcb, ncga qo’rqamiz, o’zimizni o/. deb. Qani bosayiik, hujuin qilaylik, dcdim. Hujum qildik. dushmanni tor-mor qildik. lkkinchi kun keldi. Urushdik. Ularning qo’shini bi/nikidan ikki qanoti yarmicha ortiq edi. Tangri yorlaqagani uchun, dushman ko’p deb qo’rqmadik, jang qildik. Tardush shadi ham 0'n o’q xoqoni tomonida ishtirok qildi. Ularni ham tor-mor qildik, xoqoni, yabg’usi, shadi o’sha yerda o’ldirildi. Elliktacha yigitni tutdik va o’sha kcchasiyoq har birini o’z xalqiga jo’natdik. U gapni eshitib, o’n o’q bcklari, xalqi, hammasi bizga bosh cgib keldi. Kelgan bcklarni, xalqini surib, ozgina xalq qochgan edi. o’n o’q lashkarini jang qilciirdim. Biz ham lashkar tortdik, uni quvdik. Inju o’g’uzni kechib Tinsi o’g’li yctadigan Bangligak log’ini oshib o’tib, Temir darvozagacha quvib bordik. o’sha yerdan qaylardik. Inal xoqonga arab va tuxor (arablarning ittifoqdoshi) hujum qildi. o’shancla ajraladigan choki bor dubulg’a kiygan so’g’doq xalqi hammasi kcldi. o’sha kuni hujum qildi. Turk xalqi Temir darvozaga, Tinsi o’g’li yotadigan tog’ga yetdi. Egasi yo’q ekan. U yerga men, dono To’nyuquq yctkazib borganim uchun sariq oltin, oq kumush, qiz-juvon, egri tuya, ipakhadsiz kcltirdilar.Eltarish xoqon dono maslahatchisi bor uchun, qahramon bo’lgani uchun Tabg’achga qarshi o’n yetli marta urush qilcii. Qitanilarga qarshi yetti marta urush qildi. o’shanda maslahatchisi ham mening o’zum edim. Eltarish xoqonga, Turk Bo’gu xoqonga, Turk Bilga xoqonga xi/mat qildim, tun uxlamay, kunduz o’turmay. qi/il qonunni tug.ilib. qora tcrim yugurtirib, mehnatni, kuchni bcrdim, axir, men o’/im uzoqlarga bosqin uyushtirib tnrdim. Qo’ng’ir qo’y, oq otni katta qildim. Bosib olishga urinadigan dushmanni poymol qilarcdim. Xocjonim bilan laslikaiiar tortdik, tangri yorlaqasin! Bu turk xak|iga qurolli dushmanni keltirmadim, yalovli otni yugurtirmaclim. Eltarish xoqon muvaffaqiyat qozonmasa, unga qo’shilib men o’/irn muvaffaqiyat qozonmasam, davlat ham, xalq ham yo’q bo’ladigan ccli. Xoqonim nuivafiaqiyaf qozongani uchun, mcn o’/im muvaffaqiyat qozonganim uchun davlat ham davlat bo’kii, xalq ham xalq bo’ldi, o’zim chol bo’klim, ulg’aydim. Allaqanday yerdagi xoqonlik xnlqqn cion, so’k boisa ham, nima g’ami bo’lar edi?!

Turk Bilga xoqon davlatiria bu bitikni yo/xlircimi, Men Bilga To’nyuquq, Eltarish xoqon muvaffaqiyat qo/onmasa edi, u bo’lmasa edi, men o’zim, dono To’nyuquq, muvaffaqiyat qozonmasam edi, men bo’lmasam edi, Qapag’an xoqon, boshliq Turk sir xalqi yerida urug’ ham, xalq ham, kishi ham, turk xalqi yeriga xo’jayin ham bo’lmas cdi.

Eltarish xoqon va dono To’nyuquq muvaffaqiyat qozongani uchun Qapag’an xoqon, Turk sir xalqi yurgan bu davlat yasliab turibdi. Turk Bilga xoqon Turk sir xalqini. o’g’uz xalqini tarbiyat ' qilib turibdi.