ADİL ƏSƏdov fəLSƏFİ pentalogiya beşinci cild SİyasəTİn fəLSƏFƏSİ

”Öz xalqını fəth et!” məsləhətini verir.

Ənənə legizmin banisi kimi b.e.ə. VII əsrdə yaşamış və Tsi çarlığında mərkəzi hakimiyyətin möhkəmləndirilməsinə yönəlmiş bir sıra islahatların həyata keçirilməsinə nail olmuş dövlət xadimi Quan Çjunu qeyd edir. Legizmin nəzəriy­yəçiləri Quan Çjunu öz­ləri­nin müəllimi hesab edərək onu Quan-tszı adlandırmışlar. Le­gizm ideyalarının ifadə olunduğu ən nüfuzlu traktatlardan biri Quan Çju­nun şərəfinə Quan-tszı adlandırılır. Lakin Quan-tszı traktatının qə­ləmə alınması Quan Çjunun həyatından çox sonralar baş ver­miş­di.

Legizmin siyasi doktrinası özünün ən ilkin və ən parlaq ifadəsi­ni isə Şan vilayəti hökmdarının kitabı adlı traktatda, hərbi doktrinası isə Sun-tszı traktatında tapmışdır. Sun-tszı traktatının müəllifi elə trak­tatın adından göründüyü kimi Sun-tszı, Şan vilayəti hökmdarı­nın kitabının müəllifi isə Şan Yan idi. Əgər Quan Çjun legizm prakti­kası­nın banisi olmuşdusa, əgər Sun-tszı legizmin hərbi nəzəriyyəsi­nin yaradıcısı idisə, Şan Yan daha çox legizmin siyasi nəzəriyyəsinin banisi oldu.

Şan Yanın bir siyasi mütəfəkkir kimi fəaliyyəti onun bir siyasi xadim kimi, dövlət xadimi kimi fəaliyyətinə nisbətən müqayisə olunmaz dərəcədə üstün və uğurlu idi. Çin çarlıq­larından birində hökmdarın baş müşaviri olan və dövləti le­gizm prinsiplərinə uyğun şəkildə yenidən qurmağa səy gös­tərən Şan Yan hökmdarın ölümün­dən sonra bütün ailəsi ilə birlikdə irsi aristokratiya tərəfindən edam edilsə də, Şan Yanın əslində aristokratiya və aristokratizm əleyhinə yönəlmiş legist nəzəriyyəsi Tsin Şixuanın şəxsində özünün qüdrətli icraçısını tapdı və Tsin Şixuan ilk mərkəzləşdirilmiş Çin imperiyası­nı məhz Şan Yanın nəzəriyyəsi əsasında qura bildi. Öz siyasi nəzə­riyyəsini gerçəkləşdirməkdən ötrü Şan Yan tərəfin­dən göstəri­lən səy Şan Yanın özü üçün faciəvi sonluqla başa çatsa da, bu nəzəriyyə­nin reallaşdırılmasından ötrü Çinin ümumiy­yət­lə siyasi gerçəkliyi tərəfindən göstərilən səy faciəvi son­luqla tamamlanmadı. Çin tarixi bu nəzəriyyəni gerçəkləşdirə­rək əzəmətləşdi. Lakin, bu əzəmət köləliyin əzəməti oldu.

DEMOKRATİK SİYASİ DOKTRİNA
Cəmiyyətin demokratik özünütəşkil strukturları real ola­raq irsi aristokra­tiyanın nəzarətindən çıxaraq vətəndaş cəmiy­yə­ti mühi­ti­ni yaradan şəhərli kütləsi içərisində formalaşmış və seçkili haki­miy­yətin meydana çıxması ilə ifadə olunmuşdur. Zadəgan həyat tərzinin və dü­şüncə üslubunun şəhərli həyat tərzi və düşüncə üslubu tərə­findən sıxışdırılma prosesində bu strukturlar cəmiyyətin siyasi hə­ya­tına bü­töv­­lükdə hakim kəsil­miş və demokratik idealı bu və ya di­gər dərəcədə gerçəkləşdir­mişdir.

Seçkili hakimiyyət strukturlarının irsi aristokratiyada doğur­du­ğu barışmazlıq və hiddət hissləri demokratiyanın ilkin tarixi xa­rak­te­risti­kasını formalaşdırmışdır. Demokratik siyasi təcrübəyə nif­rət his­si ilə aşılanmış bu ilkin xarakteristika demo­kratiya­nın mənfi xa­rak­teristikası idi.

Demokratiyanın digər, müsbət xarakteristikası isə seçkili ha­ki­miy­yət tərəfdarlarının özünü müdafiə forması kimi mey­dana gəl­mişdir.

Demokratiyanın bir-biri ilə əkslik təşkil edən iki - müsbət və mənfi - xarakteristikası arasında daimi bir intellek­tual mübarizə ol­muş və bu mübarizə indiyə qədər davam etməkdədir. Müsbət xarak­teristika mənfi xarakteristikadan son­­ra formalaşsa da, onu sıxışdır­mış və hazırda aparıcı mövqe­yə malik olmuşdur.

Müsbət xarakteristika qədim yunan dilindən alınmış de­mos və kratos sözlərinə «xalq» və «hakimiyyət» mənalarını ve­rə­rək demo­kra­­tiya sözünü «xalq hakimiyyəti» mənasında təq­dim edir. Bu xa­rak­teristikanın məzmunu ümumən məlum­dur və təxminən belə­dir: demokratiya hakimiyyətin yeganə mənbəyi kimi xalqın tanın­ma­sına əsaslanan dövlət formasıdır. Burada vətəndaşlar haki­miy­yət orqan­larını seçmək və haki­miy­yət orqanlarına seçilmək hüququna malik­dir­lər. Xalq öz iradəsini seçkili orqanlar və ilk növbədə Parlament vasitəsilə həyata keçirir. Burada hakimiyyət bölgüsü tam həyata keçiri­lir, parlamentin hökumət üzərində üstün­lüyü və məhkə­mə orqan­ları­nın icra hakimiyyətindən asılı olmaması təmin edilir. De­mo­kratik hakimiyyət çoxluğun iradəsini həyata keçir­diyin­dən dikta­tu­ra­nın əksliyini təşkil edir. Burada vətəndaş­ların hüquq­ları, azad­lıq­ları və bərabərliyi Konstitusiya ilə təs­bit edi­lir və onların toxunul­maz­lığı üçün dövlət tərəfindən təminat verilir. Qanunun aliliyi və vətəndaşların qanun qarşısında bəra­bər­liyi bəyan edilir və təmin olunur. Demokratik hakimiy­yətin qərarlaşması in­san­ların tək­cə siyasi münasibətlərinin deyil, həm də iqtisadi, sosial və mədəni münasibətlərinin humanistləşdirilməsini şərtləndirir. De­mo­kratizm azad cəmiy­yə­tin həyat tərzinə çevrilir.

Lakin, demokratiyanın bu tipli təsvir üsulu onun yalnız müs­bət xarakteristikasına aiddir.

Demokratiyanın mənfi xarakteristikası, artıq qeyd olun­du­ğu kimi, onun ilkin tarixi səciyyəsi olmuşdur. Bu səciyyə evpatridlər – Qədim Afinanın zadəgan mənşəli insanları tərəfindən verilmişdi. Evpatrid­lər qanunların səs çoxluğu ilə qəbul olunmasına və ali dövlət hakimiyyətinin ümumi kütlə içərisindən səsvermə yolu ilə seçilməsinə əsaslanan dövlətə istehza edir və onu nifrətlə demokra­tiya, yəni qara camaatın hakimiyyəti - gəda hakimiyyəti – adlan­dırır­dılar. Belə ki, demos sözü qədim yunan dilində heç də nə xalq, nə də bütün əhali mənala­rını verməyib, zadəgan olmayan və ya əsl nəcabəti olmayan kütlə mənasını verirdi və əsl nəcabətli ataların övlad­larını - evpatridləri - əhalinin qalan kütləsindən fərq­lən­dirmək üçün istifadə olunurdu. Əsl nəcabəti olmayanların – demosun – ali hakimiyyətdə təmsil olunmasını qeyri-təbii hesab edən evpatridlər demokratiya sözünü meydana atdılar və demos sözündə daşınan gizli nifrət demokratiya sözündə bir qədər də dərinləşdi və aşkar hiddətə çevrildi. Maraqlıdır ki, Qədim Yuna­nıstanda təqribən eyni hadisə ilkin olaraq həm demokrati­ya, həm də demoqogiya, təqribən eyni insanlar həm demokrat, həm də demoqoq kimi adlandırılmışlar. Sonradan demokratiya və demokrat sözləri əks mənanı kəsb etsələr də, demoqogiya və demoqoq sözləri öz ilkin mənalarını saxlamışlar.

Evpatridlər demokratiyanı yaşama qabiliyyəti olmayan bir qurum kimi ifşa edir və təsdiq edirdilər ki, dövlət nə qədər çox demokratikləşirsə bir o qədər də absurdlaşır və eybəcər­ləşir. Bu fikri söyləməyə onların bir çox əsasları vardı. Burada demokratiya «o dərəcədə tam inkişaf etmişdi ki», dövlətin ali məhkəmə orqanının hakimləri bütün vətəndaşların siyahısı üzrə əlifba sırası ilə seçilirdi. Çünki «xalqın tələbi belə idi», «xalq» rüşvət almaq imka­nını əldən vermək istəmirdi. Ən əda­lətli insanlar ədalətsizliklərə mane ola bildikləri üçün heç bir cinayət törətmədikləri halda sürgün edilir­­dilər, qədim yunanla­rın öz sözləri ilə deyilərsə ostrakizmə məruz qalırdılar və bəzən hətta ölümə də məhkum edilirdilər.

Demokratiyanın tərəfdarları və əleyhdarları arasındakı müba­ri­zə­nin çıxış nöqtəsini insanların təbii olaraq bərabər olub-olmama­sı məsələsi təşkil edir. Demokratizmin tərəfdarla­rı belə hesab edir­lər ki. bütün insanlar öz təbiətləri etibarı ilə bərabərdirlər (eqalita­rizm prinsipi), lakin azlıq tərəfindən ixtira edilmiş sosial qurumlar insanları qeyri-bərabər vəziyyətə salmışdır, insanları sosial (real) ola­­raq bərabər etmək üçün hakimiyyət çoxluğun ixtiyarına veril­məli­dir. Demokratizmin əleyhdarları isə belə hesab edirlər ki, insan­lar təbiət tərəfindən qeyri-bərabər yaradıldıqları üçün hakimiyyət heç cür çoxluğun ixtiyarına verilə bilməz, hakimiyyət yalnız ləya­qət­li azlığa mənsub olduqda dövlətin idarə olunmasında ədalət bər­qə­rar olmuş olur (aristokratizm prinsipi)¹.

Lakin, aristokratizm prinsipinin sosial daşıyıcıları olan evpat­ridlə­rin siyasi qüdrəti zəiflədikcə və demokratiya özünün yaşama hüququnu təsdiq etdikcə demokratizmə qarşı nifrət və hiddət də get­dikcə zəifləməyə başladı.

Platonda artıq demokratiya sözü nifrətdən daha çox, si­ya­si yanlışlığı ifadə edirdi. Maraqlıdır ki, Platon düzgün hesab etdiyi monarxiyaya və aristokratiyaya qarşı qoyduğu qeyri-düzgün dövlət formaları içərisində demokratiyanı oliqarxiyaya və tiraniyaya nisbə­tən daha az nöqsanlı hesab edirdi. Aristotel isə bir addım da irəli gedərək məntiqi olaraq əsaslandırmağa çalışırdı ki, ali dövlət haki­miy­yəti nümayəndələrinin kütlə içə­ri­sin­dən seçilməsi heç də həmi­şə mənfi hallarla nəticələnmir. Əgər bu seçilmə uğursuz keçirilərsə, dövlət hakimiyyəti nüma­yən­də­ləri doğrudan da öz dar mənafelərin­dən çıxış edərək fəa­liyyət göstərir və dövlət bu halda eybəcər şəkil almış olur. Yox əgər, hakimiyyət nümayəndələrinin kütlə içərisin­dən se­çil­məsi uğurla həyata keçirilərsə, hakimiyyət bütövlükdə cə­miy­yətin – antik mənada, «dövlət»in – mənafeyini ifadə etmiş olur. Aris­totel hakimiyyətin əsl nəcabət prinsipinə istinad etməyən birinci formasını demokratiya, ikinci formasını isə politiya kimi təsvir etdi və axırıncını monarxiya və aristokra­tiya ilə bir sırada, düzgün dövlət formaları sırasında yerləş­dirdi.

Aristokratizmin ən aşkar ifadəçilərindən olan Platon həyatın ideal forması kimi heç bir hakimiyyətin olmadığı və hər bir insanın sosial orqanizmdə öz həqiqi yerinə tapa bildiyi cəmiyyəti qeyd edir. Bu cəmiyyətin reallaşdırılmasına cəhd Makedoniyalı İsgəndər tərə­fin­dən göstərildi. Aristotel, ilk ba­xışdan nə qədər qeyri-tarixi görün­sə də, yuxarıda qeyd olundu­ğu kimi, Platonla İsgəndər arasın­da əla­qələndirici həlqə idi. Aristokratik ruhlu müəllimindən, yəni Pla­ton­dan və aristokra­tik ruhlu şagirdindən, yəni İsgəndərdən fərqli ola­raq Aristotel demokratik ruhlu, demokratik meyilli idi.

Aristotelə qəribə tale nəsib olmuşdu. O, hökmdar nəslin­dən ol­ma­sa da, hökmdar instinktlərini özündə daşımasa da gələcəyin hökm­da­rını, Makedoniya çarı Filippin oğlu İsgəndə­ri tərbiyə etməli idi. Aristotel mənsub olduğu sosial zümrə baxımından da, təbii ins­tinkt­ləri baxımından da ideal təbəə idi, və üstəlik ideal təbəəliyin determinizmə əsaslanan məntiq və əxlaq nəzəriyyəsini yaratmışdı. Aristotelin təbəə təbiəti onun siyasi instinktlərində də öz əksini tap­mışdı. Lakin, bu instinkt­lərin rasionallaşdırılmasından doğulan siya­si nəzəriyyə hökm­dar oğlunu və gələcəyin hökmdarını qane edə bil­məzdi və qane etmirdi. İsgəndər Aristotelin deyil, Platonun siyasi nəzə­riy­yə­sinə daha çox meyil göstərirdi. Bu da təbii idi. Platon da İsgəndər kimi hökmdar nəslindən olduğu üçün, özündə hökm­dar ins­tinktlərini daşıdığı üçün və nəhayət hökmdar ins­tinkt­lərini rasio­nal­laş­dı­ran siyasi nəzəriyyə yaratdığı üçün, İsgən­dər öz siyasi ins­tinktlərini Platonun siyasi fəlsəfəsinin dilində daha aydın dərk edə bilirdi. Aristotelin Platona olan mü­na­sibə­tin­də, görünür elə buna görə də, minnətdarlıq duyğusu ilə yana­şı gizli bir paxıllıq və qıs­qanc­lıq hissi də vardı. Aris­toteldə müstəqil mütəfəkkir olmaq mey­li vardı. Lakin, ona zorla qəbul edilmiş status, gələcəyin hökm­darı­nın tərbiyəçisi statusu Aristoteli Platonun tədqiqatçısına və təq­dima­tçısına çe­vi­rirdi. Aristotel Platonun ideyalar haqqındakı təlimi­ni müm­kün olan hər yerdə tənqid etsə də, özünün siya­si fəlsəfəsində Platona istinad etməyə və Platondan çıxış etməyə məcbur idi.

Məlum olduğu kimi, Platon özünün Qanunlar adlı əsə­rin­də döv­lə­tin beş formasını qeyd edirdi: monarxiya, aristokra­tiya, demo­kra­tiya, oliqarxiya və tiraniya. Aristotel özünün politoloji əsas əsəri sayılan Politikada bu siyahıya yuxarıda xatırladığımız adı da, poli­tiya adını da əlavə etdi.

Aristotelin polisiyası təbəəliyin siyasi instinktlərinə ən çox uyğun gələn siyasi sistem idi. Aristotel politiya terminini və nəzə­riy­yəsini demokratiyanı zadəganların nifrət və hiddə­tin­dən xilas etmək istərkən yaratdı. Ali dövlət postlarına nami­zəd­lərin kütlə içə­ri­sindən seçilməsinə və səsvermə yolu ilə təyin olunmasına istinad edən hakimiyyəti zadəganlar nifrətlə «demokratiya», yəni qara ca­ma­atın hakimiyyəti adlandırsalar da, Aristotel belə bir dövlətə qarşı daxili bir simpatiya du­yurdu. O, güman edirdi ki, xalqı hakimiyyətin əsası kimi tanı­yan və bu əsasdan çıxış edən dövlət zadəganların gə­da haki­miy­yəti kimi səciyyələndirdiyi formanı da ala bilər, mükəm­məl və kamil də ola bilər. Görünür, Aristotel politiyanı məhz belə bir mükəmməl və kamil dövlət forması hesab edirdi.

Platon zadəgan olmaqla idealist idi, ideyanı gerçəklikdən daha qüdrətli, daha əzəli, daha ilkin və daha fundamental hesab edirdi. O, gerçəkliyi ideya səviyyəsinə yüksəldərək gö­zəl­ləşdirmək əzmində idi. Aristotel isə təbəə olmaqla, realist idi, ideyanın qüdrətinə inan­mır­dı, reallığı qüdrətli hesab edirdi. Platon üçün fikrin gücünə inam, Aristotel üçün isə fakt qarşı­sın­da pərəstiş və səcdə səciyyəvi idi. Aristotel Platonun dövlət nəzəriyyəsini də qeyri-real hesab etdiyi üçün inkar edirdi. La­kin, Makedoniyalı İsgəndər Aristotelin real nəzəriyyəsinin de­yil, Platonun utopik nəzəriyyəsinin icraçısı oldu.

Dövlətin zadəgan modelini Aristotel qəlbən qəbul edə bilmir­di. Maraqlıdır ki, antik yunan kommunizminin ən parlaq nümayən­də­si olan Faley Xalkedonlu tərəfindən irəli sürülən icma təbiətli siyasi model də onu qane etmirdi. Bu da təsadüfi deyildi.

Əgər kommunistik siyasi doktrinanın əsasında kreosio­na­list fəlsəfi üslub dayanırdısa, demokratik siyasi doktrina de­ter­ministik fəlsəfi üslub üzərində qurulmuşdu.

Aristotel deterministik fəlsəfi üslubun məntiqini yarat­mış­dı. Əgər demokratizmin antik konsepsiyası aktiv-de­ter­minst məntiq üzərində, və ya Aristotelin terminologiyası ilə deyilərsə, dialektika və sofistika üzərində qurulmuşdusa, Aristo­telin siyasi nəzəriyyəsi pas­siv-deter­mist məntiq üzərində və ya Aristotelin özünün termino­lo­gi­­ya­sı ilə deyilərsə analitika üzərin­də qurulmuşdu. Əgər demokra­tiz­­min antik konsepsiyası, Yeni dövr siyasi terminologiyasından istifadə edilərsə burjua nəzəriyyəsi idisə, Aristotelin konsepsiyası tə­bəə nəzəriyyəsi idi. Demokratizmin siyasi idealı seçkili hakimiy­yət, Aristotelin siyasi idealı isə mütləq monarxizm və ya marksiz­min siyasi terminologiyasından istifadə edilərsə, sosializm idi.

Demokratiya dövləti hakimiyyətin bütövlükdə demosun, bur­juanın nəzarəti altına salınmasını ifadə etdiyindən və burjuanın özü təbəə mənşəli olduğundan, Aristotelin siyasi nəzəriyyəsi də əslində burjua yönümlü, burjua təbiətli və burjua ruhlu idi.

Heç də təsadüfi deyildi ki, hakimiyyət bölgüsü haqqında burjua doktrinanın banisi də elə Aristotelin özüdür. Bu bir tarixi faktdır ki, Aristotel tərəfindən irəli sürülən və Montes­kyö tərəfindən bütöv bir nəzəriyyəyə çevrilən ideya – hər bir dövlətin qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətlərini özünə ehtiva etməsi ideyası burjuanın aristokratizmə qarşı mübarizə­sin­də mühüm rol oynamış və burjua konstitusiyalarında öz ifadəsini tapmışdır.

Platon kimi Aristotel də bəşərin siyasi təfəkkürünün təkamü­lündə mühüm rol oynamışdır. Lakin, bu rol uyğun dövrün hakim mə­dəniy­yət tipinin xarakterindən, düşüncə üslu­bunun xü­susiyyət­lə­rin­dən, inkişafın özünün təbiətindən əhə­miy­yətli dərə­cədə asılı ol­muş­dur.

Aristoteldən sonrakı Yunanıstan burjua yolu ilə inkişaf etdi və bu inkişaf demokratiyanın həm nəzəri, həm də sosial əsaslarını möhkəmlətdi. Aristotel ön plana, Platon isə arxa pla­na keçdi.

Əgər Platonun dövlət təlimi bir qayda olaraq aristokratik ruh­lu siyasi mütəfəkkirlər və siyasətçilər tərəfindən dir­çəldil­miş­di­sə, Aris­to­tel əsasən burjua ruhlu siyasi nəzəriyyələrin və praqmatist ha­ki­miyyət praktikasının inkişafına təkan vermiş­dir. Əgər bəşərin siya­si təfəkkü­rün­də Platonun saldığı yol aristokratik təfəkkürün da­şı­yı­cıları olan Yulian, Boesi, İbn Tüfeyl, İbn əl-Ərəbi, Cordano Bru­no, Spinoza və Hegel tərəfindən davam və inkişaf etdirilmişdisə, Aris­to­telin siyasi təfəkkürdə saldığı yol burjua ruhlu mütəfəkkirlər - Polibi, Siseron, İbn Rüşt, Foma Akvinalı, Dante, Boden, Makia­velli, Erazm Rotterdamlı, Lokk, Monteskyö, Kondorse tərəfindən inkişaf və davam etdirilmişdir.

Polibi Aristotelin politiya adlandırdığı hakimiyyət for­ma­sı­nı de­mokratiya kimi təqdim etməklə demokratiya sözünü onda daşı­nan nifrətdən xilas etdi.

Maraqlıdır ki, demokratiyaya bəraət qazandıran, onu mo­narxi­ya və aristokratiya ilə eyni hüquqlu hesab edən Polibinin özü zadə­gan nəslindən idi. Lakin, Polibinin dövründə yunan zadəganlığı xal­qın himayəçisi olacaq qədər qüdrətə malik de­yildi. Öz siyasi fəaliy­yə­ti ilə əslində yunanların (özünüidarə hüququnu saxlamaq şərti ilə olsa da) Romanın himayəsinə ve­ril­məsinə xidmət göstərən Polibi girov kimi Romaya göndə­rilmiş və burada 16 il, ömrünün sonuna qədər yaşamışdır. Romanın nəhəng Aralıq dənizi ölkəsinə çevrilmə prosesinin təs­virinə həsr olunmuş Ümumi tarix adlı əsərini də orada yazmışdır. Həmin kitabda həmçinin bir çox ölkələrin dövlət qurulu­şu barədə qiymətli məlu­matlar vardır. Lakin, burada diqqəti ən çox cəlb edən dövlətin siyasi təkamülü ilə bağlı mülahi­zə­lər­dir. Bu əsərdə Polibi siyasi təkamül prosesində dövlət forma­ları­nın bir-biri­ni əvəz etməsi, monarxiyanın aris­tokratiyaya, aristo­kra­tiyanın isə de­mokratiyaya təbii olaraq çevrilməsi ideyasını irəli sürmüş və bu ideyanın geniş tarixi izahını vermişdir.

Polibi belə hesab edirdi ki, dövlət hakimiyyətinin müxtəlif for­maları daimi olaraq bir-birini əvəz edir və bu əvəzetmə qanuna­uy­ğun xarakter daşıyır. Monarxiya, aristo­kra­tiya və demokratiya kimi siyasi formaların tarixi ardıcıllığı dövlətin vahid təkamül pro­se­sini yaradır. Bu mərhələlər arasında isə keçid elementləri kimi təhrif olunmuş dövlət formaları – tiraniya, oliqarxiya və anarxiya - çıxış edir. Belə ki, hər bir düzgün dövlət forması siyasi təkamül prose­sində öz əksliyinə çevrilir, monarxiya tiraniya formasını alır, aris­tokratiya oliqarxiyaya, demokratiya isə anarxiyaya çevrilir. Son­ra­dan tiraniya, oliqarxiya və anarxiya kimi qeyri-düzgün dövlət forma­la­rından hər biri öz yerini düzgün dövlət forma­sına verir, tiraniyanı aristokratiya, oliqarxiyanı isə demokrati­ya əvəz edir. Belə­lik­lə, döv­lə­tin ümumi təkamülü Polibidə monarxiya – tiraniya – aristokratiya – oliqarxiya –demokra­tiya – anarxiya sxemi üzrə baş verir. Anarxiyadan son­ra bu proses bir daha təkrarlanır. Polibi bununla yanaşı qeyd edir ki, dövlətin düzgün və qeyri-düzgün for­ma­larının saxlanılması şəxsiyyətin rolundan da əhəmiyyətli dərə­cə­də asılıdır.

Monarxiya, aristokratiya və demokratiya kimi ideal döv­lət tip­lə­ri ilə real dövlətlərin məzmunu arasındakı ziddiyyətin tənzim­lən­məsini Polibi zəruri hesab edirdi. O qeyd edirdi ki, real dövlət quruluşunda monarxiya, aristokratiya və demokra­tiya elementləri düzgün siyasi fəhm əsasında birləşdirildikdə dövlətin özü güclənir. Romanın siyasi qüdrətinin əsasını Polibi məhz belə bir siyasi fəhm­də görürdü.

Polibinin ardınca Qədim Romanın görkəmli siyasi xadi­mi Sise­ron da qeyd edirdi ki, nə monarxiya nə aristokratiya, nə də de­mo­kratiya idarəetmənin həmişə öz dəyərini saxlayan ideal tipləri he­sab edilə bilməz. Hər bir dövr özünün siyasi yaradıcılıq prose­sində bu formaların qarışığından ibarət siyasi strukturları yaratma­lıdır. Burada hökmdarınmı (monarxiya), Se­na­tınmı (aristokratiya) yoxsa Xalq yığıncağınınmı (demo­kra­tiya) daha əhəmiyyətli olması za­man­dan asılıdır.

Qədim dövrdə olduğu kimi Yeni dövrün fikir axınında da de­mo­kra­tiyanın mütləqləşdirilməsi əsasən iki nöqteyi-nəzərdən tək­zib olunmuşdur. Birinci nöqteyi-nəzər demokrati­ya­ya zadəgan mə­də­niy­­yə­ti­nin, ikinci nöqteyi-nəzər isə – əkinçi həyat tərzi zəminin­də formalaşan icma mədəniyyətinin müna­si­bə­ti­ni ifadə edir. Bu mədə­niy­yət tiplərinin hər ikisində bur­jua­ya və burjuaya xid­mət edən si­ya­­si strukturlara daxili bir nif­rət vardır.

Demokratiyanın mütləqləşdirilməsinin aristokratizm möv­­­­qe­­yin­­­dən geniş təkzibi Yeni dövrdə öz başlanğıcını Hobbs­dan götürür. Hobbs Siseronun ideyalarını inkişaf etdirə­rək onun tərəfindən təs­vir olunan dövlət formalarının hər biri­nin – monarxiyanın, aris­tokra­ti­ya­nın və demokratiyanın yeni səciyyəsini vermiş və qeyd et­miş­dir ki, demokratiya bu forma­ların ən nöqsanlısıdır¹.

Lakin, demokratiyanın Hobbs tərəfindən göstərilən nöq­san­ları daha çox birbaşa demokratiyaya aiddir. Bilavasitə demokratiyaya Hobbsun verdiyi klassik səciyyədə qeyd olu­nur­du ki, Xalq Yığın­caq­la­rı arasındakı zaman uzandıqca de­mok­ratiya deqradasiyaya uğ­ra­yır. Alman sosioloqu Mixels nü­ma­yəndəli demokratiyanı da demo­kratiya ideyasının özünün deqradasiyası kimi səciyyələndir­mişdir.

Maraqlıdır ki, nümayəndəli demokratiya da daxil olmaq­la, ümu­­miy­­yətlə de­mo­kratiyanın bir sıra mü­hüm nöqsanları demokra­tiz­min əslin­də tərəfdarı və nəzəriyyəçisi olan fransız sosioloqu Tok­vil tə­rə­­fin­dən aşkar edilmişdir.

İki başqa fransız - Renan və Lebon ümumiyyətlə demo­kra­tiya­nı onun əsası olan eqalitarizm prinsipinin təkzibi baxı­mın­dan tənqid etmişlər.

İtalyan sosioloqu Pareto cəmiyyəti elitaya və qeyri-eli­taya böl­mək­lə ancaq elita hakimiyyətinin qanuniliyini iddia et­mişdir.

İcma mədəniyyətinin böyük bilicisi, bizim hamımıza ki­fa­yət qə­dər yaxşı məlum olan yəhudi mənşəli alman mütəfək­kiri Karl Marks hesab etmişdir ki, kapitalizmin demokratik respublikası bur­jua­nın hakimiyyət formasıdır, xalq hakimiyyə­ti, azadlıq, bərabər­lik kimi ideallar burada məhdud və qeyri-real xarakter daşıyır.

Demokratiyanın aristokratizm mövqeyindən parlaq fəlsə­fi mən­zərə­si isə dahi rus filosofu Nikolay Berdyayev tərəfin­dən veril­mişdir.

Berdyayevin demokratiyaya verdiyi xarakteristika təxmi­nən be­lə­dir: demokratiya hakimiyyətin mənbəyi ki­mi xalqın iradəsini bəyan etsə də xalqın həqiqi iradəsini tanımır, özünün bayağı proq­ramları ilə xalqın iradəsini təhrif edir və boğur. Hakimiyyətin ələ keçirilməsi xalqa yaltaqlanma yolu ilə baş verir. Yaltaqlıq və demo­qoq­luq demokratiyanın həyat tərzinə çevrilir. Seçkili orqanlar və parlament xalqın həqiqi iradəsini başa düşmədikləri üçün, əksər hal­larda isə başa düşmək marağında olmadıqları üçün Xalqın İra­dəsini həyata keçirə bilmirlər və keçirmirlər. Hökumət və bürokra­ti­ya idarə­et­məni parlamentə nisbətən daha yaxşı mənimsədiyi üçün, parlament heç zaman hökumətdən yüksəkdə dura bilmir. Məh­kəmə hökumətdən maliyyələşir və həmişə ondan asılı olur. Demo­kra­tiya, kütləvi çoxluğun seçmə azlıq üzərində üstün­lüyünü bəyan etdiyin­dən və əksər hallarda hətta həyata keçirdiyindən diktaturaya nəinki ziddir, qeyri-aşkar və gizli formada olsa da hətta onun bəlkə də ən kobud formasıdır. Hu­ma­nizm, azadlıq, insan hüquqlarının toxunul­maz­lığı ideal­larına qaldıqda isə, əslində aristokratizm mən­şə­li olan bu ideallar demokratizmin mahiyyətinə və təbiətinə tama­mi­lə yad­dır. Demokratiya aristo­kratizmin dəyərləri ilə bəzənə­rək öz ey­bə­cər­liklərini örtür. Aristokratizm demokratiyanın bəzəyi deyil, ma­hiy­yəti olmalıdır.

Müasir demokratiyanın icma mədəniyyəti baxımından təkzibi Liviyanın məşhur dövlət və siyasi xadimi Müəmmər Qəzzafi tərə­fin­­dən həyata keçirilmişdir.

Demokratiyanın mütləq, əbədi və dəyişməz bir şey olmadığını bəyan edən və onu məntiqi olaraq təkzib edən təlimlər burada xatır­la­nan­lar­dan əlbəttə ki daha çoxdur. Mən burada onların ən vacibləri üzərində dayandım. Demokratiya siyasi təkamülün müəyyən mər­hələ­sin­də yaranır və dövlət tiplərinin tarixi dinamikasında yalnız bir dövrü təşkil edir. Bu dövrün düzgün qiymətini vermək üçün dövlət fenomeni və dövlət tiplərinin tarixi dinamikası bütövlükdə ən ümu­mi halda nəzərdən keçirilməlidir və keçiriləcəkdir.

Bununla belə onu da qeyd etməliyik ki, Azərbaycanda siyasi fik­rin hazırkı mövcud durumu demokratiyanın yalnız müsbət xarak­teris­tika­sı­nın yayılmasına xidmət edir. Burada demokratiya yenə də bütün yüksək insani keyfiyyətlərlə eyni­ləş­di­ri­lərək göylərə qaldırı­lır, azadlığın, insan hüquqlarının, humanizmin təcəssümü kimi şüur­la­ra yeridilir. Eyni zamanda onu da düşünürəm ki, müasir demokra­ti­ya­ya qarşı sovet nostalgiyasının qoyulması, kapitalizmə qarşı so­sia­lizmin qo­yul­ma­sı da faydasız və perspektivsizdir.

Demokratizmə qarşı yalnız aristokratizm qoyula bilər. Demo­kra­tik doktrinaya qarşı kommunistik doktrina deyil, yal­nız aris­­to­kratik doktrina qoyulmalıdır. Sosializm də kapitalizm kimi ple­bey mənşəli olub, determinizmə əsaslanır. Fərq bircə ondadır ki, sosia­lizm cəmiyyətinin ideal vətəndaşı, sədaqətli dövlət qulluqçusu ol­maq­la, öz təfəkkürünü və iradəsini deter­mi­nistik əxlaqa və deter­mi­nistik məntiqə passiv şəkildə tabe etdirdiyi halda, kapitalizm cə­miy­yətinin ideal vətəndaşı, azal sahibkar olmaqla deterministik əx­laq­dan və deterministik məntiqdən aktiv surətdə istifadə edir. Ümu­­miyyətlə determi­nist ruhun böhran keçirdiyi indiki şəraitdə de­mo­kra­tizmin və kapitalizmin vəsf edilməsi, totalitarizmin və so­sia­liz­min göy­lərə qaldırılması qədər yersizdir.

Bir daha vurğulayıram ki, sosializm də, kapitalizm də, totali­ta­rizm də, demokratizm də yalnız aristokratizmə qarşı qoyula bilər. Cəmiyyətin bu və ya digər struktur tipinin mütə­rəq­qiliyi və mürtə­ce­li­yi onun formal prinsipləri ilə müəyyən­ləşə bilməz. Əgər cəmiy­yəti hərəkətə gətirən instinktlər nəcib təbiətlidirsə, xilaskar təbiətli­dir­sə, ədalətli əxlaqa istinad edir­sə, intellektual qüdrətdən doğursa və yenilməz iradə ilə ger­çək­ləşdirilirsə cəmiyyət (geniş mənada, döv­lət) öz həqiqi ma­hiyyətinə qovuşmuş olur, əks halda isə ədalət­sizliyin daya­ğına çevrilərək eybəcərləşir.

Amma demokratizm ən azı bir nöqteyi-nəzərdən mütləq mə­na­da zəruridir: o, hakimiyyətin aristokratik resurslarla zən­gin­ləş­di­ril­mə­sində əhəmiyyətli rol oynaya bilir.