ADİL ƏSƏdov fəLSƏFİ pentalogiya beşinci cild SİyasəTİn fəLSƏFƏSİ

Sasanilər dövlətinin artıq zülm imperiyasına, ədalətsizli­yin timsalına çevrilməsi dövründə isə kommunistik reaksiya olaraq məz­də­kiz­mi doğuldu. İnsanlar arasında bərabərliyin pozul­ma­sını məzdəkizm zülmün və zülmətin xeyir və işıq üzə­rində əsarəti kimi izah etdi və bu əsarətin yoxsulluğu, pa­xıllığı, acgözlüyü, yalanı, qatil­li­yi, oğurluğu və müharibəni doğurdu­ğu­nu irəli sürdü. Məzdə­ki­lər hə­qiqi kommunist ideo­loq­ları ol­maqla, icma prinsiplərinin bər­pası uğrunda mübarizə­yə atıl­dılar.

Məzdəki mübari­zə­dən doğulan rezonansın həlqələrindən biri isə Ərəbistanda meydana çıxan hənifilik oldu. Hənif sözü Tanrının qoyduğu yolla gedən mənasını almışdı.

Bu yolu islam gerçəkləşdirdi və ona mütləqlik xarak­te­rini ver­di. İnsanlar arasında qardaşlıq münasibətlərinin müt­ləq­ləş­diril­mə­­si ilə bağlı hənifilikdə irəli sürülən ideallar ilkin is­lamda öz real­lı­ğını tapdı və müqəddəs­ləş­diril­di. İslamın təşək­kü­lün­də gör­kəm­li rol oyna­mış hənifilik tərəfindən bütpərəst­liyə qarşı təkallah­lılı­ğın təb­li­ği bütün Ərəbistanın vahid bir icmada birləşməsinə, vahid dü­şün­cə və davranış normalarının qərarlaş­ma­sına yönəlmişdi. Bu yö­nüm təbii ki islama da si­yarət etmişdi və islamın sonradan digər region­la­ra yayılması başqa xalqların da haqq yoluna qaytarıl­ması kimi qav­ra­nıldı. Quranda, Məhəmməd Peyğəmbərin hədislə­rin­də, sünnə adlan­dırılan müqəddəs rəvayətlərdə həmin yolun geniş təsviri və təq­di­matı verildi. Xatırladaq ki, din sözünün özü də ərəb dilin­dən tərcü­mə­də elə yol deməkdir.

Belə bir cəhətə də diqqət yetirmək lazım gəlir ki, islamın yaran­ma­sına qədərki Ərəbistanda 360-dan artıq icma Tanrısının möv­cud­lu­ğu məsələn qədim Yunanıstandakı çoxallahlılıqla heç nə­də ümu­mi­lik təşkil etmir. Burada allahlar panteonu yox idi, icma allahları vardı. Burada od allahı, dəmirçilik allahı, əkinçilik allahı yox idi, qon­şu icmanın allahı vardı. Allahların çoxluğu onların pan­teo­nunu ya­rat­mırdı, icmaların çoxluğunu əks etdirirdi.

Məhəmməd Peyğəmbərin başçılığı altında Mədinədə möv­cud olan müsəlman icması – ümmət – icma ideallarının ən klassik təcəs­süm­­lərindən biri və ilkin orta əsrçiliyin ən gözəl nümunəsi idi.

Müasir islam Qərbin güclü mənəvi təsirinə məruz qalsa da, isla­mın hələ orta əsrlərdə qərarlaşmış düşüncə ənənələri öz mövcud­lu­ğunu və qüdrətini saxlamaqdadır. Lakin, Orta əsrlər öz-özlüyündə yekcins olmamışdır. Həm Avropa ortaəsrçiliyin­də, həm də müsəl­man ortaəsrçiliyində bir-birindən kifayət qə­dər real əlamətlərlə fərqləndirilə bilən dövrlər mövcuddur. İlkin orta əsrlərdə icma şüu­ru hakim idi. Bu dövrə Avropanın IV-VII əsrləri aid edilə bilər. Mü­səl­manlığın cəngavər ruhuna uyğunlaşdırılması onu sünniləşdir­di, şəhərli ruhuna uyğunlaş­dı­rıl­ma­sı isə – şiələşdirdi. Ömər, islamı cən­ga­vər əxlaqına uyğunlaşdırmaqla sünniləşdirdi. Əli, islamı şə­hər­li ruhuna uy­ğun­laşdırmaqla şiələşdirdi. İslam ilahi iradəni zor gücü ilə insanlara qəbul etdirdiyi gündən sünniləşdi, ilahi qüdrətdən fay­dalanmaq meyillərində isə şiələşdi. Sünnilik də şiəlik kimi icma şüu­ru­na ziddir, deməli, ilkin və həqiqi müsəlmanlığa da əslində ziddir. Eyni zamanda sünnilik də, şiəlik də həm həqiqi cənga­vər, həm də həqiqi şəhərli dünyaduyumuna əksdir. Əmir Tey­mur həqiqi cənga­vər idi, amma həqiqi müsəlman deyildi, Ömər Xəyyam həqiqi şəhərli idi, amma əslində müsəlman deyildi. Belə ki, həqiqi şəhərli­lik deter­minizm prinsipinin müt­ləqləş­dirilməsinə istinad etdiyindən, dün­yə­vi elmi, həqiqi cəngavərlik isə kosmosentrizm prinsipini müt­ləq­ləş­dirdiyindən panteizmi öz həqiqi dünyaduyumu kimi qəbul edir. Sün­nilik ilkin müsəl­manlıqla panteizm, şiəlik isə ilkin müsəl­man­lıq­la dünyəvi elm arasında mövqe tutur.

Bununla yanaşı, islam mədəniyyətinin bütün tarixi ərzində müsəlman əhalinin böyük əksəriyyəti icma şüurunu öz­ündə daşı­maq­la ilkin müsəlmanlığa sadiq olmuşdur. Bu in­san­lar üçün icma dav­ranış prinsipləri – xeyirxahlıq, mərhə­mətli­lik, ədalətlilik, meh­ri­ban qonşuluq, insan münasibətlərin­də qərəzsizlik, səmimilik və tə­mən­­nasızlıq, insanların mütləq və real bərabərliyi başlıca və müs­təs­na əhəmiyyətə malik idi. Onlar şəhərli fərdiyyətçiliyinə və praq­ma­tiz­minə heç cür uy­ğun­laşa bilmədiklərindən şiələşmirdilər. Bu insanlar eyni za­manda köçəri sərtliyinə də heç cür uyğunlaşa bilmə­dik­lərindən sünniləşmirdilər.

Şiəlik şəhərləşma prosesində, sünnilik isə cihad zamanı güclə­nir, öz əhəmiyyətini artırır. İcma prinsipləri hər iki halda sıxışdırılır. Kəlam fəlsəfəsi icma prinsiplərinə həsrətdən doğu­lur. Bu, islam fəl­səfəsinin birinci istiqaməti idi. Kəlam fəlsəfə­sinin tərəfdarları – mü­tə­kəllimlər əslində icma şüurunun ifadəçisi olan dini həqi­qət­lərin mütləqliyindən çıxış edir və bu əsasda da özlərini mötəzilə tərəfdar­ları­na qarşı qoyurdular.

Mötəzilə tərəfdarları dini həqiqətlərin mütləqliyini qəbul etmə­yib əksinə, zəkanın, ağlın qüdrətini etiraf edirdilər. Zə­kanın qüd­rəti­nə olan inam islam dünyasında digər iki fəlsəfi cərəyanın əs­lin­də şə­rik­li başlanğıcını təşkil edir. Bu istiqamət­lər­dən biri cəngavər dün­ya­duyumunun və onun zəminində formalaşmış aristo­kra­tizmin ra­sio­nal­laşdırılmasından ibarət olan sufizm və mahiyyəti etibarı ilə onun bir qolu olan işra­qilik fəlsəfəsidir. Həmin istiqamət insan zə­ka­sı­nı fövqəlbəşər və fövqəltəbii zəkanın təzahürü kimi ba­şa düşür, insan zəkasının kamilliyini ilahi zəkaya uyğunluq dərə­cəsində gö­rür. İnsan zəkasının qüdrətindən çıxış edən digər istiqa­mət praq­ma­tik cərəyan idi. Zəka burada insanın dünyadan fayda­lanma vasitəsi idi və bu zəmində də qiymətləndirilirdi. Praq­ma­tik zəminli zəka kul­tu əslində analitik təfəkkürün insan qarşısın­da du­ran bütün prob­lem­ləri həll edə biləcəyinə olan inam idi.

İslam fəlsəfəsi yaranarkən əvvəlki fəlsəfi ənənələrdə özü­nə zə­min axtardı və qədim yunan fəlsəfəsinin timsalında belə bir zəmi­ni tapdı. İslam fəlsəfəsində icma istiqaməti Sok­rata və sokra­tizmə, aristokratik cərəyan Platona və platonizmə, praqmatik istiqamət isə Aristotelə və aristotelizmə istinad edir­di. Praqmatik cərəyan – məş­şai­lik Aris­totelin elə güclü təsirinə məruz qalmışdı ki, bütövlükdə aristotelizmə çevril­mişdi.

İslam fəlsəfəsi göründüyü kimi yuxarıda qeyd olunan üç dü­şün­cə axınının yataqları boyunca təkamül etmişdir. Kəlam fəlsə­fəsi, öz mahiyyəti etibarı ilə ilkin müsəlmanlığın, sufizm sünniliyin, məş­şai­lik isə şiəliyin ifadəçisi idi. Burada söhbət, for­mal müsəl­manlıqdan, formal sünnilikdən və formal şiəlik­dən getməyib, həqiqi müsəl­man­lıq­dan, həqiqi sünnilikdən və həqiqi şiəlikdən gedir. Belə ki, həqiqi mü­səl­man öz iradəsini könüllü olaraq Tanrının iradəsinə tabe et­di­rir. Həqiqi sünni özünün və başqalarının iradəsini zorla ila­hi iradəyə ta­be etdirir. Həqiqi şiə isə ilahi iradədən öz prob­­lemləri­nin həlli üçün istifadə etməyə çalışır.

Həm sünnizmdə, həm də şiizmdə müsəlman icmasının fun­da­men­tal yaşayış prinsipləri təhrif olunur.

Xürrəmlik islam dünyasının bu prinsiplərə həsrətindən yaran­dı.

Nizaminin kommunist utopiyası da real islamın islam ide­alla­rın­dan, həqiqi islamdan, icma prinsiplərindən ayrılması ilə bağlı idi.

İcma şüurunun oxşar qaydada iki istiqamətdə özgələş­məsi Av­ro­pada da müşahidə olunmuşdur. Belə ki, cəngavərli­yin xristi­an­laş­dırıl­ma­sı öz ifadəsini xristianlığın katolikləşmə­sin­də tapdı. Xris­ti­an­lığın bur­jua­laşması¹ isə sonradan onu pro­tes­tantizmə çevirdi.

Orta əsr Avropasında taboritlərin və anabap­­­­­­tis­t­­­­­lə­rin bəra­bər­­lik idea­lları kommunizmə yaxın idi.

Münser tərəfindən xüsusi mülkiyyətin inkarı və mülkiy­yə­tin ümu­­mi­liyi ideyası cəmiyyətdə geniş vüsət tapmışdı.

Avropanın icma şüurunun rasionallaşdırılması prosesinin ge­di­şində Morun Utopiyası və Kampanellanın Günəş şəhəri yarandı.

Fransız gerçəkliyinin burjualaşması, bir tərəfdən bu bur­jua­laş­ma­nın sona çatdırılmasını, hakimiyyəti demokratikləş­dir­mə istə­yi­ni, di­gər tərəfdən isə, burjualaşmanı ləğv və məhv etmə istəyini do­ğur­du. Birinci istiqamətə Monteskyö – Volter – Did­ro – Helvetsi – Holbax – Kondorse – Kont – Tokvil, ikinciyə isə Melye – Russo – Mo­rel­li – Mabli – Baböf – Furye – Sen-Simon – Lamenne – Kabe aid idi. Maraqlıdır ki, həyatın burjualaşmasına qarşı Mestr - Bonald – Şatobrian – Renuvye – Ten – Hüqo zənciri üzrə təkamül edən aris­tok­ratik reaksiya da kommunizm ilə mənəvi bir yaxınlıq duyur­du. Özü də bu yaxınlıq təkcə ideya düşməninin ümumiliyindən, burjua əxlaqına, məntiqinə, instinktlərinə qarşı ümu­mi nifrətdən do­ğ­mur­du, Napoleonun hakimiyyəti illərində Furye və Sen-Simon kom­mu­nist ideallarının təkcə geniş nəzəri təsvirinə nail olmurdular, həm də onların gerçəkləşdirilməsi üçün iş görürdülər. Üstəlik, Sen-Simon Avropanın ən görkəmli və ən qədim zadəgan nəslindən idi. Lamen­ne­nin feodal sosia­lizmi kapitalizmin haqsızlıq­la­rını ifşa et­mək­lə ya­na­şı, kommu­nizmin də bir sıra haqlı cəhətlərini təsdiq edirdi.

İngilis Ouen kommunist cəmiyyətinin iqtisadi əsaslar üzə­­rin­də qurulmasına səy göstərdi və buna müəyyən miqyasda və müəy­yən mənada nail oldu.

Marks kommunizmi siyasi mübarizənin idealına çevirdi.

Marksın bir şəxsiyyət kimi portretində ən səciyyəvi ciz­gilər mü­ba­rizlik, cəngavərlik və aristokratizmdir. Marks prole­tar sinfinin mə­nafeyini müdafiə etsə də, özündə heç zaman proletar şüurunu hiss etmədi. Materializmin ifadəçisi olsa da, özü heç zaman materia­list olmadı. Əgər o, özündə proletar şüu­runu hiss etsəydi, ruhən materialist olsaydı, maddi nemət­lərə sahib olmaq motivləri ilə yaşa­yardı. Lakin, o, bunu etmə­di. Özünün böyük zəkasını, qiymətli var­lı­ğını binəsiblərin, əzilənlərin, incidilənlərin, istismar olunanların müdafiəsinə yö­nəltdi, onların gələcəyini düşündü, onları xoşbəxtliyə qovuş­dur­maq arzusu ilə yaşadı. Ruhən proletar deyil, aristokrat ol­du­ğunu sübut etdi.

Marksın portretində başqa bir mühüm cizgi yəhudilikdir. Mark­sın bir kommunist hərəkatının rəhbəri kimi yəhudi olma­sı­nın heç də təsadüfi olmadığını görkəmli rus filosoflarından Bulqakov və Ber­d­yayev də qeyd etmişlər və marksist kommuniz­mini yəhudi apo­­ka­­lip­­sisi, yəhudi xiliazmı kimi qiymətləndir­mişlər. Marks başda ol­maq­la dünya kommunist hərəkatının əksər aparıcı xadimləri yə­hu­di­lər idilər. Bu da təsadüfi deyildi. Belə ki, yəhudilik ikili xarakter daşıyır. O, bir tərəfdən, kəndli dünyagörüşünün mühüm ele­men­ti olan icma şüurunu, digər tərəfdən isə şəhərli dünyagörüşünün mü­hüm elementi olan praqmatizmi özündə daşıyır. Yeni dövrün kom­mu­nizmi icma şüuru ilə praqmatizmin özünəməx­sus, ziddiyyət­li sintezindən ibarət olduğundan onun idealları ilkin olaraq yəhudi hərəkatı içərisində özünə kök salmışdı.

Lakin, Marks sadəcə olaraq bir yəhudi hadisəsi deyildi, ümum­bəşəri bir hadisə idi.

Marksın möhtəşəm Kapitalının nəşrindən on il keçdik­dən son­ra Morqanın Qədim cəmiyyəti və iyirmi il keçdikdən sonra isə Tön­nisin İcma və cəmiyyəti çap olundu. Qədim cə­miy­yət də, İcma və cə­miy­yət də Kapitalın müəyyən mənada məntiqi davamı idi.

Elmi klassikanın bu üç şah əsərindən hər birində icma həyat tərzinin dəyərləri burjuaya və burjua dəyərlərinə qarşı qoyulurdu. Marksda burjua sosial təşkilatlanma kommunist sosial təşkilatlan­ma­ya qarşı, Morqanda müasir fərdiyyətçilik qədim kollektivizmə qarşı, Tönnisdə cəmiyyət atomizmi icma vahidliyinə qarşı qoyul­muş­­du. Bu qarşıqoyulma ümumi tarixi əsasa malik idi və təkcə XIX əsr Avropası üçün səciyyəvi deyildi.

İcmaçı nəzəriyyələr içərisində dünyada ən geniş yayılanı və in­ki­şaf etdiriləni isə Marksın ideyalarına söykənən nəzə­riyyə, mar­k­sizm oldu.

Marksizm bütövlükdə Karl Marksın şəxsiyyəti ilə eyniləş­dirilə bilməz. Marksizmdə doqmatik ruh, Karl Marksda isə azad ruh ha­kim­dir.

Marksizm üçün bir icma nəzəriyyəsi olaraq ən mühüm əla­mət­lərdən biri bərabərlik prinsipi olduğundan marksizm insanlar ara­sın­dakı münasibətlərdə hər cür hakimiyyəti pisləyir və onun məhv edilməsini özünün strateji məqsədlərindən biri kimi vurğu­layır.

Marksizm ümumiyyətlə dövləti də siyasi hakimiyyətlə eyni­ləş­­dirir və bu əsasda da onu ən azı nəzəriyyə səviyyəsində inkar edir. Marksizm burada anarxist nəzəriyyə ilə eyni nöqteyi-nəzərdən çıxış etmiş olur. Anarxizm də marksizm kimi dövlət anlayışı altında dövlət hakimiyyətini başa düşür və onu köləliyin mənbəyi kimi rədd edir. Marksist kommunizmi dövlətin anlaşılmasında anarxiz­mə nis­bə­tən bir addım da irəli gedərək dövlətdə köləliyin ikiqat mənbəyini gö­rür. Siyasi hakimiyyətin köləlik mənbəyi olmasını marksizm onun təkcə öz təbiəti ilə deyil, həm də marksizmdə siyasi hakimiy­yətin müqəddəm şərti kimi başa düşülən iqtisadi hakimiyyətlə – bir sinfin digər sinif üzərində mül­kiy­yət hakimiyyəti ilə izah edir.

Marksizmdə kommunist özünüidarə cəmiyyətin siyasi idarə­olun­­ma­sına qarşı qoyulur. Lakin, marksizm unudur ki, idarəetmənin özü bütün hallarda hakimiyyətin başqa üzü ola­raq qalır.

Düşünürəm ki, cəmiyyət yalnız o zaman hakimiyyətin doğur­duğu köləlikdən azad ola bilər ki, hər bir insan cəmiyyət­də özünün təbii təyinatına uyğun yeri tuta bilsin. İnsanların cəmiyyətdə oyna­ma­lı olduğu rol kənardan təlqin olunacağı təqdirdə hakimiyyət və köləlik həmişə labüddür.

Köləlik əslində sosial özgələşmənin başqa adıdır, hətta bu öz­gə­ləşmə könüllü və şüurlu edilsə də.

İctimai təşkilatların rolunun artmasının dövlətin ölüb-getməsi ilə nəticələnəcəyi barədə marksizmin söylədiyi fikir də həqiqətə uy­ğun deyildir. İctimai təşkilatların rolunun artma­sı cəmiyyəti icma­ya çe­virmir, onu yalnız demokratikləşdirir.

Marksizm hüquqi dövlət ideyasını burjua ideyası kimi qiy­mət­ləndirir və belə hesab edir ki, hüquqi normalar kommu­nizm­də kom­mu­nist əxlaqının normaları ilə əvəz ediləcəkdir. İcma mədəniy­yə­tinin prinsiplərindən ibarət olan bu normalar artıq yuxarıda sada­lan­mış və dəfələrlə xatırlanmışdı. Marks­izm icma mədəniyyə­tinin bu əxlaqi sərvətlərinə səhv olaraq azadlığı da əlavə edir. Lakin, azad­lıq icma mədəniyyətinin və eyni zamanda kommunist əxlaqının ruhuna ziddir. Kommu­nizm həmişə icmanın fərd üzərində üstünlü­yün­dən çıxış edir və köləliyi elə buna görə də həmişə özündə ehtiva edir.

Kommunizm, özünü icmanın himayəsində rahat hiss edənlə­rin toplumu və nəzəriyyəsidir. Burada icmanın mənafeyi fərdin mə­na­­fe­­yindən, ictimai rəy fərdi rəydən, ictimai tapşırıq şəxsi təşəbbüs­karlıqdan həmişə üstündür.

Həqiqi kommunist, kommunizm idealının həqiqi daşıyı­cısı əs­lin­də qadın əxlaqının prinsipləri ilə fəaliyyət göstərir və buna görə də avtoritarizmə meyillidir.

İcma mədəniyyətində aşkar müşahidə olunan dinə olan meyil­lilik fərdin himayəyə sığınma, mütləq şəxsiyyətin hima­yə­sinə sığın­ma istəyindən doğur. Marksist kommunizm Tanrı­nı inkar etsə də, Marksın özünü ilahiləşdirir. Kommunizm, şəxsiyyət qarşısında hey­ranlıq və səcdə etmədən mövcud ola bilməz.

Marksın ayrı-ayrı ideyalarına istinad edən müxtəlif mar­k­sizm­lər yarana bilərdi və yarandı. Bu marksizmlər içərisində isə ən nü­fuz­lusu sovet marksizmi, yəni marksizm-leni­nizm oldu. Mar­ksizm-leninizmin banisi isə Marksdan daha çox Le­nin və Stalin idi.

Real insan münasibətlərində bərabərliyin, həmrəyliyin, tə­mən­nasız xeyirxahlığın və səmimiliyin itirildiyi, fərdiy­yətçi­liyin və eqoiz­min isə ön plana çıxdığı hər bir şəraitdə icma dəyərlərinə həs­rət ya­ra­nır və bu həsrət kommunizm xarakterli nəzəriyyələri yeni­dən dir­çəl­dir və inkişaf etdirir.

İcma düşüncə ənənələrinin və həyat prinsiplərinin XX əsr Azər­­bay­canında rasionallaşdırılması və gerçəkləşdirilməsi missiya­sı Nəriman Nərimanovun çiyinlərinə düşdü. Qədim Çində Lao-tszı­nın, Qədim Yunanıstanda Evgemerin, Yambulun, Faley Xalkedon­lu­nun və Sokratın, Sasanilər imperiyasında Məzdə­kin və məzdəkiz­min, Ərəbistanda hənifiliyin və ilkin islamın, Səlcuqi imperiyasının son, zəifləmiş çağlarında Nizaminin, Avropanın son Orta əsrlərində və Yeni dövründə taboritlərin, anabaptistlərin, Münserin, Morun, Kam­­pa­nella­nın, Uinstenli­nin, Melyenin, Russonun, Mablinin, Mo­rel­li­­­nin, Baböfün, Sen-Simonun, Furyenin, Ouenin, Lamenne­nin, Ka­be­nin, Mar­ksın, Morrisin, Rusiyada Leninin gördüyü işi Azər­bay­canda Nərimanov yerinə yetirdi.

Nərimanov gerçəklikdən çıxış edən real nəzəriyyələrdən daha çox, gerçəkliyə yeridilərək onu gözəlləşdirməli olan uto­pik nəzəriy­yə­yə daha çox bağlı olduğu üçün romantik idi. Kommunizm idealı Nə­rimanovun romantik ruhu ilə çuğlaşar­kən öz cazibədarlığını daha da artırırdı: Qafqaz dağlarının uca yüksəkliklərində Qırmızı bayraq qaldırıb, orada kommunizmin əsasını qurmaq vaxtı çatmışdır, - söz­lərində ifadə olunan məftunluq və vəcd Nərimanovun gerçəkliyi gö­zəl­ləşdirmək əzmindən doğurdu. Gerçəklikdən çıxış edən və ger­çək­likdən faydalanmağa çalışan real müsavat nəzəriyyəsi Nərima­nova qəlbən yad idi.

Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, kommunizm idealı Azər­bay­canda təkcə Nərimanovu deyil, saf qəlbli insanların bir ço­xunu da ov­­sun­­la­mış­dı. Zadəgan partiyası olan İttihad kommu­niz­mə qarşı hə­mişə da­xili bir yaxınlıq duyurdu. Kommunizm nəcib qəlbli Vurğu­nun da il­ham mənbəyi oldu:
Mən söhbət açsam da yüz qərinədən,

Bu gündən ayrıla bilməyəcəyəm.

Böyük kommunizmin sabahına mən

Sadə xatirə tək gəlməyəcəyəm.

Ellər uzadacaq şair ömrünü:

Görməmiş, yazmamış o böyük günü

Yüz il yaşasam da ölməyəcəyəm.
Lakin, bununla belə, akademik Cəmil Quliyevin obrazlı şəkil­də söylədiyi Nərimanov göylərin adamı deyildi, yerin adamı idi, yer­də gəzirdi mühakiməsində də aşkar bir həqiqət vardır. Nəri­ma­novun özü bu həqiqəti belə ifadə edirdi: Bizə insanların xoşbəxtliyi, xalqın birliyi, qardaşlığı və yoldaşlığı lazımdır. Bu məhəbbəti, bu insanlığı, bu qardaşlığı və bu yoldaşlığı yalnız kommunizmin qoydu­ğu qanunlar verə bilər, bu qanunları isə yalnız Sovet hökuməti həya­ta keçirə və qo­ruya bilər. Nərimanov sovet gerçəkliyindən və bir qədər də də­qiq­ləş­dirsək Qızıl Ordu reallığın­dan sadəcə olaraq faydalan­maq, is­ti­fa­də etmək istəmirdi, o, səmimi olaraq inanmaq istəyirdi ki, Qızıl Ordu doğrudan da xalqın müdafiə­çi­sidir, məzlumu azğından, istismar olu­na­nı istismarçıdan xilas edə biləcək qüdrətə və əzmə malikdir. Lakin real XI Ordu özünün ideal təyinatına uyğun idimi? Nərimanovda bu suala qəti və birmənalı cavab yox idi. O, bu sual qarşısında həmişə tə­rəddüd keçirirdi. Onun Qızıl Orduya və bütövlükdə sovet ger­çək­li­yinə ikili münasibəti həmin tərəddüd hissinə söykənirdi. Bir tərəf­dən haqqın arxasında dura biləcək qüdrətə malik orduya və haki­miy­yətə dövrün ehtiyacını Nərimanov bütün varlığı ilə du­yur­du və bu ehtiyac onu Qızıl Orduya və sovet hakimiyyətinə möhkəm bağ­la­yır­dı. Digər tərəfdən isə müsəlman dünyasına yeridilən XI Ordunun real­lığı Nərimano­vun nəcib ruhunda daxili bir narahatlıq və həm də bir qədər nifrət də yaradırdı.

Sovet gerçəkliyinə münasibətdə oxşar ikili duyğunu biz Sakit Do­nun ölməz obrazı olan Georgi Melexovda da duyuruq. Şoloxov Georgi Melexovun sovet gerçəkliyinə münasibətdə keçirdiyi bu ikili duyğunu özü də dərindən yaşamış və oxucu­sunu da yaşatmışdır.

Sovet İttifaqı kommunizm ideallarının gerçəkləşdirilmə­si üçün sınaq meydanı oldu. Kommunizm ideallarının üstünlükləri və nöq­sanları bu məkanda bütün çılpaqlığı ilə özü­nü göstərdi. Burada kommunizm idealı gerçəkləşdirilərkən kommunizmi deyil, sosializ­mi törətdi. İcmaçının şəxsiyyət qarşısındakı heyranlığından real ola­raq kommunizm deyil, so­sializm törədi.

Əgər kommunizm icma qarşısında köləlikdən çıxış edir­sə, so­sia­lizm dövlət qarşısında köləlikdən çıxış edir.

Sosializm əslində tiranizmin yeni adıdır. Stalin XIV Lüdo­vikə necə də bənzəyirdi?! Dövlət mənəm hökmü onların hər ikisinə də necə də yaraşırdı?!

Stalin sosializmi əsasən, ümumi cizgilərində məhz belə bir tira­niya idi.

Əgər Stalin sosializmi tiranizmə bənzəyirdisə, poststalin so­sia­liz­­mi Aristotelin hələ b.e.ə. IV əsrdə politiya adlandırdığı sosial qu­ru­ma bənzəyirdi.

Mənə elə gəlir ki, siyasi təkamülün təbii yolu marksiz­min iddia etdiyi kimi, kapitalizmdən sosializm vasitəsilə kom­mu­­nizmə doğru deyildir, əksinə sosializmdən (tiranizmdən, və ya müasir qərb siyasi terminologiyasının dili ilə deyilərsə, tota­li­tarizmdən) kapita­liz­­mə doğru­dur. Baş Katib (tiran) dövləti problemləri öz zəkasının qüdrəti ilə həll edə bilmə­dikdə ”xalqla məsləhətləşməyə” ehtiyac duyur və Par­lamen­ti yaradır. Sosializm (tiranizm) kapitalizmə və demo­kra­tiz­mə doğru təkamül edir.

Berdyayev düzgün olaraq qeyd edirdi ki, demokratiya və so­sia­lizm ideyaları əks ideyalardır. Karl Marksın özü, Berd­yayevin da­hi­ya­­nə olaraq sezdiyi kimi, heç vaxt demokrat ol­mamışdır, onun bü­tün pafosu mahiyyət etibarı ilə antidemo­kratik xarakterlidir. O, ic­ma­­­çıdır, kommunistdir, qətiyyən de­mo­krat deyildir. Kommunizm Av­ropa xalqları­nın fikrinə və hə­yatına heç də demokratik təlim kimi da­xil olmamışdır. Fran­sız inqilabına icma mədəniyyətinin reaksiya­sını ifadə edən Ba­böf də, Furye də, Sen-Simon da antidemokrat­dır­lar.

Sosializmin demokratikləşməsi sosializmin məhvini şərt­ləndi­rir. SSRİ-nin Xruşşov dövründə zəifləməsi və Qor­baçov döv­rün­də məhv olması bunu bir daha təsdiq edir.

Digər tərəfdən, sosializm və demokratiya eyni əsasa da malik­lər­dir. Bu əsaslar determinizm prinsipindən irəli gə­lir. Determinist ruh­lu tezisi - “hər kəsdən qabiliyyətinə görə, hər kəsə əməyinə görə” te­zisini biz sosializmin prinsipi kimi öyrənmi­şik. Bu, görünür doğ­ru­dan da belədir. Lakin, bu tezis ədalətin ple­bey izahının, – “hər kəs əmə­yinin ölçüsünə uyğun şəkildə müka­fatlandırılmalı, qəbahəti­nin ölçüsünə uyğun şəkildə cəzalan­dırıl­malıdır” izahının yalnız xüsusi ifa­də formaların­dan biridir. Əslin­də burjua mənşəli olan və de­ter­mi­nizm prinsipin­dən çıxış edən həmin izah sosializmin kapita­liz­m­lə eyni qəbildən olmasını təsdiq edir. “Hər kəsdən qabiliyyəti­nə görə, hər kəsə əməyinə görə” tezisi əməyin mükafatlanma xati­ri­nə edil­di­yini nəzərdə tutur və buna görə də insan təbiətinin özgələş­diril­mə­sini və eyni zamanda kölələşdirilməsini qanu­ni­ləşdirir.

“Hər kəsdən qabiliyyətinə görə, hər kəsə tələbatına görə” tezisi isə heç də kommunist əməyi ideyasını deyil, daha çox burjua əmə­yi ide­yasını ifadə edir. Determinizmə əsasla­nan, mükafatlanma xa­ti­rinə yerinə yetirilən və mükafatlanma­nı nəzərdə tutan əmək kom­­mu­­nist əməyi deyildir. Kommunist əməyinin əsasında mükafat­lan­­ma sti­mulu deyil, icma qarşı­sın­da borc hissi durur. Kommunist əmə­yi icmaya sədaqətliliyi, bir qədər əvvəl söylənilən daha kəskin ifadə ilə deyilərsə, icma qarşısında köləliyi nəzərdə tutur. Həqiqi kom­mu­nist əməyi de­ter­minizmi tanımır, determinizm sosializm və kapi­ta­lizm üçün səciyyəvidir.

Stalin bütün xalqı əslində nəhəng təbəə, daha doğrusu, ic­ra­çı küt­ləsinə çevirməklə, özünün göstəriş və qərarlarına yal­nız icra re­ak­­si­­yası ilə cavab verən total dövlət sistemini yaratmışdı. Təşəb­büs­kar­lıq icraçılıqdan, aktiv determinizm pas­siv determinizmdən qəti olaraq ayrılmışdı. Bu dövrdə əgər passiv determinizmin da­şıyıcı­sı olan, yəni dövlətə sədaqətlə xidmət edən insan ideal­laşdırılmışdısa, aktiv determinizmin daşı­yı­cısı olan insan, yəni Stali­nin özü ilahi­ləş­di­rilmişdi.

İcma qarşısında borc hissini nəzərdə tutan kommunist doktri­na insanın təbii təyinatı ideyası ilə tamamlandıqda aris­tokratik dok­tri­­na­ya doğru təkamül etmiş olur. Kommunizm ideyası sosia­lizm ide­yasın­dan daha çox, aristokratizm ideya­sı­na yaxındır.

Xilaskar ruhlu Marksın, nəcib ruhlu Nərimanovun, zadə­gan ruh­lu Səməd Vurğunun kommunizm ideyası qarşısındakı heyranlı­ğı da görü­nür elə bununla bağlı idi.

Kommunizm idealları yalnız aristokratik instinktlə tamamlan­dıq­­­da qüdrətli olur. Əks halda isə bu ideallar des­po­tizmlə çuğ­la­şa­raq sosia­lizmi, və ya praqmatizmlə çuğlaşaraq kapitalizmi törədir.