Adlandirilmasi

 

 

52

Cədvəl 7 

Aldehidlərin quruluş formulları və trivial adları 

S/n Aldehidin 

quruluş formulu 

Trivial adı 

1. 

H - C = O

H

 

Qarışqa aldehidi və ya 

formaldehid 

2. 

CH

3

 - C = O

H

 

Sirkə aldehidi və ya 

asetaldehid 

3. 

CH

3

 CH

2

 - C = O

H

 

Propion aldehidi 

 4. 

CH

3

CH

2

CH

2

 C = O

H

 

Yağ aldehidi 

5. 

CH

3

 - CH -  C = O

H

CH

3

 

İzoyağ aldehidi 

6. 

O

C - H

O

 

 

Furfurol 

 

7. 

N

C - H

O

 

 

Nikotin aldehidi 

8. 

CH

2

 = CH   C = O

H

 

Akril aldehidi və ya 

akrolein

 

9. 

HOCH

2

 -CH - C = O

H

HO

 

Qliserin aldehidi 

 

10. 

C = O

H

 

Benzaldehid 

 

11. 

CH = CH    C = O

H

 

Darçın aldehidi 

 

53 

Cədvəl 7-nin davamı 

S/n Aldehidin 

quruluş formulu 

Trivial adı 

 

12. 

O

H

CH

3

O

C =O

H

 

 

 

Vanilin 

 

13. 

C =O

H

C =O

H

 

 

 

Ftal aldehidi 

14. 

H

C =O

H

O =C

 

 

Tereftal aldehidi 

 

15. 

O = C - ( CH

2

)

2

  - C  = O

H

H

 

Kəhraba aldehidi 

16. 

O = C -  CH

2

 - C  = O

H

H

 

Malon aldehidi 

 

Bəzi ketonların trivial adları daha çox işlənilir:  

CH

3

 - C - CH

3

O

CH

3

 - C - C - CH

3

O O

O

CH

3

 - C = CH - C - CH

3

CH

3

Aseton

Diasetil

Mezitil oksidi

 

C - CH

3

O

C

O

Asetofenon

Benzofenon

 

 

Səmərəli

 nomenklatura ilə aldehidlər sirkə aldehidinin 

metil qrupu hidrogenlərinin radikallarla əvəzlənmə  məhsulları 

kimi adlandırılır: 

 

54

CH

3

CH

3

CH - CH

2

-C =O

H

CH

2

-C =O

H

CH

3

-C =O

H

Izopropilasetaldehid

Fenilasetaldehid

Asetaldehid

 

 

Ketonların Səmərəli nomenklatura ilə adları karbonil qru-

pu ilə  əlaqəli radikalların sadədən mürəkkəbə doğru adlarının 

sonuna keton sözü əlavə edilməklə düzəldilir:  

CH

3

-CH

2

 - C - CH

2

CH

2

CH

3

O

CH

3

CHCH

2

 - C - CH

3

CH

3

O

Cl

N

Br

C

O

Etilpropilketon

1

2

3

4

5

6

4-Brompiridinil-3- 

-(2-xlorfenil)keton

Metilizobutilketon

1

2

3

4

5

6

 

 

Əgər radikalların tərkibində əvəzləyici olarsa onun karbo-

nil qrupuna nəzərən yeri yunan hərfləri ilə göstərilir: 

Cl  CH

2

 CH

2

C - H

O

CH

3

CH

2

CH

2

  C - CHCH

3

O NO

2

β

β

-Xlorpropion aldehidi

β

α

-Nitroetilpropilketon

α

α

 

 

Atsiklik aldehidlərin  İUPAC adları  əsas karbohidrogen 

zəncirinin adının sonuna –al şəkilşisi əlavə etməklə düzəldilir. 

Əsas zəncir karbonil karbonundan başlanılmaqla nömrələnir, 

lakin adda həmin karbonun nömrəsi göstərilmir.  İki aldehid 

qruplu birləşmənin adı –dial şəkilçisi ilə düzəldilir: 

CH

3

CH

2

C = CHCH

2

CH

2

 -C - H

O

CH

3

O =C

H

CH -CH=CH

CH

3

C - H

O

1

2

4

5

6

3

5-Metil-4-heptenal

4-Metil-2-pentendial

1

2

3

4

5

7

 

 

55 

Aldehid qrupun karbon atomu əsas zəncirə daxil olma-

dıqda və ya molekulda ondan üstün digər qrup olduqda, aldehid 

qrupu birləşmənin adının önündə formil sözü ilə ifadə edilir:  

O=C

COOH

H

CH

2

CH

2

COOH

O =C

H

3-Formiltsikloheksankarbon t-su

3- (4-Formilfenil)propion t-su

1

2

3

 

 

Əgər aldehid qrupu bilavasitə tsiklin karbon atomu ilə bir-

ləşibsə, onda tsiklin adından sonra karbaldehid sözü işlənilir: 

C =O

H

H

3

C

C=O

H

C=O

H

C=O

H

NH

S

C =O

H

Tsikloheksen-2-karbaldehid

1,2-Naftalindikarbaldehid

2-Tiazolidinkarbaldehid

3-Metiltsiklobutankarbaldehid

 

 

Əgər aldehid qrupu tsiklik sistemdən heç olmasa bir kar-

bon atomu ilə ayrılarsa, onda tsiklə əvəzləyici qrup kimi baxı-

lır:  

C=O

H

CH

2

C

2

H

5

H

3

C - CH - C =O

H

(1-Naftil)asetaldehid

1

2

3

2-(4-Etilfenil)propanal 

 

56

Atsiklik ketonları  İUPAC nomenklaturası ilə adlandır-

dıqda uyğun karbohidrogenin adının sonuna –on və ya –dion ( 

iki keton qrupu olduqda) şəkilçiləri  əlavə olunur. Nömrələmə 

keton qrupuna yaxın olan tərəfdən başlanır:  

CH

3

CH

2

- C - CH

3

O

CH

2

=C - C - CH

2

 - C - CH

3

O

O

CH

3

CH

2

CH

2

- C - CH

3

O

Br

Butanon-2

1

2

3

4

1

3

5

5-Etil-5-heksen-2,4-dion

2

4

6

(3-Bromtsiklopentil)-

        propan-2-on

1

2

3

 

Tsiklik birləşmədəki CH

2

 qrupu >C=O qrupu ilə əvəzlən-

dikdə tsiklik sistemin adının sonuna –on  və ya –dion  şəkilçisi 

əlavə olunur:  

O

O

O

O

H

3

C

CH

3

O

O

Tsiklopentanon

1-Indenon

5,5-Dimetiltsikloheksan-

              -1,3-dion

Indandion

 

Ketenlər 

 

Səmərəli

 nomeklatura ilə keten CH

2

=C=O törəmələrinin 

adlandırılmasına baxaq:

 

CH

3

CH

2

CH

2

C =C =O

CH

3

CH

2

CH=C=O

O=C=HC

Etilpropilketen

Naftilenbis(keten)-1,5

1

2

3

4

5

6

7

8

 

 

 

57 

Molekulda üstün qrup olmadıqda, İUPAC qaydası ilə ke-

ten karbonu əsas zəncirə daxil edlir, nömrələnmə ondan baş-

lanır. Digər üstün qrup olduqda isə keten karbonilli birləşmənin 

adında 

–okso sözü ilə bildirilir; C=C və C=O fraqmentlərinin 

aldıqları nömrələr birləşmənin adında ayrılıqda göstərilir:

 

CH

3

CH

2

C =C =O

CH

2

Cl

CH

2

=CH CH - C - CH

2

CH=C=O

O

CH

3

2

3

4

1

2-Xlormetilbuten-1-on-1

1

2

3

4

5

6

7

5-Metilheptadien-1,6-dion-1,4

  

 

H

2

N- C - CH - CH - CH=C=O

O CH

3

C N

1

2

3

4

5

2-Metil-3-siano-5-okso-4-pentenamid

 

 

Ketenlərin >CH

2

 qrupu tsiklik sistemin tərkibinə daxil 

olduqda C=O qrupu əvəzləyici qrup kimi

 nömrəsi ilə karbonil- 

prefiksi ilə göstərilir: 

C=O

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

9(10)-Karbonilantrasen

 

 

 

Asetallar (ketallar) 

 

Asetallar və ketalların molekulunda  C (OR)

2

 qrupu 

olduğun-dan onlar dialkoksi  birləşmə kimi (1) və ya uyğun 

aldehid və ketonun törəməsi kimi (2) adlandırılır:  

 

58

CH

2

=CH- CH

OC

2

H

5

OC

2

H

5

CH

3

CH

2

O

O  CH

3

1)    1,1-Dietoksipropen-2

2)     Akrolein dietilasetal

2) 

1) 1-Metoksi-1-etositsikloheksan

Tsikloheksanon metiletilasetal

 

 

 

Karbon turşuları 

 

Karbon turşuları (latınca  acidum carbonicum) insanlara 

qədim dövrlərdən tanış olan üzvi birləşmələrdir. Bu birləşmə-

lərin ümumi formulu R – COOH, funksional qrupu karboksil 

qrupudur: 

C

O

OH

-karboksil qrupu

  

 

 

Karbon turşuları karboksil qrupun sayı və onun birləşdiyi 

R radikalının quruluşuna görə  təsnif edilir. Karboksil qrupun 

sayına görə onlar birəsaslı, ikiəsaslı, üçəsaslı  və  s., R radika-

lının quruluşuna görə isə  doymuş, doymamış, aromatik və he-

terotsiklik

 karbon turşuları kimi fərqləndirilir. 

Karbon turşularının adları tarixən alınma mənbələrinin 

adı ilə bağlı olmuşdur. Məsələn, qarışqa turşusu qırmızı qarış-

qalardan, sirkə turşusu üzüm sirkəsindən, propion (yunanca 

proto

-ilk, pion- yağ deməkdir) və yağ turşuları kərə yağlarından 

alındıqları üçün belə adlandırılmışlar. 

Turşuların bu tip adlandırılması qeyri-sistematik xarakter 

daşısa da, bu adlar elmi ədəbiyyatda geniş istifadə olunur. Tur-

şuların təsnifatı əsasında tərtib edilən 8 və 10-cu cədvəllərdə ən 

çox işlənən turşu və uyğun radikalların formulları və adları gös-

tərilmişdir. 

İUPAC nomenklaturası ilə turşuları adlandırıldıqda kar-

 

59 

boksil qrupun karbonu əsas zəncirə daxil edilir və nömrələnmə 

ondan başlanır.  Əsas zəncirin adının sonuna karboksil qrupun 

sayından asılı olaraq -turşusu və ya –diturşu sözləri əlavə edilir: 

CH

2

=C - CH=CH -COOH

CH

2

CH

3

HOOC -CH

2

CHCH

2

CH-COOH

CH

3

CH

2

CH

3

4-Etil-2,4-pentadien t-su

1

2

3

4

5

6

1

2

3

4

5

2-Metil-4-etilheksandutursu

 

 

Cədvəl 8 

Doymuş və doymamış birəsaslı turşular 

Turşuların quruluş 

formulları 

Turşuların trivial 

adı 

Turşuların İUPAC 

adı 

HCOOH

 

Qarışqa 

t-su 

Metan 

t-su 

CH

3

COOH

 

Sirkə 

t-su 

Etan 

t-su 

CH

3

CH

2

COOH

 

Propion 

t-su 

Propan 

t-su 

CH

3

(CH

2

)

2

COOH

 

Yağ 

t-su 

Butan 

t-su 

(CH

3

)

2

CHCOOH

 

İzoyağ 

t-su 

2-Metilpropan 

t-su 

(CH

3

)

3

C - COOH

 

Pivalon 

t-su 

2,2-Dimetil-propan t-

su 

 

CH

3

(CH

2

)

3

COOH

 

Valerian 

t-su 

Pentan 

t-su 

(CH

3

)

2

CHCH

2

COOH

 

İzovalerian 

t-su 

3-Metilbutan 

t-su 

CH

3

(CH

2

)

4

COOH

 

Kapron t-su 

Heksan t-su 

CH

3

(CH

2

)

5

COOH

 

Enant t-su 

Heptan t-su 

CH

3

(CH

2

)

6

COOH

 

Kapril t-su 

Oktan t-su 

CH

3

(CH

2

)

8

COOH

 

Kaprin t-su 

Dekan t-su 

CH

3

(CH

2

)

10

COOH

 

Laurin t-su 

Dodekan t-su 

 

60

Cədvəl 8 -in davamı 

CH

3

(CH

2

)

12

COOH

 

Miristin 

t-su 

Tetradekan 

t-su 

CH

3

(CH

2

)

14

COOH

 

Palmitin 

t-su 

Heksadekan 

t-su 

CH

3

(CH

2

)

16

COOH

 

Stearin t-su 

Oktadekan t-su 

H

2

C = CH -COOH

 

Akril t-su 

Propen t-su 

H

2

C = C -COOH

CH

3

 

Metakril 

t-su 

2-Metilpropen 

t-su 

HC

C - COOH

 

Propiol t-su 

Propin t-su 

HC = CH - COOH

 

 

Darçın t-su 

 

3-Fenilpropion  

t-su 

CH

3

 (CH

2

)

7

(CH

2

)

7

-COOH

C = C

H

H

 

 

Elaidin t-su 

 

 

sis-9-Oktadekan t-

su 

CH

3

 (CH

2

)

7

(CH

2

)

7

-COOH

C = C

H

H

 

 

Olein t-su 

 

trans-9-Oktadekan 

t-su 

 

Cədvəl 9 

Doymuş və doymamış ikiəsaslı turşular 

Turşuların quruluş 

formulları 

Turşuların trivial adları  

HOOC - COOH

 

Turşəng 

HOOC CH

2

 COOH

 

Malon 

HOOC - (CH

2

)

2

 - COOH

 

Kəhraba  

HOOC - (CH

2

)

3

 - COOH

 

Qlutar 

HOOC - (CH

2

)

4

 - COOH

 

Adipin 

HOOC - (CH

2

)

5

 - COOH

 

Pimelin 

HOOC - (CH

2

)

6

 - COOH

 

Suberin 

 

61 

Cədvəl 9-un davamı 

Turşuların quruluş 

formullları 

Turşuların trivial adları  

HOOC - (CH

2

)

7

 - COOH

 

Azelain 

C = C

COOH

H

H

HOOC

 

 

Malein 

C = C

COOH

H

H

HOOC

 

Fumar 

C = C

COOH

H

HOOC

H

3

C

 

Sitrakon 

C = C

COOH

H

H

3

C

HOOC

 

Mezakon 

 

Cədvəl 10 

Aromatik və heterotsiklik birəsaslı turşular 

Turşuların 

trivial adları 

Turşuların quruluş 

formullları 

Uyğun 

radikalın 

trivial adı 

Uyğun radikalın 

formulu 

Benzoy 

turşusu 

C

6

H

5

 - COOH

 

Benzoil 

C

6

H

5

 - C = O

 

 

Naftoy 

turşusu 

COOH

 

 

Naftoil 

C = O

 

Furan 

turşusu 

O

COOH

 

 

Furoil 

O

C = O

 

 

Nikotin 

N

COOH

 

 

Nikotinoil 

N

C = O

 

 

62

Molekulda ikidən artıq karboksil qrupu olduqda karboksil 

qrupları adətən əvəzləyici kimi qəbul olunub adın sonuna -tri-, 

tetra 

və s. ilə birlikdə karbon turşusu ifadəsi əlavə olunur. Mo-

lekulda karboksil qrupundan üstün qrup olarsa, onda karboksil 

qrupu karboksi sözönü ilə ifadə edilir:  

CH

3

 CH CH CH

2

 CH

2

 CH CH COOH

CH

2

CH

2

COOH

COOH

COOH

COOH

CH

3

 CH CH

2

 CH  CH CH

3

COOH

COOH

COOH

N

CH

3

Cl

COOH

1

2

3

4

5

6

7

      2-( 2-karboksietil)-1,1,5,6-heptantetrakarbon t-su

1

2

3

4

5

6

2,3,5-Heksantrikarbon  t-su

+

3-Karboksi-1-metilpiridinium xlorid

 

Karboksil qrupun tsiklik sistemlərə birbaşa birləşməsin-

dən alınan turşuların adları da tsiklik sistemin adının sonuna 

karbon turşusu

 ifadəsi əlavə edilməklə düzəldilir:  

COOH

COOH

COOH

N

H

COOH

Tsikloheksan karbon t-su

1,3-Naftalindikarbon t-su

2-Pirrolkarbon t-su

 

Karbon turşularının törəmələri 

halogenanhidridlər (asilhalogenidlər) 

 

Karbon turşularında karboksil qrupu 

hidroksilinin halogenlə  əvəzlənmə  məhsul-

ları  asilhalogenidlər  və ya halogenanhid-

ridlər 

adlanır.  

R - C

O

Hal

Hal = F, Br, Cl, J

 

63 

Bu birləşmələrin adları karbon turşusu radikalının adına 

halogenin adı və -id şəkilçisi əlavə edilməklə düzəldilir:  

C

O

Cl

C - Br

O

O

Cl

C

Benzoilxlorid

2-Naftoilbromid

Tsikloheksankarbonil-

            xlorid

Cl - C - CH

2

 - C - Cl

O

O

Br-C-CH

2

CH

2

CH

2

CH

2

-C-Br

O

O

CH

3

CH

2

CH

2

C - F

O

Malonoildixlorid

Suksinoildibromid

Butirilflüorid

 

 

Mürəkkəb efirlər 

 

Mürəkkəb efirlər spirt və ya fenolların karbon turşuları ilə 

reaksiyalarından alınan maddələrdir: 

R - C - OH

O

R`-OH

R - C - O - R`

O

H 

2

 O

+

+

 

 

R radikalı turşu qalığına, R` isə spirtə aid radikaldır.  

CH

3

CH

2

CH

2

 C   OCH

2

CH

3

O

CH

3

C   OCH

2

CH

2

CH

3

O

CH

3

CHCH

2

 C  OCH

2

CH

2

Cl

O

SCH

3

Etilbutonoat

1

2

3

4

Propilasetat

1

2

3

4

2-Xloretil-3-metiltiobutanoat

 

 

Molekulda üstün qrup olduqda, maddənin adında -

COOR` qrupu alkoksikarbonil sözönü kimi göstərilir:  

 

64

HOOC - CH

2

- CH

2

  - COOCH

3

CH

3

 - N      CH

2

 - C - OCH - CH

3

CH

3

CH

3

O

Br

CH

3

3-Metoksikarbonilpropan t-su

1

2

3

+

(Izopropiloksikarbonilmetil) 

trimetilammoniumbromid