Adlandirilmasi

 

Hidroksi- , okso- və aminturşular 

 

Bu sinif üzvi birləşmələrin bir çox nümayəndələri təbii 

birləşmələrdir və onların trivial adları geniş yayılmışdır. Bir- və 

ikiəsaslı turşuların trivial adları uyğun oksi-, keto- və amin tur-

şuların  Səmərəli adlarının  əsasını  təşkil edir, hidroksi-, karbo-

nil- və amin qruplarının vəziyyətləri isə latın hərfləri ilə göstə-

rilir.  

Bu birləşmələri İUPAC nomenklaturası ilə adlandırarkən 

karboksil qrupu karbonunun nömrəsi 1, digər funksional qrup-

larınkı isə mümkün olan ən kiçik rəqəmlər olmalıdır. 12 və 13-

cü cədvəllərdə  bəzi oksi-, okso- və amin turşuların  trivial, 

səmərəli

 və İUPAC nomenklaturası ilə adları verilmişdir.  

 

Cədvəl 12 

Bəzi hidroksi- və okso turşuların adları 

Adlarıı 

 

Birləşmənin quruluş formulu 

Trivial 

Səmərəli 

İUPAC 

HOCH

2

 -COOH

1

2

 

Qlikol t-

su 

Oksisirkə 

t-su 

2-Hidroksi-

etan t-su 

HOCH

2

 - CHOH - COOH

α

β

1

2

3

 

Qliserin 

t-su 

α,β-

dioksipro-

pion t-su 

2,3-Dihid-

roksi propan t-

su 

 

81 

Cədvəl 12-nin davamı 

HOOCCH

2

CCH

2

COOH

COOH

OH

α

β

γ

1

2

3

4

 

 

Limon t-

su 

β-oksi-

α,β,γ-

propantri-

karbon t-

su 

3-Hidroksi-3-

karboksi-1,5-

pentandikar-

bon t-su 

HOOCCHCH

2

COOH

OH

1 2

3

4

 

Alma t-

su 

Oksi 

kəhraba t-

su 

2-Hidroksi-

1,4-butan-

diturşu 

O=C - COOH

H

 

Qlioksil 

t-su 

Aldehid-

sirkə t-su 

Oksoetan t-su 

CH

3

CCH

2

COOH

O

α

β

 

Aseto-

sirkə t-

su 

β- Keto-

yağ t-su 

3-Oksobutan t-

su 

 

Cədvəl 13 

Bəzi α-aminturşuların trivial və İUPAC adları

 

Adları 

 

Birləşmənin quruluş formulu 

Trivial 

İUPAC 

H

2

NCH

2

COOH

 

Qlisin Aminoetan 

t-su 

H

2

N-CH-COOH

CH

3

 

Alanin 2-Aminopropan 

t-su 

(CH

3

)

2

CH-CH-COOH

NH

2

 

Valin 2-Amino-3-metilbutan 

t-su 

C

6

H

5

CH

2

-CH-COOH

NH

2

 

Fenilalanin 2-Amino- 

3-fenilpropan 

t-su 

HOCH

2

CHCOOH

NH

2

 

Serin 3-Hidroksi- 

2-

aminopropan t-su 

HSCH

2

CHCOOH

NH

2

 

Sistein 2-Amino-3-

merkaptopropan t-su 

 

82

Cədvəl 13-ün davamı 

CH

3

-SCH

2

CH

2

CHCOOH

NH

2

 

Metionin 2-Amino-4-

metiltiobutan t-su 

H

2

N(CH

2

)

4

CH-COOH

NH

2

 

Lizin 2,6-Diaminoheksan 

t-su 

 

 

Kükürdlü birləşmələr 

 

Kükürdüzvi birləşmələrin  əsas növləri bir çox hallarda 

üzvi maddələrdə oksigen atomunun və metilen (CH

2

) qrupun 

kükürdlə əvəzlənməsindən alınır. CH

2

 qrupu kükürdlə əvəzlən-

dikdə kükürd atomları açıq və ya tsiklin karbon zəncirinin üzv-

lərinin ümumi sayına daxil edilir; belə birləşmələr adlandırıl-

dıqda umumi qayda ilə nömrələnmədən sonra uygun karbo-

hidrogenin adının önündə -tia kəlməsi işlədilir:  

S

CH

3

-S-CH

2

-S-CH

2

CH

2

-S-CH

3

S

S

S

1-Tiaspiro[4,4]nonan

2,4,7-Tritiaoktan

8-Tiabitsiklo[ 3.2.1]oktan

1

2

3

6

7

1

2

3

4

4

5

5

6

7

8

8

9

10

1,6-Ditiatsiklodekan  

 

Kükürd körpüsü olan birləşmələrin adlandırılmasında 

epitio

 prefiksindən istifadə edilir:

  

S

9,10-Dihidro-9,10-epitioantrasen

 

 

83 

 

Səmərəli nomenklatura ilə -SH qruplu birləşmələr  mer-

kaptanlar 

adlanır. Bu adlarda merkaptan sözü uyğun radikalın 

adının sonuna əlavə edilir:  

CH

3

-CH-SH

CH

3

C

6

H

5

-CH

2

-SH

Izopropilmerkaptan

Benzilmerkaptan

 

 

İUPAC

 nomenklaturasında merkaptanlar tiollar  adlanır. 

Adlandırma zamanı  əsas quruluşun adının sonuna tiol  sözü 

əlavə edilir: 

CH

3

-CH

2

-SH

CH

3

-CH-CH

2

-CH

2

-CH

2

SH

CH

3

CH

3

-CH-CH-CH

3

SH SH

Etantiol

4-Metil-1-pentantiol

2,3-Butanditiol

 

Əgər molekulda digər üstün qrup olarsa, SH qrupu sulfa-

nil 

sözönü ilə adlandırılır:

  

HSCH

2

CH

2

OH

CH

2

=CH-C-CH

2

-CH

2

SH

O

2-Sulfaniletanol

5-Sulfanilpenten-1-on-3

 

HOOC

SH

HS

NH

O

4-Sulfanilbenzoy tursusu

N-(2-Sulfanilmetiltsiklopentil)asetamid

 

R

1

-S-R

2

 formullu birləşmələr  sulfidlər,  R

1

-S-S –R

2

 for-

mullu birləşmələr isə disulfidlər adlanır.  

Sulfid və disulfidlərin  Səmərəli nomenklatura ilə adları 

radikalların adlarının sonuna uyğun olaraq sulfid  və  disulfid 

sözləri əlavə etməklə düzəlir:  

 

84

S-S-C

2

H

5

ClCH

2

CH

2

SCH

2

CH

2

Cl

Etil-2-naftildisulfid

Bis(2-xloretil)sulfid

 

 

Tioaldehid 

və  tioketonlar  uyğun aldehid və keton adın-

dakı sözönü və ya suffiksə  tio ifadəsi  əlavə edilməklə adlan-

dırılır: 

  

CH

3

-(CH

2

)

2

-C-CH

2

-CH

3

S

CH

3

-CH

2

-C-H

S

H

S

S

O

H

H

S

NH

2

O

H

3

C

Heksantion-3

Propantial

Tsiklopropankarbotialdehid

4-Tioformilbenzaldehid

4-(2-Tioksopropil)benzamid

 

Karbon turşularında oksigenlərdən hansının kükürdlə 

əvəzlənməsindən asılı olaraq iki cür adlandırmadan istifadə 

olunur

 

- C -SH

O

HS-C - (CH

2

)

3

 - COOH

O

Merkaptokarbonil

4-Merkaptokarbonilbutan t-su

 

-C - OH

S

HO- C

S

COOH

Cl

Hidroksitiokarbonil

3-[ Hidroksi(tiokarbonil)]-5-xlorobenzoy t-su

 

 

85 

Kükürd və oksigenin əmələ  gətirdiyi funksional qruplu 

birləşmələrdən  sulfoksidlərin və sulfonların  bəzi nümayəndə-

lərinin adları 14-cü cədvəldə verilmişdir:  

 

Cədvəl 14

  

S/n 

Birləşmələr Səmərəli və ya 

trivial adı 

İUPAC adı 

1. 

CH

3

 - S - CH

3

O

 

Dimetilsul-

foksid 

Metilsulfinil-

metan 

 

2. 

CH

3

CH

2

 - S - CH

2

CH

2

CH

3

O

O

 

 

Etilpropil-

sulfon 

 

Etilsulfonil-

propan 

3. 

S

O

O

N

 

2-Piridil-

fenilsulfon 

2-(Fenilsulfonil) 

piridin 

 

Üzvi radikalın kükürdlə birbaşa  əlaqəli olduğu oksitur-

şular  sulfen  (RSOH),  sulfin  (RSO

2

H) və  sulfon (RSO

3

H) 

turşularıdır. Bu turşuları əvəzedici üsulla adlandırırlar: 

S

H

3

C

OH

CH

3

CH

2

CH -S - OH

O

H

3

C

S

H

3

C

OH

O

O

S OH

O

O

4-Metilbenzolsulfen

Butan-2-sulfin t-su

4-Metil-1,3-benzoldisulfon t-su

 

Molekulda onlardan üstün qrup olduqda –SOH hidroksisul-

fanil

, -SO

2

H sulfino, -SO

3

H isə sulfo sözönü ilə ifadə olunur:

  

N

N

SO

3

H

N=O

COOH

2[(3-Nitrozo-4-sulfofenil)diazenil ]naftalin-1-karbon t-su  

 

86

O

OH

NH

S

O

HO

5-Sulfinofuran-2-karboksimid t-su  

 

Bu turşuların amidləri radikal-funksional üsulla adlandırılır:

 

S NH

2

(CH

3

)

2

CH- S - N(CH

3

)

2

O

S

O

O

NH

2

Tsikloheksan-

sulfenamid

N,N-Dimetilpropan-

-2-sulfinamid

Naftalin-2-sulfonamid

 

 

Heterotsiklik birləşmələr 

 

Əgər tsiklin tərkibində karbon atomları ilə yanaşı bir və 

ya bir neçə digər element atomları  (heteroatom) olarsa, belə 

birləşmələrə heterotsiklik birləşmələr deyilir. Bu birləşmələrdə 

heteroatom kimi aşağıdakı 15-ci cədvəldə göstərilən sıra üzrə 

üstünlüyü azalan elementlər ola bilər:  

 

Cədvəl 15

 

S/

n 

 

Element 

Sim-

vol,va-

lentlik 

Söz-

önü 

S/

n 

 

Element 

Sim-

vol,va-

lentlik 

Söz-

önü 

1. Oksigen  O,(II)  oksa 9.  Bismut  Bi,(III) 

bismuta 

2. Kükürd  S,(II)  tia  10 Silisium  Si,(IV)  sila 

3. Selen  Se,(II) 

selena 

11 Germa-

nium 

Ge,(IV) germa 

4. Tellur  Te,(II) 

tellura 

12 Qalay Sn,(IV) 

stanna 

5. Azot N,(III) aza 13 

Qurğuşun Pb,(İV) plumba 

6. Fosfor  F,(III) fosfa 14  Bor  B,(III) bora 

7. Arsen As,(III) arsa 15  Civə Hg(II) 

mer-

kura 

8. Stibium Sb,(III) stiba   

 

 

 

 

87 

Heterotsikllərin adlandırılması üçün sistematik qaydaların 

mövcud olmasına baxmayaraq onların  trivial  adlarından daha 

çox istifadə olunur. İUPAC-ın istifadəsinə icazə verdiyi hete-

rotsikllərin trivial adları cədvəl 16-da verilmişdir: 

 

Cədvəl 16 

Heterotsiklik birləşmələrin trivial adları

 

S/ n 

Heterotsiklin quruluş formulu 

Heterotsiklin trivial adı 

1. 

O

1

2

3

4

5

 

 

Furan 

2. 

S

1

2

3

4

5

 

 

Tiofen 

3. 

N

H

1

2

3

4

5

 

 

Pirrol 

4. 

O

1

2

3

4

5

6

 

 

Piran 

2H-izomer 

5 

S

1

2

3

4

5

6

 

 

Tiopiran 

2H-izomer 

6. 

N

1

2

3

4

5

6

 

 

Piridin 

 

88

Cədvəl 16-nın davamı 

7. 

N

H

N

1

2

3

4

5

 

 

İmidazol 

8.  

N

H

N

1

2

3

4

5

 

 

Pirazol 

9. 

O

1

2

3

4

5

6

7

8

 

Xromen 

2H-izomer 

10. 

O

1

2

3

4

5

6

7

8

 

İzoxromen 

1H-izomer 

11. 

S

1

2

3

4

5

6

7

8

 

Tioxromen 

2H-izomer 

12 

S

2

3

4

5

6

7

8

1

 

İzotioxromen 

1H-izomer 

13. 

O

S

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

 

 

Fenoksatiin 

 

89 

Cədvəl 16-nın davamı

 

14. 

N

H

1

2

3

4

5

6

7

 

 

İndol 

15. 

NH

1

2

3

4

5

6

7

 

İzoindol 

2H-izomer 

16. 

N

1

2

3

4

5

6

7

8

 

 

Xinolin 

17. 

N

1

2

3

4

5

6

7

8

 

 

İzoxinolin 

18. 

N

1

2

3

4

5

6

7

 

Pirrolizin 

1H-izomer 

19. 

N

1

2

3

4

5

6

7

8

9

 

Xinolizin 

2H-izomer 

20. 

N

N

1

2

3

4

5

6

 

 

Piridazin 

 

90

Cədvəl 16-nın davamı

 

21. 

N

N

1

2

3

4

5

6

 

 

Pirimidin 

22. 

N

N

1

2

3

5

6

4

 

 

Pirazin 

23. 

N

H

N

1

2

3

4

5

6

7

 

İndazol 

1H-izomer 

24. 

N

N

1

2

3

4

5

6

7

8

 

 

Sinnolin 

25. 

N

N

1

2

3

4

5

6

7

8

 

 

Ftalazin 

26. 

N

N

1

2

3

4

5

6

7

8

 

 

Xinozolin 

27. 

N

N

1

2

3

4

5

6

7

8

 

 

Xinoksalin 

 

91 

Cədvəl 16-nın davamı

 

28. 

N

N

1

2

3

4

5

6

7

8

 

Naftiridin 

1,5-izomer 

29. 

N

H

1

2

3

4

5

6

7

8

9

 

Karbazol 

 

30. 

N

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

 

 

Akridin 

31. 

O

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

 

 

Ksanten 

32. 

S

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

 

 

Tioksanten 

33. 

N

N

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

 

 

Fenazin 

34. 

O

N

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

 

 

Fenoksazin 

 

92

Cədvəl 16-nın davamı

 

35. 

S

N

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

 

 

Fenotiazin 

36. 

N

N

N

H

N

1

2

3

4

5

6

7

8

9

 

 

Purin 

37. 

N

N

N

N

1

2

3

4

5

6

7

8

 

 

Pteridin 

38. 

N

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

 

 

Fenantridin 

 

Göstərilən trivial adlar Səmərəli nomenklaturada hete-

rotsikl törəmələrinin adının  əsasını  təşkil edir; əvəzləyici qru-

pun tsikldəki yerini göstərmək üçün α, β, γ, δ və s. kimi yunan 

hərflərindən istifadə edilir. Əgər heterotsikldə  əvəzləyici qrup 

azot atomu ilə əlaqəlidirsə, xüsusi hal kimi bu qrup N simvolu 

ilə birlikdə göstərilir:  

N

CH

3

O

CH

3

`

H

3

C

N

CH

3

`

H

β

-Metilindol ( skatol)

α

α

β

β

,

-Dimetilfuran

`

N-Metilpirrol

β

α

α

β

 

İUPAC nomenklaturası

 ilə monoheterotsikllərin adlandırıl-

masında təkmilləşdirilmiş Qanç-Vidman sistemindən istifadə olu-

nur. Bu sistemlə adlandırmada uyğun atomları göstərən aza (N), 

oksa (O)