AğASƏF İmran

Yoxlama üçün suallar 
 
1.    Təşkilata təsir göstərən amillərin təsnifatı. 
2.     Daxili təsir amilləri və onların izahı. 
3.     Xarici təsir amilləri və onların izahı. 
4.     Birbaşa və dolayı təsir amillərinin xüsusiyyətləri. 
5.     Daxili və xarici təsir amillərinin birgə nəzərə alınması. 
 
 
2.2. İDARƏETMƏ  SƏVİYYƏLƏRİ  VƏ  İDARƏETMƏ 
 PROSESİ 
 
Hər bir müəssisə özünün fəaliyyət sahəsindən asılı olmayaraq 
müəyyən idarəetmə quruluşuna malik olmalıdır. Burada idarəetmə 
səviyyələrini və pillələrini fərqləndirmək lazımdır. Bu baxımdan, 
bütün orta və iri təşkilatlarda (firmalarda,  müəssisələrdə) üç 

---

60
 
 
 
idarəetmə səviyyəsinin (pilləsinin)  yaradılması labüddür. Bunlar 
aşağıdakılardır: a) aşağı manqa - texniki səviyyə;  b) orta manqa - 
idarəetmə səviyyəsi; v) ali manqa - institut səviyyəsi (Şəkil 8). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil  8.  İdarəçilik səviyyələri 
  Təşkilatlar  adətən  kiçik, orta və böyük  olurlar  və  onların 
idarəetmə işləri də həcmcə müxtəlif olur. Buna görə də idarəetmə 
işini təşkilatın işçiləri arasında mütənasib bölüşdürmək lazım gəlir. 
İdarəetmə  əməyinin bölüşdürülməsi formalarından biri üfüqi, digəri 
isə şaquli xarakter daşıyır. 
Konkret rəhbərlərin ayrı-ayrı bölmələrdə və eyni səviyyədə 
yerləşdirilməsi, asılı olmayan üfiqi əlaqələri meydana gətirir.  
İdarəetmə  işinin  şaquli  bölüşdürülməsi  isə,  idarəetmə 
səviyyələrini və pillələrini yaratmaqla asılılıq və cavabdehlik 
xüsusiyyətlərini əmələ gətirir. 
Rəhbər işçiləri ənənəvi olaraq idarəçilik səviyyələrinə uyğun 
olaraq üç kateqoriyaya ayırırlar: 
1. Aşağı (texniki) səviyyə rəhbərləri; 
2. Orta (idarəetmə) səviyyə rəhbərləri; 
3. Ali (institut) səviyyə rəhbərləri. 

---

61
 
 
 
Aşağı səviyyə rəhbərləri kiçik rəislərdir, onları həm də 
əməliyyat rəhbərləri adlandırırlar. Aşağı (texniki) səviyyədə çalışan 
rəhbər şəxslər, əsasən məhsul istehsalında  və ya xidmət 
göstərilməsində fasiləsiz effektiv işin təmin edilməsi üçün lazım olan 
gündəlik əməliyyatlar və fəaliyyətlə məşğul olurlar. Bu səviyyə, 
fəhlələr və başqa işçilər  üzərində bilavasitə nəzarət edən təşkilati 
səviyyədir. Kiçik rəislər əsasən, istehsal texnologiyasının düzgün 
yerinə yetirilməsinə və işlərin gedişi prosesində həmin istehsalla 
məşğul olan işçilərə nəzarət etməklə məşğuldurlar. Bu səviyyənin 
rəhbərləri əmək, xammal və avadanlıq kimi resursların onlar üçün 
ayrılan hissəsinə bilavasitə cavabdehdirlər. Onlar həmçinin ilkin 
informasiyaların ilkin toplayıcılarıdırlar.  
Rəhbərlərin əksəriyyəti idarəetmə fəaliyyətinə məhz aşağı 
səviyyədən başlayırlar. Tədqiqatlar göstərirlər ki, aşağı səviyyə 
rəhbərlərinin işi gərgindir və müxtəlif fəaliyyətdən ibarətdir. Onların 
işi tez-tez baş verən fasilələrlə və bir işdən başqa işə keçməklə 
xarakterizə olunur. Müəyyən olunmuşdur ki, ustalar öz iş vaxtının 
təxminən yarısını işçilərlə ünsiyyətdə olurlar. Onlar öz işçiləri ilə çox, 
digər ustalarla bir qədər az, öz rəhbərləri ilə daha  az ünsiyyətdə 
olurlar. 
Orta səviyyə rəhbərləri. Son illərdə idarəetmənin orta səviyyəsi 
həm işçilərinin sayına görə, həm də görülən işlərin həcminə görə 
xeyli yüksəlib. Böyük təşkilatlarda orta səviyyə rəhbərlərinin sayı o 
qədər çox ola bilər ki, verilən qrupu iki yerə bölmək lazım gələr. Əgər 
bu baş verərsə, onda iki səviyyə meydana çıxar: orta səviyyənin 
yuxarı və aşağı səviyyələri. Beləliklə də, idarəetmənin 4  səviyyəsi 
yarana bilər: yuxarı, orta yuxarı, orta aşağı, aşağı. Orta səviyyədə 
yerləşən rəhbər şəxslər,  əsasən təşkilat daxilində planlaşdırma, 
idarəetmə və  əlaqələndirmə ilə məşğul olurlar. Onlar fəaliyyətin 

---

62
 
 
 
müxtəlif normalarını, təşkilatın müxtəlif bölmələrinin səylərini və 
pillələri biri - birilə əlaqələndirir və uyğunlaşdırırlar.         
Orta səviyyə rəhbərləri tərəfindən aşağı və ali səviyyə rəhbərləri 
arasında əlaqələr qurulur və onlara nəzarət edilir.   
Orta səviyyə rəhbərlərinin işini   qiymətləndirmək və bu 
səviyyədəki idarəetmə işlərini hər hansı bir meyarla ölçmək çox 
çətindir. Çünki onların işləri təşkilatdan–təşkilata xeyli fərqlidirlər. 
Bəzi təşkilatlarda orta səviyyə rəhbərlərinə əla səlahiyyətli iş tapşırılır 
ki, onların işi yuxarı səviyyə rəhbərlərinin işi ilə eyni olur və onlar 
qərar qəbul edilməsi prosesinin iştirakçısı olurlar. Onlar müəssisə 
qarşısında duran problemləri müəyyən edərkən müzakirələrdə iştirak 
edir, yenilik gətirən yaradıcı təkliflər işləyib hazırlayır və eyni 
zamanda müəyyən edilmiş məqsədlərə çatmaq üçün planlaşdırma və 
təşkiletmə işlərini həyata keçirirlər. Əsas idarəetmə işlərinin əksər 
çoxluğu adətən  orta səviyyədə yerinə   yetirilir. Orta səviyyə 
rəhbərləri ümumi idarəçilik işlərinin təxminən 60-70%-ni icra edirlər. 
Ali səviyyə rəhbərləri, əsasən strategiyanın işlənib hazırlanması, 
ali məqsədlərin formalaşdırılması, təşkilatda müxtəlif dəyişikliklər 
aparılması,  təşkilatla  xarici  mühit  arasındakı  münasibətlərin 
qurulması və idarə edilməsi, həmçinin, təşkilatın mövcud olduğu və 
fəaliyyət göstərdiyi mühitin öyrənilməsi və münasib tədbirlər 
görülməsi ilə məşğul olurlar. 
Ali  səviyyə  rəhbərləri,  müəssisənin  missiyasını  (başlıca 
məqsədini) qarşıya qoyur və onun icrası mexanizmini qurmaqla 
ümumi rəhbərliyi təmin edirlər.  Onlar  təşkilatın yaradılması, 
yaşadılması və inkişafı  üçün vacib qərarların qəbul edilməsində və 
həyata keçirilməsində cavabdehdirlər. 
Bəzi hallarda idarəetmənin  birinci və ikinci səviyyələrində bir 
yox bir neçə iyerarxiya asılılığı qurulur ki, bunlar da idarəetmə 
pillələrini təşkil edirlər. Əslində, belə idarəçilik quruluşu «skalyar 

---

63
 
 
 
zəncir» adlandırılır və həm yuxarıdan aşağıya, həm də tərsinə asılılıq 
və cavabdehlik münasibətlərini təşkil edir. İdarəetmə pillələrinin 
çoxluğu idarəetmə xərclərinin artmasına səbəb olduğundan müasir 
təşkilatlarda az pilləli idarəetmə quruluşuna üstünlük verilir. Çünki 
yalnız bu yolla idarəetmə xərclərini azaltmaq və müəssisənin əmək 
məhsuldarlığını yüksəltmək olar. 
İdarəetmə pillələrinin azaldılması və idarəçilik xərclərinin 
minimuma endirilməsinin   ən   əsas  yolu,  müasir   kompüter  
texnologiyasından  və  informasiya şəbəkəsindən istifadə etməkdir. 
Çünki, bu müasir texnoloji vasitələr informasiyanın və qəbul olunmuş 
qərarların çox böyük sürətlə və operativ olaraq lazımi ünvanlara 
çatdırılmasını tamamilə və xətasız təmin edirlər. Bu halda həmçinin, 
sənədləşdirmə və sənəd dövriyyəsi də xeyli azalır və bu məqsədlə 
əlavə işçi qüvvəsinin cəlb edilməsinə ehtiyac olmur. Bu isə öz 
növbəsində idarəetmə pillələrinin artırılmasına olan ehtiyacı aradan 
qaldırır. 
İdarəetmə  səviyyələrində  və  pillələrində  çalışan  bütün 
menecerlər fərqli fəaliyyət göstərirlər. Lakin bütün səviyyələrdə 
çalışan  menecerlər üçün xarakterik olan ümumi keyfiyyətlər və