Ġahin Fazil Fərzəlibəyli

Vəqf mülkiyyəti. İslam dini müəssisələrinin olduqca gəlirli torpaq 
mülkiyyəti vəqf idi. Müsəlman və xristian idarələrinə məxsus olan vəqf mülkləri 
«vəqfi-xeyri» «xeyriyyə vəqfləri» adlanırdı. Seyidlərin, dərviş şeyxlərinin, 
müqəddəs hesab olunan şəxslərin ixtiyarındakı vəqflər isə «vəqfi-əhli» («şəxsə xas 
vəqf») adı ilə tanınırdı.
209
Vəqf torpaqlarda yaşayan rəiyyət ruhanilərdən asılı idi. 
Vəqfdən götürülən gəlirin bir hissəsi məscid, mədrəsə və başqa dini idarələrin 
tikilməsinə xərclənir, onun böyük hissəsini isə ruhanilər mənimsəyirdilər. Dini 
müəssisələrin ixtiyarında böyük torpaq sahələrindən başqa vəqf olunmuş evlər, 
bazar, emalatxana, karvansara, dəyirman, bağ, suvarma kanalları və mədənlər də 
vardı. 
Dini müəssisələrin ixtiyarına verilən vəqf əmlakından əldə edilən gəlir dini 
müəssisələrə sərf olunurdu, lakin bəzən hökmdarın məzarına (gurxana) vəqf edilən 
movqufatın gəliri oranın mücavirinə çatır və beləliklə, vəqf əmlakının şəxsi 
mənimsənilməsi hallarından biri yaranırdı. Uzun Həsən Cahanşah Qaraqoyunluya 
qalib gəldikdən sonra onun oğlu Əbu Yusifin gözlərini çıxardıb, onu atasının 
məzarına mücavir təyin etmişdi. Bir il sonra hücumla Miyanəyə gələn Sultan Əbu 
Səid də bu kor şahzadəyə hörmət edərək, atasının qəbrinə edilən mövqufatın 
hamısına yiyələnməyi ona tapşırmışdı. Vəqf torpaqlarının gəliri vəqfi verən şəxsin 
vəsiyyətinə əsasən məsrəf edilə bilərdi. Vəqf olunan əmlak vəqfnaməyə müvafiq 
surətdə idarə olunmalıydı. Bu torpaqlardan hökumət üçün vergi yığılmır, vəqf 
əmlakı toxunulmaz sayılırdı. Məhz buna görə də feodallar get-gedə varlanırdılar. 
208
Yenə orada. səh.185-186. 
209
Azərbaycan tarixi, «Elm», III cild, səh.109. 

---

56 
XV əsrin II yarısında Azərbaycandakı ən böyük vəqflər bunlar idi: 
Ərdəbildə Şeyx Səfiəddin məqbərəsi, Təbrizdəki Həsən şah məscidi, Cahanşah 
tərəfindən vəqf edilən Cahanşahiyyə vəqfləri, Qazan xanın məzarı. 
Vəqf əmlakı satıla və bağışlana bilməzdi.
210
Ġqta institutu. Bu şərti torpaq mülkiyyəti növü böyük inkişaf mərhələsi 
keçirmişdir. Əvvəllər o, ayrı-ayrı şəxslərə fəqət о torpaqdan xərac alıb yaşaması 
üçün verilərdi. XI-XII əsrlərdə isə iqta hərbiçilərə əta olunmağa başladı. İqtadar 
(iqta sahibi) həmin torpaqlarda yaşayan kəndlilər üzərində tam hakimiyyətə malik 
idi. Azərbaycanda bu torpaq mülkiyyəti (iqta sahibi); artıq monqol hakimiyyəti 
zamanı (XIII-XIV əsrlər) irsi idi. XV əsrdə də iqta hərbi torpaq mülkiyyəti növü 
kimi qalmaqda idi, amma bəzi şahzadələrə də yaşayış yerləri iqta kimi verilirdi. 
Məsələn, Diyarbəkr şəhəri Ağqoyunlu şahzadəsi Yaqub bəyə iqta şəklində əta 
olunmuşdu.
211
Əsrin sonunda isə iqta öz yerini soyurqal institutuna verdi.
212