Ġahin Fazil Fərzəlibəyli

Qorçilər. Bəzi tədqiqatçılar «qorçi» istilahını yalnız Səfəvilərlə 
əlaqələndirir ki, bu düzgün deyildir. Bu istilah altında fəaliyyət göstərən hərbiçilər 
XV əsrdə də olmuşlar.
167
Məsələn, bizim tez-tez müraciət etdiyimiz «Kitabi-
Diyarbəkriyyə» əsərində də qorçilərdən söhbət gedir.
168
«Qorçi» sözü Azərbaycan mənşəli «qorumaq» felindən yaranmışdır. 
Qorçilər arasında nizam-intizamın yüksək olmasından ötrü və orta əsrlərdə tez-tez 
üzə çıxan tayfa ixtilaflarının baş verməsinin qarşısını almaq məqsədilə hər qorçi 
dəstəsinin üzvləri yalnız bir tayfa nümayəndələrindən ibarət olmuşdur. Qorçilər 
mənsub olduqları yer və tayfanın adı ilə adlanmışlar; Naxçıvan qorçiləri, şamlu 
qorçiləri və s. 
Şahların xüsusi mühafizəçiləri olan qorçilər müharibə vaxtı ehtiyatda qalır, 
yalnız ən çətin məqamlarda döyüşə çıxarılırdılar. Şücaətli qorçi göstərdiyi xidmət 
müqabilində əmirlər zümrəsinə də daxil edilirdi.
169
Qorçilərin aşağıdakı qrupları 
məlumdur : 
163
Tarixi-gizilbaşan, səh.40. 
164
Yenə orada. 
165
Şahin Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə ..., səh.58-59. 
166
Yenə orada. səh.60-61. 
167
Yenə orada. səh.65. 
168
Kitabi-Diyarbəkriyyə, səh. 115,161... 
169
Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə ...,səh.66-67. 

---

46 
1.Ox və kaman qorçisi; 
2.Qılınc qorçisi; 
З.Нərəm qorçisi; 
4. Şah məiyyətində olan yüksək hərbiçilərin qorçisi və s. 
Qorçilərə divan tərəfindən illik məvacib təyin edilirdi.
170
İndi isə bir neçə hərbi vəzifəyə nəzər salaq: 
QorçibaĢı. Bu istilah altında xüsusi şah alayının üzvləri olan qorçi 
dəstələrinin rəhbəri başa düşülür. Qorçibaşı vəzifəsinin sahibi dövlətin ən etibarlı 
şəxsiyyətlərindən biri olmuşdur. Qorçibaşı qorçilər üzərində böyük ixtiyara malik 
idi. Müəyyən şikayəti olan hər bir qorçi yalnız qorçibaşı vasitəsilə öz şikayətlərini 
hökmdara çatdıra bilərdi, əks təqdirdə o, qorçilikdən kənar edilirdi.
171
Təvaçi. Müharibə gözlənilən təqdirdə tabeliyindəki əyalətlərə gedərək, 
hərbi qüvvə toplayan və ayrı-ayrı qoşun dəstələri arasında əlaqə yaradan əmirlər 
belə adlanmışlar. Onlar döyüşçüləri səfərbər edir, ordunun olacağı yeri onlara 
bildirirdilər. Döyüşçülərin sayı və ordunun müharibə qüdrəti onun «təvaçi dəftəri» 
adlanan xüsusi kitabçasında qeyd edilərdi.
172
Teymur Azərbaycana (1386-87, 1392-95, 1399-1405) hərbi yürüşlər etmiş; 
Təbrizi tutmuş, Şirvanı özünün vassal asılılığına salmış, İranı rəsmi olaraq öz 
övladlarının idarəsinə tapşırmışdır. Tarixçi Şərəfəddin Əli Yəzdinin "Zəfərnamə" 
əsərində bu barədə müəyyən məlumat vardır. Müəllif kitabın "Sahibqran 
həzrətlərinin İran istiqamətinə üç illik yürüşü barədə söhbət" hissəsində "təvaçi" 
vəzifəsinin sahibi olan şəxsin gördüyü iş haqqında yazır: 
"Pələng (bars) ilinə uyğun gələn h.788-ci ildə (2.II.1386-21.I.1387) 
Sahibqran həzrətləri İrana yürüş barədə qərara gəldi və dünya şöhrətli yarlıq 
(hökm) verdi ki, təvaçilər qələbə əzmli qoşun toplamaqla məşğul olsunlar. 
Fərmana görə qoşun hissələri ətraf ərazilərdən və tərəflərdən dərgaha üz tutub 
gəldilər." (Bax: Şərəfəddin Əli Yəzdi. "Zəfərnamə" Fars dilindən çevirəni prof. 
V.Z.Piriyev, Bakı, 1996, səh.3,30" 
«Tarixi-aləmarayi-Əmini» əsərində verilən məlumata görə təvaçi vəzifəsi 
XV əsrin ikinci yarısında əhəmiyyətli dövlət vəzifələrindən biri olmuşdur. Belə ki, 
qardaşı Sultan Xəlil üzərində qələbə əldə edən və Təbriz taxtında əyləşən Yaqubun 
«birinci fikri Xəlilin tərəfdarlarının harada olmaları oldu, çünki onlar Xəlilin 
ölümündən sonra dağılışmışdılar. Dövlət işləri pozulmuşdu, çünki əvvəla Mihməd 
bəy Alpaut və Qara Məlik Təvaçi edam edilmişdilər».
173
Deməli, dövlət işlərinin 
(burada Uzun Həsənin vəfatından sonra və Sultan Xəlilin altı aylıq hakimiyyəti 
zamanındakı dövlət işlərindən söhbət gedir) pozulmasının səbəblərindən biri də 
«böyük əmirlər» silkinə mənsub olan təvaçinin qətli olmuşdur. Təvaçinin «böyük 
170
Yenə orada, səh.67. 
171
Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə ...,səh.63-64. 
172
Yenə orada. səh.70-71. 
173
Fəzullah Xunci. Göst.əsər, səh.55. 

---

47 
əmirlər» silkinə mənsub olduğu barədə isə belə bir qeyd vardır: «Muşda böyük 
əmirlər Yusif bəy ibn Xurşud bəy (təvaçi - Ş.F.) və Məhəmməd bəy Duxarlu gəlib 
orduya qoşuldular».
174
Fərzullah Xunci özünün son dərəcə qiymətli mənbəində «təvaçi» və 
«bukavul» vəzifəsi daşıyan əmirləri təxminən eyni cür səciyyələndirir: Uzun 
Həsəndən sonra hakimiyyətə gələn Sultan Xəlil qardaşı Yaqubu Diyarbəkrə 
yollayır. Yaqub Təbrizdən çıxan kimi şiddətlə qar yağmağa başlayır və şahzadənin 
hərəkəti çətinləşir. Diyarbəkrə çatmağa beş fərsəx qalmış qar elə qalınlaşır ki, 
F.Xunciyə görə, «hətta iki qar divarı arası ilə gedən dəvələrin başları belə 
görünmürdü». Belə şəraitdə yolun təmizlənməsindən ötrü məhz təvaçi əskərləri 
səfərbər edilir. F.Xuncinin ikinci misalı da elə Xəlil və Yaqub Ağqoyunlu 
qardaşlarının taxt-tac mübarizəsi ilə bağlı gətirilmişdir. Müəllif yazır ki, Yaqub 
Təbrizə hucuma yollananda Diyarbəkri tərk edərək «it yolu» adlanan yoldan keçib 
Muşa gəlməli olur. «Bu yol çox çətin keçilən bir yoldur və buna görə də 
bakavullara qoşunun keçidini təmin etməkdən ötrü əmr verilir».
175
Bu misaldan 
təvaçinin bir vəzifəsi də aşkara çıxır. 
Qaraqoyunlu Pirbudağın-Məhəmməd Əlişir, Uzun Həsənin-Xəlil, onun oğlu 
Sultan Xəlilin-Qara Məlik adlı təvaçiləri olduğu məlumdur. Cahanşah
Qaraqoyunlunun təvaçisi Pir Məhəmməd bu hökmdarın ən yaxın əmirlərindən 
idi.
176
Tuqaçi. Bu istilahın mənası barədə hələ məlumat yoxdur, lakin ingilis 
tədqiqatçısı Ç.N.Seddon onun «xəbəraparan» olduğunu bildirir, Həsən bəy Rumlu 
tuqaçinin elçi sifətilə göndərildiyi barədə söz açdığına görə bu vəzifə sahiblərinin 
həqiqətən də xəbər çatdıran olduqlarını güman etmək olar. 
Mənbələrdə iki tuqaçi vəzifəsinə təsadüf olunur: şəhər tuqaçisi və ləşkər 
tuqaçisi.
177
Ə.Tehrani yazır ki, Cahanşah Seyid Əhməd Tuqaçini 1453-cü ildə 
İsfahanı dağıtmağa yollamış və tuqaçi özü ilə 50 min nəfər adam toplamış və 
barıları yerlə yeksan etmişdi.
178
Bu misaldan tuqaçinin təkcə xəbəraparan deyil, 
həmçinin müxtəlif tapşırıqların də icraçısı olduğu aydınlaşır. 
Tuqaçinin divanı da olmuş və həmin divan «divani-əmarəti-tuqaçi» 
adlanmışdır.
179