Akademiya

Dinning ilk shakllari va ularning xususiyatlari

Kishi ongida diniy dunyoqarash paydo bo‘lishi uchun tafakkur bilan bog‘liq sharoitlar talab etiladi. Masalan, abstrakt tafakkur, kuchli his- hayajon, tasavvur, to‘g‘ri va noto‘g‘ri mantiqiy bog‘liqliklarni farqlash qobiliyati kabilar shular jumlasidandir. Hozirgi zamon fani xomo xabilislarning shunday imkoniyatga ega bo‘lganligi to‘g‘risida aniq ma’lumotlarga ega emas, lekin xomo sapiyensning dastlabki vakili – kromanyon odam voqelikni tahlil qilish, fikrlash, kundalik faoliyatida orttirgan tajribalarini yodda saqlash va avloddan-avlodga o‘tkazish singari imkoniyatlarga ega edi. Shunga qaramay, kromanyonlarning ajdodlariga nisbatan imkoniyatlari qanchalik keng bo‘lmasin, bilim va imkoniyatlari cheklanganligi bois ular tabiat kuchlari oldida ojiz bo‘lganlar. Kromanyonlarda ko‘p yillik tajribalar asosida to‘plangan bilimlar bilan birga xayoliy fantastik qarashlar ham shakllangan.
Kromanyon tafakkurining rivojlanishi diniy qarashlarning abstrakt fikrlaydigan «yarim-yovvoyi» mavjudotning ongida paydo bo‘lmaganligi,
balki kishilarning jamoalarga birlashib mehnat qilishlari (ov qilish, oziq- ovqat topish, mehnat qurollari yasash kabi faoliyatlari) natijasida, ularning doimiy ijtimoiy muloqotlari jarayonida shakllanganligidan dalolat beradi.
Ibtidoiy jamiyatda diniy qarashlar qudratli xudolarga sig‘inish shaklida vujudga kelmagan. Odamlar ruhlarga, tabiat hodisalari (suv, olov, oy, quyosh singari)ga va mavjudotlar (ot, bug‘u, mushuk kabilar)ga sig‘inganlar. Shu bois ibtidoiy din shakllari umumiy nom bilan diniy kompleks (lotincha complexus – aloqa, birikma degan ma’nolarni anglatadi) deb ataladi. Diniy kompleks – predmetlar va mavjudotlarda g‘ayritabiiy kuchlarining mavjud ekanligiga ishonuvchi kishilarning qarashlari va maxsus harakatlari tizimi.
Ibtidoiy din shakllari xilma-xil ko‘rinishga ega. Eng qadimgi diniy e’tiqod turlaridan biri totemizmdir (Shimoliy Amerika hindulari tilida ototem – uning urug‘i degan ma’noni anglatadi). Totemizm – odamlar jamoasi (urug‘, qabila)ning hayvon, o‘simlik yoki predmetlar bilan qon- qardoshlik aloqasi mavjud ekanligiga ishonishlari. Totemizmning asosiy xususiyati shundaki, totem sifatida qabul qilingan hayvon, o‘simlik yoki predmetlar urug‘ yoki qabilaning ajdodi deb tan olinadi va uni tan olgan jamoa a’zolari qarindosh hisoblanadilar. Totem hayvon, o‘simlik yoki boshqa predmetlar juda ko‘p talablarga javob berishi kerak bo‘lgan. Masalan, totem hayvon birinchi navbatda xo‘jalik uchun zarurligi va foydaliligiga qarab aniqlangan.
Totemizm odamlarning birlikni anglashlaridan paydo bo‘lgan. Bu birlikning tashqi belgisi sifatida tabiat voqeliklari qabul qilingan. Chunki odam ibtidoiy jamiyatning ilk bosqichlarida o‘zini tabiatdan ajratmagan, undagi mavjudotlar bilan o‘zini qiyoslagan. Shu asosda, odamlarda totemistik qon-qardoshlik tuyg‘usi ularning fiziologik qon- qardoshliklaridan oldin paydo bo‘lgan.
Totemizm quyidagi muhim vazifalarni amalga oshirgan:

• 
  odamlar jamoalarining birligini totemi yordamida yanada mustahkamlagan. Ularni «o‘ziniki» va «begona»larga ajratish orqali insonlarning o‘zligini tushunishlariga yordam bergan;
  
• 
  insonni tabiatga hurmat ruhida tarbiyalagan va u bilan uyg‘un yashashga o‘rgatgan.
  

Totemizm milliy-davlat va jahon dinlari ta’limotlarining shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan va hozir ham uning ayrim ko‘rinishlari saqlanib qolgan. Totemizmning ta’sirini davlat ramzlarida, harbiy qisimlarning atamalarida, harbiy kiyimlarda, ayrim hayvonlarning go‘shtini iste’mol qilishning taqiqlanishi kabilarda ko‘rish mumkin.
Totemizm marosimlari bilan odamlarning mayl va ehtiyojlarini cheklaydigan qoidalar tizimini ifodalovchi tabu (polineziya etnosi tilidan so‘zma-so‘z tarjimasi qat’iy taqiqlash degan ma’noni anglatadi) tushunchasi bevosita aloqador.
Tabu deb muayyan harakatlarni bajarish yoki harakatsizlikka yo‘l qo‘yishning qat’iyan man etilishiga aytiladi. Uning boshqa cheklash va taqiqlashlardan asosiy farqi shundaki, joriy qilingan qoidalarning sabablari ko‘rsatilmaydi va asoslanmaydi.
Tabu inson uchun yashirin xavf-xatarlarning mavjudligini bilish va ularning oldini olishga intilish sababli vujudga kelgan. Mazkur xavf- xatarlar odamlar yoki guruhlar tabu qoidalariga amal qilsalar, o‘zligini namoyon qilmaydi. Agar qoida buzilsa, nafaqat qoidabuzarlikka yo‘l qo‘ygan kishi, balki butun jamoa xavf-xatarga duchor bo‘lishi mumkin. Demak, tabu odamlarga xavf tug‘diruvchi mavjud, lekin ko‘zga ko‘rinmas xavf-xatarlarning oldini olish maqsadida joriy qilingan.
Ibtidoiy jamiyatning diniy e’tiqod turlaridan yana biri sehrgarlikdir. Sehrgarlik deb odam, hayvon, predmet va ruhlarga g‘ayritabiiy ta’sir etish maqsadida amalga oshiriladigan duolar, harakatlar va marosimlar tizimiga aytiladi.
U dushmanga ziyon-zahmat yetkazish, harbiy, davolash, mehnat va sevgi sehrgarliklari kabi turlarga bo‘linadi. Sehrgarlikning maqsadi hayotiy muammolarni bevosita hal qilishdan iborat. Bunda sehrgar faqat o‘z iqtidori va kuchiga tayanadi. Sehrgarlik juda keng qamrovli voqelik va undan ijtimoiy hayotning barcha sohalarida foydalanish mumkin.
Sehrgarlik amaliyotida duolar yoxud harakatlarning ta’siri va samaradorligi turli shart-sharoitlarga, jumladan tashqi ta’sirlarga ham bog‘liq bo‘ladi. Undagi tashqi ta’sirlarga e’tibor belgilarga ishonishni vujudga keltirdi. Bunday ishonch dastlab odamlarning muayyan harakatlariga ta’sir etuvchi shart-sharoitdan keyinchalik ularning taqdirini belgilaydigan e’tiqodga aylangan.
Sehrgarlikning muhim xususiyatlaridan biri – fan bilan ayrim jihatlariga ko‘ra yaqinligi. Fan tabiat va jamiyatda yuz berayotgan voqea va hodisalarning umumiy prinsiplari va qonuniyatlarini topishga xizmat qiladi. Unda tasodiflarning oldini olishga harakat qilinadi. Sehrgarlik ham voqea va hodisalarning makon va zamonda qat’iy belgilangan tartibini ishlab chiqishga intiladi. Bir xil sabab bir xil oqibatni keltirib chiqaradi. Sehrgar belgilangan marosim va duolarni aniq bajarsa, belgilangan maqsadiga erishadi. Tasodif bo‘lishi mumkin emas. Hodisalarning ketma- ketligini faqat undan kuchliroq sehrgar buzishi mumkin.
Fan kabi sehrgarlik ham voqea va hodisalarning umumiy tartibini axtarib topishga va har qanday tasodiflarning oldini olishga intiladi. Sehrgarlikning hozirgacha ijtimoiy hayotda saqlanib qolishining muhim omillaridan biri uning zamonaviy fan yutuqlaridan keng foydalanishi yoki kishilarda shunday yolg‘on tasavvurlar hosil qilishidir.
Sehrgarlikning ta’siri rivojlangan diniy tizimlarda ham saqlanib qolgan. Islomda payg‘ambar, eshon va mullalarning g‘ayritabiiy mo‘jizalari to‘g‘risidagi hikoyalardan keng foydalaniladi. Duolar orqali g‘ayritabiiy kuchlarga ta’sir etish mumkinligi tan olinadi. Masalan, islomda «kalimai shahodat»ning odamni turli yovuz kuchlardan himoya qilishi to‘g‘risidagi aqida mavjud.
Biz kundalik turmushimizda sehrgarlikning oq (davolaydigan) va qora (ziyon-zahmat yetkazadigan) sehrgarlik, munajjimlar bashorati, folbinlik kabi turlaridan foydalanishimiz mumkin.
Ibtidoiy odamlar predmetlarni ham g‘ayritabiiy kuchga ega deb hisoblaganlar. Ibtidoiy jamiyatda paydo bo‘lgan bunday e’tiqod turi fetishizm (portugal tilida fetiko – sehrli, mo‘jizakor degan ma’nolarni anglatadi) deb ataladi.
Fetishizm deb g‘ayritabiiy kuchga ega mavjudotlarga va predmetlarga sig‘inishga aytiladi. Fetishizm ruhlarning jonzodlar va predmetlarga
«ko‘chib o‘tishi», narsalarda jon borligi va ularning g‘ayritabiiy kuchga ega ekanligiga ishonishdan vujudga kelgan. Ibtidoiy odam xayolini o‘ziga jalb qilgan istalgan predmetni fetish sifatida qabul qilishi mumkin edi. Uning obyekti hisoblangan predmetlar orasida eng ko‘p tarqalganlari odam yoki hayvonlarning suyak qoldiqlari, qabr toshlari bo‘lgan. Suyak qoldiqlari fetish egasini tabiiy ofatlardan, kasalliklardan, yovuz ruhlardan saqlaydi deb hisoblangan. Qabr toshlari vafot etgan kishining tinchligini qo‘riqlaydigan ruhlar joylashgan predmet vazifasini o‘tagan. Qabr joy- lashgan hududga sig‘inish natijasida keyinchalik muqaddas qadamjolar vujudga kelgan. Bunday qadamjolarda maqbaralar, qo‘rg‘onlar qurilgan.
Qadimda jonsiz fetishlar bilan birga jonli fetishlardan ham foydalanilgan. Jonli fetishlarga sig‘inish barcha xalqlarda mavjud bo‘lgan. Eng ko‘p tarqalgan jonli fetishlarga ilon, qarg‘a, bo‘ri, ayiq, ho‘kiz singari hayvonlarni misol keltirish mumkin. Jonsiz fetishlar elatga xos xususiyatlarni ifodalamaganligi uchun, qabilada jonli fetishlar ko‘p bo‘lgan.
Fetishlar asosan kuchli ruhni o‘zida mujassamlashtirgan va ijtimoiy hayotning ayrim sohalaridagi muammolarni hal etishga yordam bergan.
Fetishizmning ko‘rinishlaridan biri butparastlikdir. But odam yoki hayvonning qiyofasi tasvirlangan predmet bo‘lib, unda g‘ayritabiiy kuch mujassamlashgan deb hisoblanadi.
Diniy tizimlar vujudga kelganidan keyin ham fetishizmning qoldiqlari saqlanib qolgan. Uning ta’sirini muqaddas qadamjolar, tumorlar, xoch taqish, din yo‘lida iztirob chekib avliyo deb tan olingan kishilarga sig‘inish kabi holatlarda ko‘rish mumkin.
Din bilan bog‘liq bo‘lmagan fetishizm qoldiqlarini ham ijtimoiy turmushda ko‘plab uchratish mumkin. Davlat arboblarining shaxsini ulug‘lab haykallar qo‘yish yoki suratlarini asrash, sumalak toshini saqlash, hayvonlarning a’zolarini olib yurish va shu kabi holatlarni qayd etishimiz mumkin.
Fetishizm ruhning ko‘chishi to‘g‘risidagi qarashlardan vujudga kelgan. Moddiy olamda ruhlar mavjud ekanligiga ishonishdan animizm shakllandi. Animizm deb (lotincha anima – jon, ruh degan ma’nolarni anglatadi) tabiat voqeliklarida, hodisalarda ruhlarning mavjudligi, ularning inson va jamiyat hayotida faol ishtirok etishiga ishonishga aytiladi.
Insoniyat tafakkuri taraqqiyotining ilk bosqichlarida paydo bo‘lgan animizm ibtidoiy e’tiqodning universal shakliga aylangan, chunki u kishidan nafaqat e’tiqod qilish, balki muayyan udum va marosimlarni bajarishni talab qilgan. Bu esa keyinchalik diniy urf-odat va marosimlarni vujudga keltirgan.
Animistik tasavvurlarga binoan jonzodlarda ruh mavjud. Mav- judotning tanasi ruh uchun qobiq vazifasini bajaradi, lekin u tanadan mustaqildir. Ruh tanani istagan vaqtda tark etishi mumkin. U tanani tark etsa, kishi faolligini vaqtincha yo‘qotadi (hushidan ketadi, tush ko‘radi) yoki vafot etadi. Ruh o‘zining «qobig‘ini» tark etganidan keyin ham individualligini saqlab qoladi.
Ruhlar dunyosi predmetlarda, jonzodlarda joylashgan va tanadan mustaqil faoliyat ko‘rsatuvchi ruhlarga bo‘linadi. Tana yoki predmet bilan bog‘lanmagan «oliy» ruhlar ilohiy va moddiy dunyodagi voqea- hodisalarni boshqarib turadi, odamlarning hayot yo‘lini va vafot etganidan keyingi taqdirini belgilaydi. Odamlar ruhlarning noroziligini vujudga keltiruvchi ishlarga emas, balki ularning ko‘nglini olishga harakat qilishlari kerak. Shu bois ruhlar sharafiga diniy marosimlar uyushtiriladi, bayramlar o‘tkazib, qurbonlik qilinadi.
Ruh nafas, bug‘ yoki soya ko‘rinishiga ega. Uning ko‘rinishidan qaysi shaxsga tegishli ekanligini aniqlash mumkin. Ruh odam vafot etishi sababli «qobig‘ini» tark etganidan keyin insonlarga turlicha munosabatda
bo‘ladi. Dastlabki odamlarga zarar yetkazishi mumkin, chunki unda o‘zidan omadliroq bo‘lgan boshqa kishilarga nisbatan g‘arazgo‘ylik hissi uyg‘onadi. Lekin, vaqt o‘tishi bilan uning odamlarga munosabati o‘zgaradi. O‘lganiga ko‘p vaqt bo‘lgan odamlarning ruhlari o‘z qonunlari bilan yashaydigan jamoani tashkil etadilar. Bunday ruhlar odatda insonlarga yordam beradilar, faqat odamlarning aybi bilangina ularga yomonlik qilishlari mumkin.
Narigi dunyoda ruh faoliyatining davom ettirilishi to‘g‘risidagi g‘oya ta’sirida vafot etgan kishini hayotligida to‘plagan boyliklarining bir qismi bilan qo‘shib ko‘mish marosimi vujudga kelgan. Keyinchalik marhumga nafaqat boyliklarining bir qismi, balki xizmatkorlari, yaqin kishilari ham qo‘shib ko‘milgan. Odatda marhumga qo‘shib ko‘miladigan xizmatkorlar begona kishilar bo‘lgan. Bunday tartib qabila boshliqlari va hatto oddiy kishilarning ham narigi dunyoga xizmatkori bilan ketishlariga imkoniyat deb hisoblangan.
Katta miqdordagi boyliklarning marhum bilan qo‘shib ko‘mib yuborilishi va odamlarni qurbonlik qilish qabila ichidagi o‘zaro munosabatlarga salbiy ta’sir etgan, qo‘shni qabilalar bilan aloqalarni izdan chiqargan. Shu bois ruhning narigi dunyodagi sarguzashtlari to‘g‘risidagi g‘oya takomillashtirilgan va fazilatli yashash tiriklar uchun muhimroq ekanligi haqida g‘oya ishlab chiqilgan. Keyinchalik ruhning narigi dunyodagi taqdiri kishining tirikligidagi xizmatlari bilan belgilanadigan bo‘lgan. Ushbu aqidaga binoan narigi dunyoda rohat-farog‘at hammaga nasib ham qilavermaydi, balki unga hayotini faqat o‘zining elatiga xizmat qilishga bag‘ishlagan, dushmanlarga qarshi kurashgan, barcha urf-odatlar va din talablarini muqaddas bilib, ularni sidqidildan bajargan kishilar erishishlari mumkin va xalqiga xiyonat qilgan sotqinlar, faqat o‘zini o‘ylab yashagan befarq va zaif odamlarning ruhlari abadiy qiynoqqa duchor qilinadi yoki zulmatga g‘arq bo‘lib ketadi, deb hisoblangan.
Ibtidoiy din shakllari kabi afsona ham katta ahamiyatga ega. O‘sha davrda insonlar tabiat hodisalarini jonli sherik sifatida qabul qilganlar va ularda individual tafakkur, iroda singari sifatlar mavjud deb hisoblaganlar. Odamlar bu jarayonlarni his etganlar, fikrlaganlar va tushuntirib berishga harakat qilganlar. Afsona shu asnoda vujudga kelgan.
Afsona deb tabiiy yoki ijtimoiy hodisalarni sodda xayoliy obrazlar yordamida o‘rganish va tushuntirish vositasiga aytiladi. Afsonada obrazlilikni fikrdan ajratib bo‘lmaydi. U fikr va voqelikni idrok etish shakli va dunyoni bilish usuli hisoblanadi. Shu asosda odam borliqning mohiyatini tushunishga intiladi. Afsona voqelikni tushuntirishga intilishi
bilan ertakdan, aniq tarixiy voqeaga asoslanganligi bilan esa dostondan farqlanadi.
Insoniyat uzoq o‘tmishdan afsonaning mohiyatini tushuntirishga harakat qilib kelgan bo‘lsa-da, hanuzgacha uning umum qabul qilingan nazariyasi ishlab chiqilgani yo‘q. Bunday holat uni o‘rganishda tadqi- qotchilarning diqqatga sazovor qarashlariga to‘xtalib o‘tishni taqozo etadi.
Italiyalik tadqiqotchi J. Viko birinchilardan bo‘lib afsonaning falsafiy nazariyasini ishlab chiqqan. U afsonani odamlarning ustidan hukmronlik qiladigan oliy kuchlarni his etishlari va ulardan qo‘rqishlari sababli vujudga kelgan xayollar o‘yini deb hisoblagan.
Qadimgi davrda tabiiy va ijtimoiy kuchlar oldida insonning ojizligi kundalik faoliyatida doimo o‘zini namoyon qilib tursa-da, borliqni hissiy- mantiqiy idrok etgan.
Ingliz etnografi E. Teylorning fikriga ko‘ra, afsonalar va diniy e’tiqodlarning asosini animizm tashkil etadi. Qadimda odamlar predmetlar va hodisalarning mohiyatini tushuntirishda har bir narsada ruhlar mavjudligiga ishonishdan kelib chiqib, tevarak-atrofdagi jarayonlarni ruhlar faoliyatining natijasi sifatida talqin qilganlar. Afsona odamlarning voqelik to‘g‘risidagi sodda fikrlari bo‘lib, tush ko‘rish va ajdodlar ruhlari bilan muloqoti natijasida paydo bo‘lgan deb hisoblanadi.
Afsonani o‘rganishda tadqiqotchi B. Malinovskiyning qarashlari alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Tadqiqotchi afsonani nazariy ta’limot deb hisoblamaydi. Uning fikriga ko‘ra, afsona voqelikni tushuntirmaydi, balki e’tiqodni voqelik sifatida idrok etadi. Haqiqatan, qadimgi davrlar haqida hikoya qiluvchi afsonalar odamlarning e’tiqodini ifodalaydi va umumlashtiradi, jamiyatda qaror topgan axloq normalarini asoslaydi, marosim va udumlarning maqsadga muvofiqligini qayd etadi, xulq-atvor qoidalarini o‘zida mujassamlashtiradi. Shu bois afsona borliq haqidagi sodda qarashlar va tasavvurlar emas, balki faol ijtimoiy kuch, diniy e’tiqod va axloqni ifodalovchi hayot qonunidir.
Hozirgi vaqtda afsona nafaqat xalq og‘zaki ijodiyoti turi va diniy e’tiqodning tarkibiy qismi sifatida mavjud, balki ijtimoiy hayotning siyosat, iqtisod, fan-texnika kabi boshqa sohalarida ham saqlanib qolgan. Masalan, keng tarqalgan hozirgi zamon afsonalari sifatida noma’lum uchuvchi obyekt haqidagi yoxud elektron hisoblash mashinalarida jon borligi to‘g‘risidagi afsonalarni qayd etishimiz mumkin.
Xulosa qilib aytganda, dinning ilk shakllari nafaqat ibtidoiy jamiyatning rivojlanishida katta ahamiyatga ega voqelik bo‘lgan, balki
tarixiy taraqqiyotning keyingi bosqichlarida va hozir ham ijtimoiy hayotda o‘z ta’sirini saqlab qolgan.