Akbar bahromov shavkat sharipov manzura nabiyeva


2-rasmda qanday jonivorlar tasvirlangan?  5



Yüklə 4 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/43
tarix20.11.2023
ölçüsü4 Mb.
#166526
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   43
4-tabiatshunoslik

4.
2-rasmda qanday jonivorlar tasvirlangan? 
5.
O‘lkamizning go‘zal tabiati haqida gapirib bering.
Turli o‘simliklardan gerbariy tayyorlang. 


YER – QUYOSH SISTEMASIDAGI SAYYORA

YULDUZLAR. QUYOSH
Tunlari osmonda son-sanoqsiz yulduzlar ko‘rinadi. 
Yulduzlar bizga mitti bo‘lib ko‘rinsa-da, aslida ular-
ning har biri juda ulkan. 
Yulduz 
Yulduzlarning bizdan qanday uzoqlikda ekanligini 
tasavvur qilib ko‘raylik. Ulardan tarqalayotgan nurlar
1 sekundda 300 000 kilometr masofani bosib o‘tadi. 
Nurning tezligi shunday katta bo‘lsa ham, eng yaqin 
turgan ba’zi yulduzlar nuri bizga yetib kelishi uchun 
esa 100 yildan ortiq vaqt ketadi.
Agar diqqat bilan kuzatgan bo‘lsangiz, yulduzlar 
rang-barangdir. Ayrim yulduzlar oqish yoki ko‘kimtir. 
Ular eng qaynoq yulduzlar hisoblanadi. Bunday
yulduzlar sirtidagi harorat +10 000 °C dan +100 000 °C
gachadir. 


Yulduzlar orasida sarg‘ishlari 
ham bor. Ular sirtidagi harorat 
+3 000 °C dan +10 000 °C gacha 
bo‘ladi. 
Ayrim yulduzlar qizg‘ish tusda
bo‘ladi. Bunday yulduzlar sirtidagi
harorat +2 000 °C dan +3 000 °C 
gacha bo‘ladi. 
Bulutsiz tunda 3 000 taga ya-
qin yulduzni ko‘ra olishimiz mum-
kin. Ko‘ri na di gan yulduzlar ortida ham son-sanoqsiz 
yulduzlar mavjud.
Olimlar azaldan yulduzlarni o‘rga nishga qiziqqanlar. 
Jumladan, buyuk alloma 
Mirzo Ulug‘bek
yulduzlarni o‘rganish uchun Samarqandda maxsus 
in shoot – 
rasadxona 
qurdirgan. Rasadxonadagi 
asboblar yordamida tekshirishlar natijalari asosida 
yulduzlarning joylashish jadvalini tuzgan. Yulduzlar-
ni o‘rganish natijalarini to‘plab, alohida kitob yozib 
haqida yozilgan. Kitobda keltirilgan yulduzlar haqidagi 
ma’lumotlar hozirda ham katta ahamiyatga ega. 
 
Quyosh har kuni erta tongda Yer sirtining bir to-
monidan chiqib, kun bo‘yi osmonda harakat qiladi. 
Kechga borib, u Yer sirtining boshqa bir tomoniga 
botadi. Go‘yoki, Yer shari bir joyda turadi-yu, Quyosh 


9
3-rasm.
aylanadi.
Aslida Quyosh Yerga nisbatan bir joyda turadi. Yer 
Qu yosh ning diametri Yer sharini ki dan 109 mar-
ta kattadir. Uning massasi esa Yernikidan 330 000 
marta katta. Tasavvur qiling, agar Quyosh kattaligini 
koptokdek desak, u holda Yerning kattaligini mosh 
donasidek deyish mumkin.
Quyosh tunlari yog‘du sochib turgan osmonda-
gi yulduzlardan biridir. Yulduz lar qanday holatda 
bo‘lsa, Quyosh ham shunday holatda bo‘ladi. Quyosh 
sarg‘ish rangli o‘rtacha kattalik dagi yulduz hisoblanadi 
Yulduzlar bizdan nihoyatda olisda bo‘lgani uchun 
ularning nuri Yerga yetib kelguncha bir necha o‘n yil 
-
da yetib keladi. Ko‘rib turibsizki, tunlari ko‘rinib turgan 
yulduzlarga nisbatan Quyosh bizga juda yaqin ekan. 
4-rasm.
Quyoshning
tuzilishi.
Quyosh
Yer


10
Quyosh 
Quyoshning yadrosida, ya’ni markazida harorat
000
000 °C dan yuqoridir. Sirti tomon harorati 
000 °C 
kilometrga yaqin. Quyoshning bizdan qanchalik uzoq 
ekanligini tasavvur qilib ko‘raylik. Faraz qilaylik, har 
sekundda 12 kilometrdan yo‘l bosadigan tezuchar 
raketa Yerdan Quyosh tomon yo‘l olgan bo‘lsin. U 
Koptok oling va uni Yer shari deb tasavvur qiling. U 
holda Qu yoshning kattaligi taqriban qancha bo‘lishini 
ayting.
5-rasm.
Quyosh
Yer


11
Quyosh bepoyon olamga tinimsiz yorug‘lik tarqatib 
turadi. Bu yorug‘likning bir qismigina Yerga keladi. 
Yerdagi butun tirik tabiat – o‘simlik va hayvonlar, shu-
ningdek, odamzod Quyosh yorug‘ligi tufayli mavjuddir.
Faraz qilaylik, Quyosh birdaniga g‘oyib bo‘lib qoldi. 
U holda Yerda qanday o‘zgarishlar yuz berishi mum-
kin? Avvalo, hamma yoqni tim qorong‘ilik qamrab 
oladi. Osmondagi Oyning yorug‘ligi ham yo‘qoladi. 
Chunki Oy o‘zidan yorug‘lik chiqarmaydi, u Quyosh 
nurini ko‘zgu kabi bizga qaytaradi, xolos. Quyoshning 
yorug‘ligisiz Yer yuzi tez sovib ketardi. Hamma yoq 
qor-muzliklar bilan qoplanar edi. Daryo va ariqlardagi, 
hattoki vodoprovoddagi suvlar ham to‘xtab qolar edi. 
Xullas, hamma yoqni vahimali qorong‘ilik bosib, qahra-
ton sovuq egallar edi. Quyosh yorug‘ligisiz o‘simliklar 
ham o‘smasdi, hayvonlar ham yashay olmasdi. Meva- 
sabzavotlar, oziq-ovqatlar ham bo‘lmasdi. Shuning 
uchun ham aytish mumkinki, Quyosh – Yerdagi hayot 
manbayidir.
yulduz, osmon jismi, rasadxona,
Quyosh.

Yüklə 4 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   43




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin