Akilov A. A. Avtomobilning umumiy tuzilishi: Darslik / Akilov A. A. va boshq

1.1. Avtomobilning rivojlanish tarixi
Avtomobillarning birinchi avlodlari ot tortadigan aravalar shaklida 
ishlanib, unga oldingi g‘ildirakni aylantirish uchun bug‘ dvigateli 
o‘rnatilgan. 
Avtomobil kashfiyotchilarning bug‘ dvigatelini rivojlantirish, tako-
millashtirish va uning ustida uzoq yillar moboynida tinimsiz ish olib 
borilishi natijasidir. Bir necha yillar davomida bug‘ dvigateli asosida bir 
qancha o‘ziyurar avtomobillar yaratildi. Birinchi mukammal 
harakatlanuvchi bug‘ avtomobilini 1769-yilda fransuz harbiy injeneri 
Nikol-Jozef Kyunyo yaratdi (1-rasm).
Bu avtomobilida bug‘ dvigateli oldingi g‘ildiragiga o‘rnatilgan 
bo‘lib, oldingi g‘ildirak ham yetakchi ham boshqariluvchi bo‘lgan. Bug‘ 
dvigatelining bunday o‘rnatilishi aravani boshqarishda qiyinchiliklar 
tug‘dirardi, chunki g‘ildirak o‘ng yoki chap tomonga burilganda u bilan 
birga katta hajmga ega bo‘lgan bug‘ qozoni ham buriladi. 
1-rasm. Kyunyoning bug‘ dvigateli bilan jihozlangan 
 ekipaji.
KYUNO, 1769 

---

5
Kyunyoning bug‘ avtomobili asosan yuk tashishga mo‘ljallangan 
bo‘lib ko‘proq harbiy maqsadlarda (artileriya qurollari va snaryadlarni 
tashishda) qo‘llanilgan. Avtomobilning umumiy og‘irligi 4 tonna bo‘lib, 
uning tezligi 3 tonna yuk bilan 2-4 km/soatni tashkil qilgan. Ushbu bug‘ 
avtomobilini dastlabki yuk avtomobili deyish mumkin. Avtomobil ikki 
ot kuchiga teng bo‘lgan quvvatga qiyinchilik bilan erishardi. Qozon 
katta hajmga ega bo‘lib, buning bosimi tez orada pasayib qolardi. 
Bosimni bir maromda ushlab turish uchun har chorak soatda to‘xtab 
olovni kuchaytirish kerak bo‘lgan. Bu muolaja «kochegar» tomonidan 
amalga oshirilgan va ko‘p vaqt talab qilar edi. 
Keyinchalik Kyunyoning bug‘ avtomobili muzeyga topshirilgan. 
Mexanik I.P.Kulibin 1791-yilda gollandiyalik Shamshurenkovning 
«o‘ziyurar kolyaska» g‘oyasini rivojlantirib, inson muskuli yordamida 
harakatga keladigan «samokatka»sini yaratdi. Rama ostida joylashgan 
maxovik ekipajning ravon yurishini ta’minlaydi (2-rasm). Undan 
tashqari «samokatka»da tezliklar qutisi va tormoz qurilmasi mavjud edi. 
2-rasm. Kulibinning «samokatka»si 1791-yil.
Samokatning maksimal tezligi soatiga 30 kilometrni tashkil etib, 
kuzovga ikki odam joylashishi mumkin bo‘lgan, uchinchi odam esa 
«samokat»ning orqasida turib uni oyoqlari bilan harakatga keltirar 
hamda ekipajni boshqarar edi. Kulibinning «samokatka»si avtomobilning 
yaratilishidagi muhim ixtirolardan biri bo‘ldi.
XIX asrning 80-yilligiga kelib, Amerika, Buyuk Britaniya va 
boshqa Yevropa davlatlarida neft qazib chiqarishning keng yo‘lga 
qo‘yilishi va neftni qayta ishlash zavodlarining barpo etilishi, benzinli 
yoki dizel yonilg‘isida ishlaydigan ichki yonuv dvigatellari bilan (ichki 
yonuv dvigateli – bunday dvigatellarda issiqlik energiyasini mexanik 
energiyaga aylanish jarayoni dvigatelning ichida amalga oshiriladi) 

---

6
jihozlangan avtomobillarning takomillashishiga yetarli zamin 
tayyorlagan edi. 
Germaniyadagi Reyn daryosi qirog‘ida joylashgan Mangeym 
shahri dunyodagi birinchi avtomobilining vatani deb yuritiladi. 1885-
yilning bahorida Karl Bens ichki yonuv dvigateli bilan jihozlangan uch 
oyoqli o‘zi yurar aravani yaratdi (3a-rasm). 
3-rasm. Birinchi avtomobil: a — Karl Bens; b — Gotlib Daymler