Ali SİNİr fəALİYYƏTİ VƏ onun tiPLƏRİ
Yüklə 1,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİ VƏ ONUN TİPLƏRİ. PLAN 1)İ.M.SEÇENOV VƏ İ.P.PAVLOVUN ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİ TƏLİMİNİN YARADILMASINDA ROLU. 2)İNSANIN ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ NİTQ VƏ TƏFƏKKÜR. 3)İNSANIN ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİNİN TİPLƏRİ. 4)ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİNİN GİGİYENASI. 1861-cü ildə görkəmli rus fizioloqu İ.M.Seçenov heyvan və insanın ən mürəkkəb davranışlarının şüur və təfəkkürün beyində baş verən reflektor fəaliyyətin məhsulu olduğunu göstərən çox cəsarətli bir fərziyyə irəli sürdü.Sonradan İ.M.Seçenov tərəfindən verilmiş bu fikirləri İ.P.Pavlov təcrübə yolu ilə inkişaf etdirərək sübut etmişdir.Ona görə də dünyanın elm aləmi haqlı olaraq Pavlovu ali sinir fəaliyyəti haqqında müasir təlimin banisi hesab edir.Bu təlimlə ali sinir fəaliyyətinin elmi əsası qoyuldu.Ali sinir fəaliyyəti beyin qabığında gedən və qarşılıqlı əlaqədə olan bir çox sinir proseslərinin məcmusudur.Bu proseslər yüksək dərəcədə təşəkkül tapmış heyvanların və insanların davranışının daim dəyişməkdə olan xarici mühit şəraitinə uyğunlaşmasına səbəb olur.Ali sinir fəaliyyəti haqqında təlimin mahiyyəti nədən ibarətdir?Məlum olduğu kimi İ.P.Pavlov həzm şirələrinin reflektor surətdə ifraz olunmasının səbəblərini öyrənərkən bəzi faktlarla qarşılaşmışdır.İ.P.Pavlov bütün faktları analiz edərkən belə qənaətə gəlir ki heyvanlarda və insanda anadangəlmə reflekslərdən başqa bir sıra digər reflekslər də mövcuddur.Bunlar həyat boyu qazanılır.Bu qazanılma reflekslər sayəsində orqanizm daim dəyişməkdə olan xarici mühitin konkret şəraitinə uyğunlaşa bilir. İnsanın psixikası – başa düşülən və dərk edilməyən psixiki fəaliyyətlərin kompleksi olan nitqin mənimsənilməsi prosesində formalaşır.İnsan daima xarici mühitlə qarşılaşır və bu zaman insanın baş beyinində müəyyən anlayışlar yaranır ki onların köməyi ilə insan onu əhatə edən mühiti dərk edir.Yaranmış hisslər baş beyində müxtəlif anlayışlara çevrilir.Anlayışlar isə bir insan fərdinin digərinə dediyi söz və ya göstərdiyi işarələr vasitəsilə nəql olunur.Bu qabiliyyət niqt sayəsində mümkün olur.Nitq təfəkkürü – elm və incəsənətin bəşəriyyətin mütərəqqi inkişafının əsasıdır.Uşaq nitqin köməyilə öz fikrini çatdırır biliyini bölüşdürür yeni bilik vərdiş və bacarıq əldə edir. Nitq - əsl mənasında səs və işarə siqnalları sisteminə daxil olan ümumiləşmiş anlayışların cəmidir.O insanda iradi şüurlu fəaliyyətlərin formalaşması üçün əsasdır.Müxtəlif sözlər vasitəsilə insanın baş beyninə qıcıqlar haqqında məlumatlar verilir.Bu qabiliyyət isə insanda mücərrəd təfəkkürün inkişafına imkan verir.İnsan şifahi və yazılı nitq vasitəsi ilə bəşəriyyətin toplamış olduğu ictimai – tarixi təcrübə ilə tanış olur. TİPLƏRİN TƏSNİFATI. Bizim eradan əvvəl altıncı əsrdə yaşamış qədim yunan həkiminə görə hər bir adam davranış xüsusiyyətlərindən asılı olaraq dörd temperament tipindən birinəaid edilir:Melanxolikə xolerikə sanqvinikə fleqmatikə.İ.P.Pavlov heyvanlarda şərti reflekslərin yaranması və inkişafını öyrənərkən uzun illər apardığı təcrübələri ümumiləşdirərək göstərir ki bu temperament tipləri ali sinir fəaliyyətinin dörd tipinə tamamilə uyğundur.Pavlova görə temperamentin tiplərə bölünməsinin əsasını sinir proseslərinin üç əsas xüsusiyyəti təşil edir.Birinci xüsusiyyət oyanma və tormozlanma qüvvəsi.İkinci xüsusiyyət oyanma və tormozlanma qüvvələrinin nisbəti başqa sözlə bu qüvvələrin bərabər və ya qeyri-bərabər olması.Üçüncü xüsusiyyət oyanma və tormozlanma prosesinin hərəkətliliyi başqa sözlə onların bir-birini əvəz etmə sürətidir.Pavlov bu göstərilən üç xüsusiyyət əsasında dörd tipin olduğunu qeyd edir:zəif qüvvəli qeyri-bərabər qüvvəli bərabərtərəfli hərəkətli qüvvəli bərabərtərəfli asta və ya sakit. 1.ZƏİF TİP. Bu tipə aid olan uşaqlarda qüvvəli və uzunmüddətli qiciqlanma olduğu üçün qüvvəli tormuzlanma baş vermir.Onlarda çox yüngül induksion tormuzlanma olur.Şərti reflekslər çox gec əmələ gəlir.Hərəkət fəallığı az və zəif olur.Uşaq qorxaq və zəif görünür.Bu tip Hippokratın melanxolik temperamentinə uyğun gəlir. 2.QÜVVƏLİ QEYRİ-BƏRABƏR TİP. Bu tipədə güclü qiciqlanan tip deyilir.Orqanizimdə qıcıqlanma tormuzlanmaya nisbətən üstünlük təşkil edir.Müsbət şərti reflekslər çox asanlıqla yaranır.Bu reflekslər təkcə zəif deyil eyni zamanda çox güclü qıcıqlandırıcı olur.Tormuzlandırıcı reflekslər isə əksinə çox çətinliklə əmələ gəlir.Hətta kənar qıcıqlanmalar belə induksion tormuzlanma yaratmır əksinə reflektor reaksiyanı daha da artırır.Mənfi şərti reflekslər davamsız olur və tez sıradan çıxır.Belə adamlar tez-tez ucadan və qeyri-bərabər nitqə malik olurlar.Uşaqlar çox çevik həddindən artıq hərəkətli və qıcıqlanmış vəziyyətdə olurlar. Təmkinsizlik tipinin bir neçə variantı aid edilir:1.əksər hallarda qabiliyyətli yüksək dərəcədə qıcıqlı və temperamentli uşaqlar.Bunlar çox emosional olur.2.çılğın və tez coşan uşaqlar.Normal davranışları tez- tez pozulur və qısa müddətdə düzəlir.Belə uşaqlar coşan zaman özlərindən çıxır və aqressiv olurlar.3.Tormuzlanma prosesinin aşağı düşməsi açıq şəkildə özünü göstərir.Öz hisslərinin ödənilməsi xatirinə hər şey edirlər onların qarşısını heç cür almaq olmur.Çətin tərbiyə olunurlar.Bu tip Hippokratın xolerip tipinə uyğun gəlir. 3.GÜCLÜ TƏMKİNƏ MALİK DİRİBAŞ TİP. Həm müsbət həm də mənfi şərti reflekslər çox tez yaranır.Yaranmış şərti əlaqələr qüvvəli olur.Tez-tez kəskin şəkildə oyanmadan tormuzlanmaya və əskinə keçirlər.Bu zaman beyin yarımkürələrinin qabığında heç bir pozğunluğ baş vermir.Danışıqları kifayət qədər tez açıq emosional ucadan eyni zamanda əl qol atmaqla və müəyyən qədər mimikalı olur.Belə uşaqlar cəld və istiqanlıdırlar.Belə uşaqlar asan tərbiyə olunur və böyük qabiliyyətə malikdir.Bu tip Hippokratın sanqvinik temperamentinə uyğundur. 4.GÜCLÜ TƏMKİNƏ MALİK LƏNG TİP. Əvvəlki tipə nisbətən müsbət və mənfi şərti reflekslər çox ləng yaranır.Danışıqları aramlı sakit təmkinli olur.Hiss olunan emosiya və əl-qol hərəkətlərinin olmaması müşahidə edilir.Buna görə də müsbət və mənfi qıcıqlandırıcıların birindən digərinə keçməsi reaksiyaların pozulmasına səbəb olur.Belə uşaqlar bir qayda olaraq dərs məşğələlərində sait olmaları ilə fərqlənirlər.Qarşılarına çıxan çətinlikləri asanlıqla həll edirlər.Əksər hallarda belə uşaqlar yaxşı oxuyur və qabiliyyətli olurlar.Verilən tapşırıqları ləng amma vicdanla yerinə yetirirlər.Belə tipə aid olan adamlar Hippokratın fleqmatik temperament tipinə uyğun gəlir. Xarici mühitin əlverişsiz amilləri ali sinir fəaliyyətini həm qısa müddət həm də uzun müddət poza bilər.Bu vaxt böyük beyin yarımkürələrinin qabığında oyanma və tormozlanma prosesləri nisbəti pozulur bu da şərti reflekslərin əmələ gəlməsini pozur yaddaşın zəifləməsinə yuxusuzluğa səbəb olur.Ali sinir fəaliyyəti pozulduqda daxili orqanların fəaliyyətində patoloji dəyişikliklər baş verir.Pozulmuş prosesləri doğuran səbəblər aradan qaldırılarsa həmin proseslər bərpa olur.Bunun üçün bəzən mühiti dəyişmək yaxşı dincəlmək kifayət edir. EDEBİYYAT/C.Ə.NƏCƏFOV N.R.ZEYNİYEV S.M.QULİYEV/UŞAQ ANATOMİYASI VƏ FİZİOLOGİYASI//G.A HACIYEV/İNSAN ANATOMİYASI BAKI-2001 ANALİZATORLAR.ANALİZATORLARIN ÖYRƏNİLMƏSİNDƏ PAVLOV TƏLİMİ.GÖRMƏ ANALİZATORU. PLAN 1)Hiss və ya duyğu orqanları. 2)Analizatorun quruluşu. 3)Görmənin əhəmiyyəti. 4)Gözün quruluşu. 5)Görmə qıcıqlarının qəbul edilməsi. 6)Görmənin gigiyenası. Orqanizmin xarici mühitlə əlaqəsində duyğu üzvləri çox mühüm rol oynayır.Xarici mühitdən gələn qıcıqların təsiri ilə görmə,eşitmə,qoxu,dad,dəri hissiyatı üzvlərinin reseptorlarında oyanmalar əmələ gəlir ki,bunlar da mərkəzi sinir sisteminə aparılır.Duyğu uzvlərinin reseptorları tərəfindən qəbul edilən qıcıqlar beyin yarımkürələri qabığındakı nahiyələrdə ayırd edilir. Belə ki,görmə nahiyəsində görmə üzvü tərəfindən qəbul edilən qıcıqlar:əşyaların şəkli,ölçüləri,rəngi,işıqlanma dərəcəsi ayırd olunur.Eşitmə nahiyəsində səslərin gücü və xarakteri,eşitmə üzvünün qəbul etdiyi səs tonlarının ucalığı ayırd olunur.Dəridəki reseptorlardan gələn oyanmalar dəri hissiyatı nahiyəsinə çatdıqda,biz əlimizi vurduğumuz əşyaların səthinin nə cür,yəni hamar,yaxud kələ-kötür olduğunu,formasını,isti-soyuqluğunu hiss edirik.Həmçinin,dəridən gələn ağrı qıcıqları da bu nahiyədə ayırd olunur.Digər duyğu üzvlərinin- dad,qoxu üzvləri reseptorlarının qəbul etdiyi qıcıqlar da beyin yarımkürələri qabığının müvafiq nahiyələrində ayırd olunur. Beynə ayrı-ayrı duyğu üzvlərindən gələn siqnallar sayəsində insan və heyvanlar onları əhatə edən xarici mühitdə davranış tərzini müəyyən edir və xarici mühit şəraiti dəyişdikdə ona müvafiq şəkildə reaksiya göstərə bilirlər.İ.P.Pavlovun müəyyən etdiyi kimi,hər bir analizator üç hissədən ibarətdir: Reseptor hissə-analizatorun mühiti hissəsi. Sinir impulslarını ötürən sinir yolu. Mərkəzi hissə-baş beyin və beyin yarımkürələri qabığının reseptorlardan oyanmanı qəbul edən şöbələri.Beləliklə,reseptorlar,onlardan oyanmanın nəql edildiyi yol və qabığın müəyyən nahiyəsi tam bir sistem təşkil edir.Analizatorun üç hissəsindən hər hansı birinin zədələnməsi müəyyən qıcıqları qəbul və analiz etmək qabiliyyətinin itməsinə səbəb olur.Beyin qabığında hər bir analizatorun mərkəzi vardır.İnsan görmə sayəsində - məişət və əmək vərdişləri qazanır,adi davranış qaydalarını həyata keçirməyi öyrənir.Gözün sayəsində insan oxumağı və yazmağı müəllimlərindən,valideynlərindən öyrənir və əldə etdikləri bəşəri təcrübəni gələcək nəsillərə verirlər.Duyğu orqanlarına xarici mühitdən təsir edən qıcıqlar içərisində görmə qıcıqlarının xüsusi əhəmiyyəti vardır.Görmə orqanı bizə nəinki keçmiş və gələcəyimiz haqqında geniş məlumatlar olan kitabları oxumaqla,həm də təbiət gözəlliklərini,memarlıq,heykəltaraşlıq,rəssamlıq,kinomatoqrafiya əsərlərini gözümüzlə görməyə vasitəçi olmaqla və onların yaxşı və pis cəhətlərini analiz etməyə şərait yaratmaqla,həm bu günümüz,həm də bizdən əvvəl yaşamış insanlar haqqında məlumatlar toplamağa kömək edir. Kürəşəkilli göz alması kəllənin göz yuvasında yerləşir.Göz almasının divarlarından göz almasının xarici səthinə gözü hərəkət etdirən əzələlər gəlir.Gözün ətrafındakı üzvlər onu xarici mühitin zərərli təsirlərindən qoruyur.Qaşın tükləri alından axan təri yanlara axıdır,göz qapaqları və kirpiklər gözə toz düşməyə qoymur.Gözü qoruyan üzvlərə onun bayır bucağındakı gözyaşı vəzisidə aiddir.Bu vəzinin ifraz etdiyi gözyaşı daim göz almasının üzərini isladır,gözün xarici qatındakı canlı hüceyrələri qurumağa qoymur,gözü qızdırır,gözə düşmüş yad cisimləri yuyub aparır,sonra isə göz yuvasının içəri küncündən göz yaşı kanalı ilə burun boşluğuna axır.Gözü xaricdən örtən sıx ağlı qişa onu mexaniki və kimyəvi və közə kimyəvi zədələrdən qoruyur,gözə yad cisimlər və mikroorqanizmlər düşməyə qoymur.Gözün ön hissəsində bu qişa şəffaf buynuz qişaya keçir;bu qişa işıq şüalarını pəncərə şüşəsi kimi sərbəst surətdə içəri buraxır.Ortadakı damarlı qişanın işərisində sıx qan damarları şəbəkəsi vardır,bunlar göz almasını qanla təchiz edir.Bu qişanın daxili səthində işıq şüalarını udan boyayıcı maddə - nazik qara piqment qatı vardır.Gözün ön hissəsində buynuz qişanın qarşısında damarlı qişa güzehli qişaya keçir,bu qişa açıq mavi rəngdən tutmuş qaraya kimi müxtəlif rəngdə ola bilər.Gözün rəngi həmin qişadakı piqmentin miqdarından və tərkibindən asılıdır.Buynuz qişa ilə güzehli qişanın arasında tam şəffaf maye ilə dolmuş sahə vardır.Buynuz qişa və şəffaf maye işıq şüalarını buraxır ki,onlarda güzehli qişanın ortasındakı bəbək adlanan dəlikdən göz almasının içərisinə keçir.İşıq şüaları düşən kimi bəbək dəliyi reflektor surətdə daralır.İşıq zəif olduqda bəbək genəlir.Bəbəyin dalında şəffaf billur yerləşir.O iki tərəfi qabarıq linzaya oxşayır və kirpikli əzələ ilə əhatə olunmuşdur.İşıq saf billura oxşayan şüşəyə bənzər cisimdən keçib gözün daxili və çox zərif olan tor qişasına düşür.Bu qişada işıq şüalarının qıcıqlandırıcı təsiri ilə oyanan hüceyrələr vardır.Bunlar işıq qəbul edən hüceyrələr,yaxud görmə reseptorlarıdır.Oyanma işıq qəbul edən hüceyrələrdən görmə siniri ilə beynə ötürülür. Beləliklə,görmə qıcıqlarının qəbul edilməsi kimi mürəkkəb bir proses torlu qişada başlayır və beyin yarımkürələri qabığının görmə nahiyyəsində qurtarır.Həmin proses görmə analizatorunun tamlığı sayəsində həyata keçirilir. Çox vaxt soruşurlar ki,gözün torlu qişasında əşyaların xəyalının tərsinə alınmasına baxmayaraq,nə üçün biz onları əslində olduğu kimi görürük?Bunun səbəbini Avstriya alimi C.S.Stretton torlu qişada əşyaların tərsinə deyil,düzünə xəyalının alınmasına səbəb olan gözlükdən istifadə edərək öz üzərində apardığı təcrübə ilə aydınlaşdırmışdır.Gözlüyü taxandan sonra,bütün ətraf mühiti olduğu kimi deyil,tərsinə-başı aşağı çevrilmiş kimi görürdü.Bir neçə gün keçdikdən sonra,digər duyğu orqanlarından beyinə gələn oyanmalar gözün səhvini düzəltdi.O, ətraf aləmi olduğu kimi gördü.Həmin alim gözlüyü çıxartdıqdan sonra,yenə ətrafı təzədən tərsinə görmüşdür.Onun ətraf aləmi düzünə görməsi üçün yenə bir neçə gün vaxt lazım gəlmişdir.Bu təcrübəyə əsasən müəyyən edilmişdir ki,biz xarici aləmi bütün duyğu orqanlarından gələn oyanmaların qarşılıqlı təsiri sayəsində dərk edirik-qavrayırıq.Bu qarşılıqlı təsirin analizi baş beyində həyata keçirilir. Gözün görmə qabiliyyətini qorumaq üçün yaş dövrlərinə uyğun olaraq bir sıra gigiyena qaydalarına riayət edilməlidir.Kitab oxuduqda çalışmaq lazımdır ki,həriflər yaşa uyğun olsun.Buna görə dəkitab oxuduqda, yazı yazdıqda və başqa bir iş gördükdə bunları gözdən 30-35 sm arlı tutmaq lazımdır.Uzun müddət kitab oxuduqda 25-30 deqiqeden bir tənəffüs etmək lazımdır.Ən çox təbii işıqdan istifadə etmək lazımdır.Tramvayda,avtobusda,metroda gedərkən kitab oxumaq gözü zəiflədir.Çünki bu zaman kitabla göz arasındakı məsafə tez-tez dəyişir və kitabın üzərinə işıq lazımınca düşmür.Gözləri tozdan qorumaq lazımdr.Onları əllə ovuşdurmaq çirkli dəsmalla silmək olmaz.Bunlara əməl etmədikdə gözə infeksiya düşür.Müxtəlif göz xəstəlikləri yarana bilər.Bəzən görmə pozğunluğu avitominoz nəticəsində baş verir.Görmənin bu cür pozğunluqlarının qarşısını almaq üçün tərkibində kifayət gədər A vitamini olan qidalardan istifadə etmək lazımdır.Uşaq və yeniyetmə yaşlarında papiros çəkmək,spirtli içkilər içmək və narkotik maddələrdən istifadə etmək görmə sinirini zədələməklə korluğa səbəb ola bilər.Bunların qarşısını almaq üçün sanitariya – gigiyena qaydalarına əməl edin,gözlərinizə qulluq edin,onları qoruyun. ƏDƏBİYYAT 1.C.Ə.NƏCƏFOV,N.R.ZEYNİYEV,S.M.QULİYEV(UŞAQ ANATOMİYASI VƏ FİZİOLOGİYASI) 2.G.A.HACIYEV(İNSAN ANATOMİYASI) BAKI-2001 BÖYRƏKÜSTÜ VƏZİ,MƏDƏALTI VƏZİ VƏ ONLARIN FUNKSİYALARI. PLAN 1.Böyrəküstü vəzinin quruluşu. 2.Böyrəküstü vəzinin hormonları. 3.Böyrəküstü vəzinin funksiyası. 4.Mədəaltı vəzinin quruluşu. 5.Mədəaltı vəzinin hormonları. 6.Mədəaltı vəzinin funksiyası. Böyrəküstü vəzilər böyrəkləri yuxarı ucları üzərində yerləşir.Bu vəzilər iki qabıq və beyin qatlarından ibarətdir.Hər iki qatın hüceyrələri sərbəst olaraq hormon hazırlayırlar.Böyrəküstü vəzin qabıq qatında 40 dan çox hormon sintez olunur.Onları şərti olaraq 3 qrupa ayırırlar. 1Mineralokortikoidlər(aldosteron ,dezoksikortkosteron hormonları) 2Qlükokortikosidlər(kartikosteron,hidrokortizon,və kortizon hormonları) 3Cinsiyyət hormonları(androgen,estrogen,progesteron). Mineralokortikoidlər orqanizmdə natrium,kalium və su mübadiləsində iştirak edirlər.Qlükokortikoidlər karbohidrat mübadiləsini tənzim edirlər.Cinsiyyət hormonları isə ikinci cinsi əlamətlərin meydana çıxmasında rol oynatırlar. Böyrəküstü vəzin beyin qatinda isə adrenalin və noradrenalin hormonları sintez olunur. Adrenalin və noradrenalin birlikdə katexolaminlər adlanır,lakin onların bioloji təsir mexanizmi və qanda miqdarı eyni deyil,Məsələn.,ağrı və qorxu emosional vəziyyətində qanda adrenalinin miqdarı artır, aqressiv emossiyalarda isə noradrenalinin miqdarı çoxalır. Böyrəküstü vəzin beyin maddəsinin hipofunksiyasi olmur. Ona görə ki, digər toxuma və orqanlardakı ( məsələn ,dalaqda, qaraciyərdə simpatik sinir sistemində, aortada) spesifik hüceyrələr( xromafin hüceyrələri) həmin hormonları sintez edərək vəziyyəti aradan götürülür. Böyrəküstü vəzin qabıq qatının hipofunksiyası zamanı Adisson xəstəliyi yaranır.Kəskin arıqlama,ümumi zəiflik,dərinin boz və ya qəhvəyi rəng alması müşahidə olunur.Vəzin hiperfunksiyası zamanı uşaqlarda cinsiyyət vəzilərinin erkən yetişməsi,daha doğrusu, ikinci cinsiyyət əlamətlərinin vaxtından əvvəl meydana çıxması,qadınlarda isə bədən quruluşunun kəskin dəyişməsi,bığ,saqqalın çıxması,səsin obudlaşması və s. müşahidə olunur. Mədəaltı vəzi. Mədədən bir qədər arxada,onikibarmaq bağırsağın yanında yerləşir və qarışıq funksiya daşıyır.Daxili sekresiya funksiyasını adacıqlar şəklində yerləşən və Langerhans adacıqları (hüceyrələri) adlanan hüceyrələr qrupu həyata keçirir.Bu hüceyrələr 3 qrupa bölünməklə insulin, qlükaqon və lipokain hormonları sintez edirlər. Orqanizmin karbohidrat mübadiləsində iştirak edən insulin daha çox maraq doğurur.Betta hüceyrələrində sintez olunan insulini ilk dəfə olaraq 1921-ci ildə təmiz halda Bantinq və Best almışlar.Onun kimyəvi tərkibini isə 1950-1956-ci illərdə Sendşer müəyyən etmişdir.İnsulinin tərkibində 51 amin turşusu var və ikiqatlı polpeptib zənciridir.Müəyyənləşdirilib ki, insulin hormonu əzələ,qaraciyər və digər toxumalarda qlükoqensintetaza fermentini aktivləşdirməklə ordakı qlükozanı qlükogenə çevirir və nəticədə axırıncının miqdarı artır.Digər tərəfdən insulin qanda qlükozanın miqdarının azalmasına – oksidləşməsinə (parçalanmasına) zəmin yaradır,zülalların və yağların karbohidratlara çevrilməsinin qarşısını alır ki, o da kəskin arıqlamaya gətirib çıxarır.Bir sutkada 2 mq insulin sintez olunur. Mədəaltı vəzin alfa hüceyrələrində qlükaqon hormonu sintez olunur.Bu hormon fosforilaza fermentinin feallığını artırmaqla hüceyrələrdə ehtiyat halında toplanan qlikogen molekullarının parçalanmasını sürətləndirir,nəticədə isə qanda şəkərin miqdarı artır,şəkərə ehtiyacı olan orqanların,xüsusilə,əzələlər və baş beynin fəallığı təmin olunur. Mədəaltı vəzin hipofunksiyası zamanı isə qanda şəkərin miqdarının azalması-hipoqlikemiya müşahidə olunur. Belə xəstələrdə tənəffus tezliyi artır,mərkəzi sinir sistemi oyanma vəziyyətində olur. Mədəaltı vəzidə insulin əmələ gəlməsi prosesi pozulduqda şəkərli diabet-xesteliyi baş verir.Nazik bağırsaqlardan qana sorulan qlükoza diabetə tutulmuş xəstələrdə qaraciyərdə,əzələlərdə qlikogenə çevrilə bilmir.Nəticədə qanda üzüm şəkərinin miqdarı artır və onun artıq hissəsi sidiklə xaric olunur.İnsulin hormonunun təsirindən qanda şəkərin normadan artıq hissəsi qlükogenə çevrilərək qaraciyərdə və əzələlərdə ehtiyat halında toplanır.Qanda şəkərin miqdarı normadan az olduqda qlükogen insulinin əksinə təsir edərək qlükozanın toxumalarda çoxalmasına səbəb olur.Vegetativ sinir sisteminin para simpatik şöbəsi vasitəsilə insulin hormonunun,simpatik şöbəsi tərəfindən isə qlükaqon hormonunun sintezi tənzim olunur.Normada qanda şəkərin miqdarı 80- 120mq%-ə bərabərdir. Şəkər xəstəliyi zamanı qanda şəkərin miqdarı normadan çox (180-200mq%) olur və sidiklə xaric olur.Belə xəstələrə insulin vurmaqla onların vəziyyətini yaxşılaşdırmaq olar. ƏDƏBİYYAT 1.C.Ə.NƏCƏFOV,N.R.ZEYNİYEV,S.M.QULİYEV “Uşaq anatomiyası və fizo.2.G.A.HACIYEV “İnsan antomiyası” BÖYÜMƏ VƏ İNKİŞAF QANUNAUYĞUNLUQLARI. İnsanın böyümə və inkişafı yumurta hüceyrəsinin normal mayalanmasından başlayır. İnkişaf prosesi özündə üç əsas göstəriciləri birləştirir-böyümə toxuma və orqanların differensasiyası və formalaşma.Uşağ orqanizmini yaşlıların orqanizmindən fərqləndirən əsas anatomik-fizioloji göstəricilərdən biri onların böyüməsidir.Buda hüceyrələrin sayının və ölçülərinin dəyişilməsi-çoxalması hesabına olur.Bəzi orqanlarda məsələn ağciyərdə sümüklərdə böyümə hüceyrələrinin bölünüb-çoxalması hesabına olduğu halda əzələ və sinir toxumasında böyümə hüceyrələrinin ölçülərinin artması hesabına olur.Uaşaq orqanizmin böyümə və inkişaf qanunauyğunluqlarına bu prosesin fasiləsizliyi qeyri-bərabərliyi yəni həyatı əhəmiyyətı olan funksional sistemlərin vaxtindan əvvəl yetkinləşməsı formalaşması və akselarasiya aidir.Normal döğulmuş körpənin inkişafinı alimlər müxtəlif dövurlərə-mərhələlərə bölürlər. Ən çox maraq doğuran pedaqojı – psixolojı əhəmiyyətlisi isə uşaqlıq dövrüdür.Uşaqlıq dövrü uşaq anadan olandan cinsi yetkinliyə çatanadək olan vaxtı əhatə edir və üç böyük mərhələyə bölünür. Birinci mərhələ üç yaşadək olan vaxtı əhatə edir.Bu mərhələyə öz növbəsində dörd yaş dövrunə bölünür və ilk uşaqliq .adlanir. a)doğulandan sonraki dövur-7 gun b)çağalıq dövru-7-30 gün. v)südəmərlik dövru-30 gündən 1 yaşadək. q)körpəlik dövrü-1-3yaş. İkinci mərhələ məktəbəqədər və yaxud ikinci uşaqliq dövrünü-3-6 yaşadək olan vaxtı əhatə edir. Üçüncü mərhələ məktəbli və yaxud üçüncü uşaqlıq 6-12-14 yaşı əhatə edir. Uşaq anadan olandan bir yaşa çatanadək olan dövürdə orqanizim yaxşı inkişaf edir çəkisi güclü surətdə artir süd dişləri çıxır.1 yaşdan 3 yaşadək süd dişlərinin sayı artır baş beyin qabığı inkisaf edir hərəkət aktivliyi meydana çıxır.3 yaşdan 7 yaşa dək olan dövrdə böyümə tempi bir qədər zəifləyir.Daim eyni səviyyədə qalır.Üçüncü dövrdə isə (7-12 yaş)əvvəlcə böyümə tempi əhəmiyətli dərəcədə zəifləyir lakin sonunda güclü surətdə artır.Boyun uzanması daha aydın görünür.Uşaq orqanizminin böyümə prosesinin xüsusiyyətlərindən biri qeyri-bərabər və dalğavari olmasıdır.Güclü böyümə zəif böyümə ilə daim əvəz olunur.Uşaq orqanizminin böyüməsində sıçrayışlar ayırd edilir.İlk sıçrayışa anadan olandan cinsi yetkinliyədək olan böyümədə rast gəlinir.Əgər uşaq anadan olanda boyu 50 sm olarsa ilin sonunda onun boyu 75-80sm böyüyür.Kütləsi isə təxminən üç dəfə artır.Cinsi yetkinliyədək böyümə nisbətən aşağı düşür.Böyümənin ikinci sıçrayışı cinsi yetkinliklə əlaqədar olur.11-12 yaşında qızların böyüməsi oğlanlara nisbətən surətli olur.13-14 yaşında isə oğlanların böyüməsi qızların böyüməsindən artıq olur.Cinsi yetkinliyə çatanadək bədəndə ölçü fərqləri bədənin ayrı-ayrı hissələrində o qədər hiss olunmur.Cinsi yetkinlik dövründə oğlanların ətrafları qızlarla müqayisədə daha uzun olur.Fizioloji sistemlərin ayrı-ayrı hissələrinin yetkinləşməsidə yaşla əlaqədardır.Sinir sistemi şöbələrinin inkişaf və böyüməsi də müxtəlif templə gedir.Məsələn qıcığı bədənin periferik hissəsindən mərkəzə aparan sinir sisteminin mərkəzə qaçan və yaxud afferen şöbəsi uşaq anadan olanda artıq formalaşmış olur.6-7 yaşında isə tam yetkinləşir.Lakin qıcığı mərkəzdən işçi orqana və vəzilərə aparan mərkəzdənqaçan efferent şöbə isə 23-25 yaşda tam formalaşır.Baş beyin və onurğa beynin böyüməsi 8-10 yaşadək davam edir.Hərəkət analizatorlarının yetkinləşməsi əsasən 13-14 yaşdan başlayır.İnsan orqanizmini fiziki inkişafı çəki və boy artımı eyni zamanda bədən üzvlərinin bir-birinə olan nisbəti kəmiyyət və keyfiyyət dəyişməsi ilə xarakterizə olunur. Yüklə 1,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|