Alisher Navoi hayoti va ijodi Yigitlik yillari Davlat va jamoat arbobi

1. «Navoiy diniy ulamolarga qarshi bo‘lgan»
Esimizda, sobiq tuzum davrida xalq og‘zaki ijodidan ham, o‘tmishdagi buyuk shoirlarning merosidan ham dahriyona, ateistik fikrlar qidirishga moyillik kuchli bo‘lgan. Navoiydan ham dahriy yasashga urinishlar bo‘lgan. Darsliklarda ham imkoni boricha diniy arboblar qoralangan she’rlar, nazmiy va nasriy parchalar berishga harakat qilinardi. Maktabda adabiyot xrestomatiyasidan Navoiyning mana bu matlali g‘azalini yod oldirishgani esimda:
Meni ishqdin man etar soda shayx,
Dema soda shayx, aytkim loda shayx,
May ustidagi qilcha qilmon hisob,
Agar suv uza solsa sajjoda shayx.
O‘qituvchimiz bu baytlarni «Navoiy shayxlarning, din arboblarining nodon, johilligini tanqid qilayapti. Shayx agar suv ustida joynamoz to‘shab namoz o‘qisa, men undan ko‘ra sharob, ya’ni aroqning ustida suzib yurgan qilni afzal bilaman» deb «sharhlagani» esimda.
Taassufki, u paytlarda bu baytlar tasavvufiy ma’noni anglatishini, Navoiy shayx deganda oqil ulamolarni emas, dinning mohiyatidan bexabar kimsalarni ko‘zda tutganini bilmasdik. May degani odamni aqlu hushidan ayiradigan 40 graduslik aroq emas, Yaratganga bo‘lgan ishqning, ma’rifatning timsoli ekanini keyinroq bilganmiz.
Zohid senga huru menga mayxona kerak,
Jannat senga bo‘lsin, menga mayxona kerak.
Bu misralar ham xuddi shunday talqin qilinardiki, butun boshli avlod Navoiyni dinga, ulamolarga, islomga qarshi bo‘lgan shoir sifatida tasavvur qilib qolgandi. Ammo aslida Navoiy o‘ta taqvodor inson bo‘lganini, shu bois Nizomiddin, ya’ni dinning quvvati, nizomi, tartibi degan unvon olgani, har bir asarini Allohga hamd, payg‘ambarimizga na’t aytish bilan boshlaganini keyinroq bildik. 
2. «Navoiy o‘zbek bo‘lmagan»
Ko‘pincha xorijlik olimlar, mutaxassislar bilan gaplashib qolganimda «Navoiy biror joyda o‘zining millati haqida gapirmagan, nimaga asoslanib uni o‘zbek deysizlar?» qabilidagi savollarni berishgan. Bu haqda har doim ham yozishga jur’at qilavermaymiz. Aslida...
Avvalo dunyodagi istalgan millat nomi o‘z tarixiga, tadrijiga ega. O‘zbek xalqi ham ming yillar davomida millat sifatida shakllanib keldi. Navoiy yashagan davrda esa o‘zbek millati hali to‘la ma’noda shakllanib ulgurmagandi. Navoiy yashagan davrda o‘zbek tili, qozoq tili, qirg‘iz yo ozarbayjon tili degan tushunchalar yo‘q edi. Ammo o‘zbek etnonimi u paytda turkiy qavmlardan biri sifatida ma’lum edi. Holbuki, hazrat Navoiy o‘z asarlarida o‘zbek nomini bir necha bor ishlatadi.
Xalq toju xil’atikim, men tamosho qilg‘ali
O‘zbegim boshida qalpoq, egnida shirdog‘i bas.
Shu misraning o‘ziyoq har qanday bahsu munozaraga nuqta qo‘ymaydimi? Bu o‘rinda o‘zbekning bosh kiyimi va egnidagi choponga ishora qilinayotgani ko‘rinib turibdi. Milliy bosh kiyimimiz do‘ppi Samarqand, Qashqadaryo tomonlarda qalpoq deb aytilishini yaxshi bilamiz.
Qolaversa, bugungi o‘zbek tilini o‘z asarlarida turkiy til deb ulug‘lagan. «Farhod va Shirin» dostonida u birgina xalq emas, barcha turkiy xalqlarni o‘ziniki deb bilishini aytgandi:
Agar bir qavm, gar yuz, yo‘qsa mingdur,
Muayyan turk ulusi xud meningdur.
Hazrat Navoiy barcha turkiy xalqlar va qavmlarga «siz menikisiz» deb quchoq ochgan ekan, bu xalqlar ham Navoiyni sevishga, ardoqlashga haqli. Ammo Navoiy besh yarim asr oldin ulug‘lagan turkiy til bugungi ona tilimiz, o‘zbek tilining o‘zagi ekanini hech kim inkor etolmaydi. Navoiy tavallud topgan afg‘on zaminida bugun ham o‘zbeklar o‘z nufusiga ko‘ra uchinchi yirik etnos sanaladi. Shu fikrlarning o‘ziyoq Navoiyni o‘zbek xalqidan uzoqlashtirishni istagan kimsalar uchun yetarli javob bo‘la oladi.