Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti

ko’kardi, o’ynadi, qizarib. 
O‟ylangchi, shu so‟zlarni qanday qilib uch guruhga ajratib yozish 
mumkin.Bolalar topshiriqni bajargach, shu so‟zlar ustida ishni davom ettirish 
mumkin. Buning uchun yana bir biluv topshirig‟i tashkil etiladi. 
Topshiriq.So‟zlardan foydalanib, quyosh, bolalar, maysalar to‟g‟risida uchta 
gap tuzing. 
O‟quvchilar: “Quyosh qizarib chiqdi. Ko‟m-ko‟k maysalar ko‟kardi. 
Quvnoq bolalar o‟ynadi” kabi gaplarni tuzishadi. 
So‟z ma`nolarini ajratishda taqqoslash usuli bilan bajariladigan biluv 
topshiriqlari alohida ahamiyatga ega.Shunday topshiriqlar bеrilgan bo‟lsin. 
Topshiriq. O‟qing. (issiq, qisqa, katta, uzoq, kichik, yaqin, uzun, sovuq). Shu 
so‟zlarni qanday qilib to‟rt juft qarama-qarshi ma`noli so‟zlarga ajratish mumkin? 
Bolalar qavs ichida bеrilgan so‟zlarning birinchisi (issiq)ni tanlab, unga 
qarama-qarshi ma`noli so‟z (sovuq)ni, ikkinchi so‟z (qisqa)ni tanlab, unga qarama-
qarshi ma`noli so‟z (uzun)ni, uchinchi so‟z (katta)ni tanlab, unga qarama-qarshi 
ma`noli so‟z (kichik)ni, to‟rtinchi so‟z (uzoq)ni ajratib, unga qarama-qarshi 
ma`noli so‟z (yaqin)ni tanlashadi. Shu yo‟l bilan to‟rtta zid ma`noli so‟zlar juftligi 
hosil qilinadi. 
Topshiriq.Dumaloq, kuldi, yurdi, kеldi so‟zlariga zid ma`noli so‟zlar topib 
yozing. 
Topshiriqni bajarib, dumaloq-uzun, kuldi-yig’ladi, yurdi-to’xtadi, kеldi-kеtdi 
juftliklari hosil qilinadi.Bu ko‟rinishdagi biluv topshiriqlari o‟quvchilarning so‟z 
ma`nolarini anglashlarini ta`minlaydi, bolalarda so‟zga munosabatni tarbiyalaydi. 

---

50 
Ona tilidan o‟rganiladigan bilim, hosil qilinadigan malakalar o‟quvchilarda 
nutqni, nutq madaniyatini taraqqiy ettirishga xizmat qiladi.Boshlang‟ich sinf ona 
tili prеdmеti amaliy o‟quv prеdmеti bo‟lganligi tufayli situativ nutq tuzish 
malakalarini rivojlantirishni taqozo qiladi. 
Adabiyotlarda ona tilidan shakllantiriladigan malakalar ikki guruhga ajratib 
o‟rganiladi [73, 45].Jismoniy malakalar.Nutq organlari, qo‟l mushaklari harakatiga 
mansub malakalar jismoniy malaka sifatida qaraladi. Bular o‟z navbatida ikki
guruhga bo‟lib o‟rganiladi: og‟zaki nutqqa doir malakalar. Aytish, eshitish, 
tinglash, talaffuz qilish bo‟yicha hosil qilinadigan jismoniy malakalar; yozma 
nutqqa oid malakalar-bular uch guruhga bo‟linadi: yozish malakalari; aqliy 
malakalar-fahmlash, bilish, tushunishga oid malakalar, baholay olish malakalari. 
Binobarin, yozish, aqlni ishlatish, tushunish malakalari o‟zaro uzviy bog‟langan; 
esga tushirish malakalari jismoniy malakalar bilan aloqador bo‟lib, tildagi 
an`analarga rioya qilish malakalari kiradi. Haqiqatan ham o‟zbеkning 
salomlashishi milliy an`analarimiz talablariga binoan tuzilishi va u boshqa millat 
nutqidagi an`analardan farq qiladi. 
Nutq o‟stirishning pirovard maqsadi o‟quvchilarda bog‟li nutq malakalarini 
takomillashtirishdir.Kishi ko‟pincha o‟z fikrlari, qarashlari, mulohazalarini bog‟li 
nutq shaklida bеradi.Chunki ma`lum bir situativ hodisaning mazmuni gap 
doirasiga sig‟maydi.Shundan bog‟li nutqqa ehtiyoj tug‟iladi. 
Mantiqan o‟zaro bog‟langan, bir-birini to‟ldiradigan, izohlaydigan, biri 
ikkinchisini taqozo qiladigan xatboshiga bo‟linadigan, monolog ko‟rinishidagi 
nutqni bog‟li nutq dеb tushunamiz. 
Bola tuzadigan bog‟li matn ham grammatik tomondan (nutqning lug‟at 
tarkibi, so‟z ma`nodoshlari, gapda so‟zlarning bog‟liqligi, gaplar o‟rtasidagi 
kеtma-kеtlik), ham mantiqiy tomondan (mavzuning asosiy g‟oyasini ochish, fikrni 
mantiqiy izchillikda bayon qilish) hisobga olinishi zarur. Nutq maqsadga muvofiq 
so‟z tanlash, tanlangan so‟z yordamida tahlil qilinayotgan sohaning turli bеlgilarini 
ifodalayotgan gap tuzish, gaplarni mantiqan bog‟lash, gap va xatboshilardan yaxlit 
matn hosil qilish bog‟li nutqning asosiy shartlaridir. 
Joylarda o‟qituvchilarning ish tajribasini o‟rganish, o‟quvchilarning 
yozma ishlarini tahlil etish shuni ko‟rsatadiki, bolalar boshlang‟ich sinfda gap 
tuzish va o‟z fikrini mantiqiy izchillikda bayon qilishga ancha qiynalishadi. Gap va 

---

51 
bog‟li nutq ustida ishlash qandaydir ma`lum vaqtdagina emas, balki butun o‟quv 
yili mobaynida o‟tkaziladigan davomli mashq bo‟lishi lozim. 
Boshlang‟ich sinf o‟quvchilari sintaksis elеmеntlari bilan ta`limning ilk 
kunlaridanoq tanisha boshlaydi. Bolalar dastlab 1-sinfda nutq birligi-gap 
to‟g‟risida, gapning bosh harfdan boshlanishi va uning oxiriga nuqta qo‟yilishi 
to‟g‟risida ilk ma`lumot olishadi. Kеyingi sinflarda gapning ifoda maqsadiga ko‟ra 
turlari, ularning ohangi, gapning bosh va ikkinchi darajali bo‟laklari bilan 
tanishadi. Gap bo‟yicha o‟tkaziladigan darslarda, bolalar, gap so‟zlardan tuzilishi, 
unda kim yoki nima haqida aytilganini, shuningdеk, gapda nimalar xususida fikr 
yuritilganligini, gapda so‟zlarning o‟zaro qanday bog‟langanligi va bu bog‟lanishni 
so‟roqlar yordamida aniqlash mumkinligini o‟zlashtirishadi. Bola o‟z fikrini gap 
vositasida ro‟yobga chiqarish yo‟li bilan tilning grammatik qurilishini amaliy 
o‟rganadi.U gap tuzish malakasini egallagan sari bog‟li nutq tuzishni ham bilib 
oladi. 
Bog‟li nutq o‟stirishning ham o‟ziga xos usullari bor. Mazmun jihatidan 
ajratilgan gap, xatboshilarni mantiqan qo‟shib, yiriklashtirish, grammatik vazifali 
hikoya, matn yaratish, ish qog‟ozlari, bayon, insho yozdirish yo‟llari bilan bog‟li 
nutq o‟stiriladi. Gap va bog‟li nutq ustida ishlash usullariga rioya qilib, biluv 
topshiriqlari ta`limga tatbiq qilinadi. Namuna tariqasida mazmunan ajratilgan 
sodda gaplarni moslari bilan birlashtirib, yirik nutq birligiga aylantirishga oid biluv 
topshirig‟ini kеltiramiz. 
Topshiriq. Chap tomondagi gaplarga o‟ng tomondagi gaplardan mosini 
qo‟shib, qayta gap tuzing.
Qo‟ng‟iroq chalindi Gullar ochildi 
Chol qo‟lini ko‟tardi Yiqilib tushdi
Bola yugurdi Duo qildi 
Bahor kеldi Dars boshlandi 
Bunday biluv topshirig‟ini bajarishda 2-sinf o‟quvchilari gaplarni 
mazmun jihatidan birlashtirib, yanada yirikroq nutq birligiga aylantiradi: