Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

attar, bashtar
; turkman tilida: 
barar, dashar; qirg‘iz tilida: ottuz, moyun, tundu
kabilar. 
2) Alohida fonetik qonuniyatlar -ayrim tillar uchun xos bo‘lgan hodisalarni 
izohlaydi. Masalan, boshqa turkiy tillariga xos bo‘lgan singarmonizm o‘zbek tili tarixida 
ham bor bo‘lib, unli fonemalar bu tilda 8—9 ta bo‘lgan. Tarixiy-fonetik o‘zgarishlar 
o‘zbek tilining ichki alohida fonetik qonuniyatlari va tashqi ta'sir natijasida, ya'ni boshqa 
tillar bilan aloqasi borasida ko‘rsatilgan xususiyatlar o‘zgarishlarga uchragan. Hozirgi 
o‘zbek adabiy tilida oltita unli fonema bo‘lib, ular tilning ko‘tarilishi (yuqori, o‘rta, quyi) 
va labning holatiga ko‘ra fonologik oppo- zitsiyani tashkil qiladi: i - u e - o‘ a – o 
Bu fonetik va fonologik alomatlar boshqa turkiy tillar uchun xos emas. 
Fonetik va fonologik qonuniyatlar tildagi ichki va boshqa tillar bilan aloqa 
natijasida bo‘luvchi - tashqi faktorlar ta'sirida bo‘lishi mumkin. Ba'zan esa har ikki faktor 
ham bir yo‘la ta'sir qilishi mumkin. Masalan, o‘zbek tilida /o fonemasining hosil 
bo‘lishida ikki fikr mavjud. O‘zbek tilidagi ichki fonetik faktorga asoslangan qarash /o 
fonemasi /a/ onemasining lab va chuqur til orqa undoshlaridan keyin kelib, /o -lashganini 
ko‘rsatadi. Boshqa tashqi faktorga asoslangan qarash o‘zbek tilidagi /o/ fonemasi fors-
tojik tilining ta'siri ostida hosil bo‘lgan deb hisoblaydi. Shevalar orfoepik, grammatik va 
leksik normalardan tashqarida bo‘lgani tufayli ularda turli o‘zgarishlar saqlanib qoladi va 
asta-sekin adabiy tilga ham ko‘chadi. 
Fonetik qonuniyatlar xronologik (davr) jihatdan ikki turli bo‘ladi: 
1) Diaxronik fonetik qonuniyatlar -bir guruh tillar yoki aynan bir tilning tarixida 
ro‘y bergan tarixiy-fonetik va fonologik o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Bu tarixiy 
hodisalarni o‘rganuvchi til tarixining bir bo‘limi diaxronik (tarixiy) fonetika va 
fonologiya deb yuritiladi, yuqorida ko‘rsatilgan tarixiy tovush o‘zgarishlari ana shunday 
diaxronik fonetikaga oid xususiyatlar hisoblanadi. 
2) Sinxronik fonetik qonuniyatlar - hozirgi davrda bo‘la- yotgan bir qancha 
tillardagi yoki ma'lum bir tildagi tovush o‘zgarishlari va urg‘uning tabiatiga oid 
xususiyatlarni ko‘rsatib beradi. Bunda hozirgi tillardagi yangi talaffuz tendensiyalari ham 
o‘rganiladi. Masalan, hozirgi o‘zbek tilida unlilar til oldi undoshlaridan keyin til oldi va 
til orqa undoshlardan keyin til orqa variantlarga ega bo‘ladi. 
Tarixiy-fonetik va fonologik o‘zgarishlar turli hodisa va jarayonlarni o‘z ichiga 
oladi. Masalan, turkiy tillari va shevalariga xos bo‘lgan o-lashish, y-lashish, j-lashish, yo-
lashish kabi hodisalar, german tillari tarixidagi umlaut, ya'ni til orqa lablangan 
unlilarning va keyingi bo‘g‘indagi /)/ tovushi ta'sirida til oldi holatiga o‘tishi, ablaut, 
ya'ni ichki fleksiyadagi tovush almashinuvi kabilar ana shunday hodisalarga kiradi. 
Fonetik va fonologik o‘zgarishlar natijasida tildagi fonemalar soni kamayishi yoki 
ko‘payishi mumkin. Bunda ikki hodisa ro‘y beradi: Agar tilda bo‘lgan ikki fonema bir 
fonemaga birlashsa, konvergensiya deyiladi. O‘zbek tili tarixida bo‘lgan til oldi va til 
orqa, qisqa va cho‘ziq unli fonemalar keyinchalik birlashib, o‘rta cho‘ziqlikka ega 
bo‘lgan olti unli fonemani hosil qilgan. 

---

109 
Agar bir fonema ikki fonemaga ajralsa, divergensiya deyiladi. Masalan, qadimiy 
turkiy tillarida bo‘lgan /a/ fonemasi keyinchalik ikki fonemaga ajralgan: /a/ va /o/. Bu 
hodisa divergensiya jarayoni natijasida bo‘lgan. 
Fonetik qonuniyatlarga tovushlarning kombinator va pozitsion o‘zgarishlari ham 
kiradi. Chunki tovushlar turli holatlarda har xil o‘zgarishlarga uchraydi. Chunonchi, 
unlilar ochiq urg‘uli bo‘g‘inda cho‘ziq va yopiq urg‘usiz bo‘g‘inda esa qisqa talaffuz 
etilishi mumkin. Bunday holat ham ko‘pgina tarixiy va hozirgi tovush o‘zgarishlarini 
keltirib chiqaradi. Fonetik va fonologik qonuniyatlarni tilning boshqa bosqichidagi 
o‘zgarishlar bilan bog‘liq holda o‘rganish chuqur ilmiy natijalarni keltirib chiqa- rishi 
mumkin. 
Til birliklari ichida so‘z alohida o‘rin egallaydi. Uning bu xususiyati, ayniqsa, 
grammatik jihatdan qaralganda ko‘rinadi. Tilning eng kichik ma'noli birligi hisoblangan 
morfema oralig‘ida so‘zning ma'noli qismlari: o‘zak, suffiks va hokazolar qaralsa, 
mustaqil so‘z shaklidagi gaplar (masalan, nominativ gaplar: Qish, Sovuq, Qorong‘i kabi) 
sintaktik jihatdan alohida gap turlari sifatida izohlanadi. Bu esa so‘zning grammatik 
(morfologik va sintaktik) xususiyatlarini ko‘rsata olsa ham, uning ta'rifida morfema yoki 
gapga asoslanish mumkin emasligini ko‘rsatadi. Chunki so‘z strukturasi semantik 
jihatdan ma'noli qismlarga bo‘linish xususiyatiga egadir. To‘g‘ri, bir morfemadan tashkil 
topgan so‘zlar boshqa qismlarga bo‘linmaydi. Masalan, u, tosh, bosh, yo‘l kabi. Biroq 
tildagi ko‘pgina so‘zlar ma'noli qismlarga bo‘lina oladi va ular bir necha morfemalarning 
ulanishidan tashkil topadi. Masalan, toshloq, boshliq, boychechak, gulsafsar, qoidali 
kabilar. Bunday bir morfemali va ko‘p morfemali so‘zlarning o‘zagi mustaqil ma'noga 
ega bo‘ladi. Demak, so‘z mustaqil ma'noga ega bo‘lgan birlikdir. Lekin bunday qarash 
hamma tillarga ham to‘g‘ri kelavermasligini yuqorida aytib o‘tdik. O‘zbek, rus, ingliz, 
nemis, fransuz, ispan va boshqa ko‘p tillarda so‘z mustaqil birlik hisoblanadi. Uning 
mustaqilligi alohida olinganda ham, turli ma'nolarni ifodalashida va ba'zan fikr 
ifodalovchi gap holida kelishida ko‘rinadi. 
So‘z butun birlik sifatida so‘z birikmalaridan farq qiladi. So‘z zanjirsimon ulanib 
ketgan qismlar - o‘zak, suffiks va hokazolardan tashkil topadi. So‘z birikmalari esa ayrim 
kompo- nentlardan tashkil topib, umumiy ma'noga ega bo‘lgan, ya'ni leksik va 
grammatik jihatdan shakllangan birliklardir. Masalan, kinoga bormoq, dars tayyorlash, 
kitob o‘qish, yoshlar klubi kabi. So‘z birikmalarining biror komponentini almashtirish 
mumkin (Qiyoslang: kinoga/ teatrga/ o‘qishga/ magazinga/ bormoq kabi). Qo‘shma 
so‘zlar ba'zan tuzilishi jihatdan so‘z birikmalariga o‘xshasa ham, ular yaxlit ma'nosi bilan 
ajralib turadi: temir yo‘l, gultojixo‘roz, chinni gul, qo‘lyozma kabi. Ba'zan so‘zga fonetik 
jihatdan bir urg‘u ostiga birlashgan bir qancha tovushlarning birikmasi deb ta'rif beriladi. 
Bu tamoman noto‘g‘ridir. Chunki ba'zi ko‘p morfemali uzun so‘zlar va qo‘shma so‘zlar 
bir necha urg‘uga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, gultojixo‘roz. 
So‘z shakli (tovush formasi) va mazmun birligiga ega bo‘lib, semantik va 
grammatik yaxlitlikni o‘zida mujassamlashtiruvchi birlikdir. U til strukturasida formal va 
ma'no jihati bilan to‘rt bosqichda ilmiy tadqiq etiladi: 
fonologik jihatdan so‘zning fonemalar tarkibi va uning aksent (urg‘u) strukturasi 
o‘rganiladi; 
morfologik jihatdan so‘zning morfemik tuzilishi ilmiy tahlil qilinadi; 

---

110 
leksik jihatdan so‘zning atama birlik ekanligi, ya'ni nom qo‘yish bilan bog‘liq 
tomoni qaraladi; 
semantik jihatdan so‘zning turli ma'no tomonlari tadqiq etiladi. 
Bunday o‘rganishda so‘zning 1- va 2-, ya'ni fonologik va morfologik tomonlari 
formal jihatini, 3- va 4- leksik va semantik tomonlari mazmun jihatini o‘zida aks ettiradi. 
Biroq ulardan birortasini alohida olib tekshirish so‘zning formal va mazmun jihatlarining 
uzilib qolishiga olib keladi. Shu tufayli ular bir-biri bilan uzviy bog‘liq holda tekshirilishi 
zarur. Demak, so‘z til strukturasining barcha sohalari bilan bog‘liqdir. 
So‘zning tashqi, ya'ni shakl tomoni fonetika va fonologiya hamda grammatikada 
kengroq o‘rganiladi. Quyida so‘zning ichki, ya'ni mazmun jihatidagi asosiy masalalari 
ko‘rib o‘tiladi.