Alisher navoiy nomidagi
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
BADIIY ASAR TILI
Imorat, binolar tosh, g‘isht, tuproq kabi xomashyo, jism- lardan quriladi. Texnika vositalari turli-tuman temir, mis, alyumin va boshqa metallardan yasaladi. Kiyim-liboslar paxta, jun kabilardan tayyorlanadi. Rassom qalam va bo‘yoqlar yorda- mida biror bir manzarani chizadi. Haykaltarosh tosh, ganch, loy kabilardan turli shakllar yaratadi. Umuman, har qanday narsa-buyumni yaratish uchun qandaydir materialdan, adabiy- badiiy asar yaratish uchun esa faqat so‘zdan foydalaniladi. Yozuvchi, shoir adabiy-badiiy asar yozish – hayotning muayyan parchasini badiiy gavdalantirish uchun birgina vosita – so‘zdan foydalanadi. Uning yordamida asarning barcha unsurlari: qah- 234 235 ramonlar obrazi, ular yashagan manzil-makon ko‘rinishlari va hokazolar gavdalantiriladi. Asarning syujet, kompozitsiyasi, undan bo‘lak boshqa unsurlari ham aynan so‘z vositasida hosil qilinadi. Shuning uchun qadim Sharq shoirlari asarlarining asosiy mavzusini boshlashdan avval so‘zni ta’riflashgan, sharafiga maxsus qism bag‘ishlaganlar. Alisher Navoiy ham barcha dostonlarida so‘z ta’rifiga alohida bob ajratgan. Jumladan, shoir “Saddi Iskandariy” dostoni oltinchi bobida “So‘z ta’rifida bir necha so‘zkim...” deb, so‘zga shunday ta’riflar beradi: Gar ul bo‘lmasa kimsaga yo‘q sharaf, Aningdekki, gavharsiz o‘lg‘ay sadaf. ...Bashar zotida javhari jon ham ul, O‘luk jismida obi hayvon ham ul. ...Chu jism ichra jon yo‘qdur, ul yo‘qdurur, Yana jonga onsiz bu hol o‘qdurur. Insonni koinot gultoji darajasiga yuksaltirgan so‘z adabiy- badiiy asar maydonga kelishining asosidir. Chunki har qanday adabiy-badiiy asar faqat so‘z tufayligina dunyoga keladi. Bu abadiy o‘zgarmas haqiqatdir. So‘z xuddi havo singari hamma uchun zaruriy ehtiyojdir. So‘z yana shu jihatiga ko‘ra havoga o‘x shaydiki, undan hamma bemalol, istaganicha foydalanaveradi. Chunki so‘z hech kimning mulki, tasarrufidagi jihozbuyum emas. Terri Igltonning qayd qilishicha, harbiy davrdagi milliy o‘zini anglash zamonidan keyin ingliz adabiyotining mavqeyi o‘sdi. U bu paytga kelib, jamiyatda hukmron sinfning ma’naviy aqidalarini o‘zida aks ettira boshladi. Bu sinfning kayfiyati, ruhiyati o‘tgan davrning zarbalaridan o‘nglanmaydigan darajada qattiq jarohatlangan edi. Adabiyot ana shu sinf vakillarini avvalgi qadriyatlarga tayanishga da’vat etib, tasalli beradigan, tarixning bu g‘alvalari ham uning boshqa mojarolari singari barham topishiga ishontiradigan, mavjud qiyinchiliklar o‘tib ketishiga umid uyg‘otadigan vositaga aylangan edi. Adabiyotning birdan bir quroli – so‘z eng qudratli vosita sifatida shunga imkon bergan edi. Bundan ayon bo‘ladiki, o‘tmishda nafaqat Sharqda, balki G‘arbda ham hukmron sinf so‘z san’atiga befarq qaramagan, badiiy so‘zning qudratiga ishongan va uning jamiyat ma’naviy hayotining tayanchi deb bilgan. Adabiy asar esa o‘zining badiiy tili orqali kishilarning hissiyoti, ong-tafakkuriga ta’sir etadi. (Иглтон Т. Теория литературы. Введение. 52bet). Ijodkor ana shunday sir-sinoatli hodisadan foydalanib, adabiy-badiiy asar yaratadi. U so‘z vositasida hayot hodisalarini suratlantiradi. Adabiy-badiiy asarda so‘z qo‘llanishi, shoir, adib- ning so‘zdan foydalanishi, badiiy mahorati haqida mulohaza bildirilganda “badiiy asar tili” iborasi qo‘llanadi. Jumladan, tadqiqotlarda “badiiy asar tili badiiy asar mazmunini ro‘yobga chiqaruvchi birdan bir vositadir”, deyiladi. Badiiy asar tili esa darslik va qo‘llanmalarda qayd qilinganidek, umumxalq tiliga asoslangan, hamma uchun tushunarli ifodalarni qamrab olgan, ijodkorlar adabiy til me’yorlariga tayanadigan, tomonidan jilo- langan tildir. U mana shu xususiyatlariga ko‘ra, g‘oyaviy va hissiy (emotsional) ta’sir ko‘rsatishning eng samarali vositasidir. Ayni chog‘da, badiiy til kishilar o‘rtasida barcha uchun tushu- narli bo‘lgan eng ommabop aloqa qurolidir. Yozuvchi, shoir badiiy asar yozish – obraz va manzaralar chizish uchun so‘z va iboralar tanlaydi, ularning asl va ko‘chma ma’nolarini aniqlaydi, sinonim va antonimlarni topadi, umumxalq tilining gap qurilishi usullaridan, arxaizm va jargonlardan foydalanadi. Shuning uchun “adabiyot – hayotni so‘z orqali tasvirlash san’ati” deyiladi. Badiiy asar tili ilmiy asarlar tilidan tasviriylik, emotsionallik, obrazlilik, aforizm kabi xususiyatlari bilan farq qiladi. Fizika, kimyo, matematika, texnika, iqtisodiyot kabi ilmiy sohalardagi asarlar tili umumlashgan, ixtisoslik yo‘nalishidagi tushunchalarni ifoda etsa, badiiy asarlar tili tabiat manzaralari va inson qalbidagi kechinma, holatlarni mavjud qarama-qarshiliklari bilan aks ettiradi. Bu badiiy asar tilining tasviriylik xususiyatidir. Ilmiy asarlar tilidagi dalil, raqamlar ko‘proq kishilarning aql-tafakkurini yangi ma’lumotlar bilan boyitsa, she’r, roman, 236 237 qissa va doston, dramalar tili ularning hissiyotiga, tuyg‘ulariga – qalbiga ta’sir qiladi. Badiiy asar tilining qahramonlar qalbidagi holat, kechinmalarni ifodalash orqali kitobxonlar tuyg‘ulariga ta’sir ko‘rsatishi uning hissiyligi (emotsionalligi)ni belgilaydi. Badiiy asar, avvalo, inson qiyofasini gavdalantirishi, uning surati va siyratini aks ettirishi bilan ta’sirchan ekanligi ma’lum. Ijodkor inson obrazini yaratish uchun tilning turli shakl, ko‘rinishlaridan foydalanadi. U shevaga xos so‘zlarni, kasb- korga oid atamalarni, kishi nutqining o‘ziga xos jihatlarini ko‘r- satuvchi iboralarni (masalan, “Mehrobdan chayon” romanida Solih mahdumning “habba” deyishi singari) qo‘llaydi. Biroq har bir ijodkor tilning cheksiz imkoniyatlaridan o‘z qurbi dara- jasida, iste’dodi yo‘nalishi ko‘lamida foydalanadi. Hayotda bi- rovning nutqi boshqa bir kishining gapirishidan farqlangani singari, yozuvchi, shoirlarning asarlari tili ham qator o‘ziga xos xususiyatlari bilan bir-biridan ajralib turadi. Masalan, Oybek hayot hodisalarini lirik hissiyotlar bilan keng doirada tasvirlashga moyil bo‘lsa, Abdulla Qahhor manzaralar va qahramonlar holatini qisqa jumlalarda, kinoya, kesatiq, qochiriqlar qo‘llab ifoda qiladi. Shu tarzda har bir ijodkor o‘z asarlarida xalq tili boyliklarini ko‘rsatishga intiladi. Badiiy til mana shu jihatiga ko‘ra ham umumxalq madaniyatininig o‘ziga xos hodisasidir. Chunki unda xalq tilining o‘sish-o‘zgarish darajasi namoyon bo‘ladi. Til badiiy asarlarda millat madaniyatining o‘ziga xos ramzi sifatida ko‘rinadi. Millat madaniyati darajasini uning tili, jumladan, badiiy va ilmiy adabiyoti tili ham ayon etib turadi. Chunki unda, ya’ni adabiy-badiiy va ilmiy asarlar tilida jonli nutqning barcha jihatlari umumlashadi. Badiiy til so‘z san’atining asosiy quroli, badiiy adabiyotning obraz yaratish vositasidir. Badiiy til “badiy asar tili”, “poetik til” deb ham yuritiladi. Badiiy til milliy til bazasida voqe bo‘lib, milliy tildan badiiy informatsiyani shakllantirish va yetkazish maqsadida foydalanish shaklidir. Badiiy til milliy tildan keskin farq qiluvchi alohida til emas. Badiiy til badiiy asarlarda namoyon bo‘ladi. Kundalik muloqot tili oddiy informatsiya yetkazsa, badiiy til badiiy informatsiya yetkazadi. Badiiy til yetkazayotgan informatsiya obrazli informatsiya bo‘lib, uning vositasida ijod- kor tasavvurida yaralgan obraz muayyan ko‘rinish kasb etadi. Badiiy obraz esa voqelikning konkret his etiladigan, o‘quvchi ongida qayta jonlanadigan ijodiy aksidir. Ilmiy, rasmiy uslubda ifodalangan informatsiya esa konkret obraz sifatida tasavvur uyg‘otadi. Obraz ijodkor qalbida qayta ishlangani bois hissiyotga yo‘g‘riladi va bu hissiyot o‘quvchi, tinglovchi, tomoshabinga “yuqadi”. Obrazlilik (tasviriylik) va emotsionallik badiiy tilga xos xususiyatdir. Badiiy asar tili bilan adabiy til o‘rtasida muayyan tafovut mavjud. Ular aynan bir hodisa emas. Badiiy asar tili adabiy tilga nisbatan keng hodisadir. Chunki adabiy-badiiy asarlar tilida adabiy tilning o‘zi ham, sheva, kasb-hunar, jargonga oid so‘zlar ham, tasviriy ifodalar, turli iboralar ham aks etadi. Adabiy til esa me’yoriy grammatika qoidalariga asoslangan, umumiy talaffuz qoidalariga ega bo‘lgan va shu asosda xalq jonli tilidagi har xilliklarni bir xillashtirgan tildir. Shu boisdan o‘quv-ta’lim ishlari, rasmiy ish qog‘ozlari, ilm-fan, publitsistika, matbuot adabiy tilda olib boriladi. Adabiy til ham millat madaniyatining o‘ziga xos bir ko‘rinishidir. Biroq badiiy asar tili ham, adabiy til ham umumxalq tiliga asoslanadi. Umumxalq tili adabiy tilning ham, badiiy asarlar tilining ham tub asosidir. Badiiy asar tili muallif tili, personajlar tili, dialog, monolog, arxaik so‘zlar, shevaga, kasb-hunarga oid so‘zlar, jargonlar, neolo gizmlar, antonim, sinonim, omonim, badiiy tasvir vosita- lari (metafora, istiora, metonimiya, sinekdoxa, allegoriya, jon- lantirish, sifatlash, o‘xshatish, mubolag‘a, poetik sintaksis (in- to natsiya, parallelizm, anafora, takrorlar, inversiya, antiteza, ri torik munosabat, ritorik so‘roq) kabilardan tarkib topadi. Bu unsurlar badiiy asar tilining jozibali, ta’sirchan bo‘lishini ta’minlaydi. Badiiy asar tili o‘zida shunday xususiyatlarni mujassamlashtirgani bois kishilar nutqiga, ularning dunyoqarash, 238 239 madaniyat darajasiga ham samarali ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy asar tili so‘zning nozik tovlanishlarini his qilishga va buni kishilar ongi, ruhiga singdirishga imkon beradi. D.Quronov hammuallifligidagi “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da: “Badiiy til – badiiy asar tili, so‘z san’atining asosiy quroli, badiiy adabiyotning obraz yaratish vositasi; poetik til, badiiy adabiyot tili kabi shakllarda ham ishlatiladi. Ya’ni badiiy adabiyot birlamchi belgilar sistemasi sanaluvchi til vositasida ikkilamchi belgilar sistemasini – badiiy voqelikni tashkil qiluvchi obrazlar tizimini yaratadi. Adabiyotshunoslikda badiiy tilni alohida hodisa deb tushunuvchilar ham, uni milliy tilning alohida vazifaga (ya’ni badiiy muloqot uchun) xoslangan ko‘rinishi sifatida biluvchilar ham mavjud. Agar badiiy til milliy til negizida vujudga kelishi, milliy til elementlari vositasida badiiy obrazlar yaratilishi va ayni shu obrazlar ikkilamchi belgi (ya’ni yuqoriroq sathdagi o‘ziga xos til birligi) sifatida badiiy muloqotni amalga oshirishi e’tiborga olinsa, ikkinchi qarash haqiqatga yaqinroq ko‘rinadi. Shunga ko‘ra, badiiy til atamasini qo‘llashda ma’lum shartlilik bor: alohida hodisa sifatida mavjud bo‘lmagani holda u badiiy asar(lar) doirasi (ya’ni amalga oshib bo‘lgan badiiy nutq)dagina mavjudki, aniqlik talabi bilan tushuncha ba’zan badiiy asar tili tarzida ifodalanishi shundan. Yirik rus filolog olimi G.Vinokur badiiy tilga ta’rifni: “ Badiiy til deganda badiiy asarlar yozishda ishlatiladigan til tushuniladi”, – deya boshlagan edi. Ma’lumki, badiiy asarlar yozishda qandaydir alohida tildan emas, balki kundalik muloqotdagi kabi milliy til unsurlaridan foydalaniladi. Avvalo, kundalik muloqot tili ham, badiiy til ham informatsiya yetkazish va informatsiya olishga xizmat qiladi. Biroq bu ikkisi yetkazayotgan informatsiyaning tabiati turlicha: kundalik muloqot tili oddiy informatsiya yetkazsa, badiiy til badiiy informatsiyani yetkazadi. Badiiy til yetkazayotgan informatsiya – obrazli informatsiya, zero, uning vositasida san’atkor tasavvurida yaralgan obraz moddiylashadi. Badiiy obraz esa voqelikning konkret his etiladigan, o‘quvchi ongida qayta jonlanadigan ijodiy aksidir. Tilning ilmiy, rasmiy va h.k. funksional uslublarida yetkazilgan informatsiya tushuncha sifatida, badiiy informatsiya esa konkret obraz tarzida qabul qilinadi; obraz san’atkor qalbida ijodiy qayta ishlangani bois hamisha hissiyotga yo‘g‘rilgandir. Shunga ko‘ra, badiiy tilning eng muhim belgilovchi (spetsifik) xususiyatlari obrazlilik (tasviriylik) va emotsionallikdir. Badiiy tafakkur taraqqiyoti davomida badiiy til imkoniyatlari kengayib boradi, uning an’analari shakllanib, vorisiylik asosida avloddan- avlodga o‘tadi. Badiiy tilda an’anaviy tarzda qo‘llanuvchi tas vir va ifoda vositalari (q. badiiy tasvir va ifoda vositalari), badiiy obraz yaratishda yarimtayyor mahsulot sifatida xizmat qiluvchi unsurlar (q. motiv, ramz, allegoriya, emblema) majmui shakllanadi; matnlararo aloqadorlik asosida ishoraning o‘zi bilan badiiy tilning ifoda imkonlarini kengaytirish mumkin bo‘ladi. Buning natijasida badiiy til kundalik muloqot tilidan butkul farqli alohida hodisadek, shunday maqomga egadek ko‘rinaveradi. Shunga qaramay, u alohida hodisa emas, balki milliy til bazasida voqe bo‘lib, milliy tildan badiiy informatsiyani shakllantirish va yetkazish maqsadida foydalanish shaklidir” deb qayd etiladi. Odatda, badiiy asar matnining asosiy qismi muallif tilidan tarkib topadi. Chunki ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, yechimi kabi syujet qismlari, peyzaj, qahramonlarning ruhiy holatlari muallif so‘zi orqali gavdalantiriladi. Umuman, muallif o‘z asarining hikoyachisi, naqlchisidir. Shu bois ko‘pgina asarlar muallif so‘zi bilan boshlanadi. Aslida ham asarning barcha qahramonlari muallifning yordami, aniqrog‘i, uning so‘zlari bilan harakat qiladi. Ayrim asarlarda voqealar qahramon tilidan hikoya qilinadi. Masalan, G‘.G‘ulomning “Yodgor” qissasi, “Mening o‘g‘rigina bolam” hikoyasi shunday asarlar sirasiga kiradi. Biroq ularda ham qahramonlarni boshqa kishi emas, balki muallif so‘zlatadi. Muallif personajlarning tashqi qiyofasi, ichki kechinmalarini tasvirlaydi hamda ularni so‘zlatadi. So‘zlatganda ulardan har birining nutqiga alohida e’tibor beradi. Chunki personajlarning 240 241 har biri o‘ziga xos qiyofasi, fe’l-atvori bilan ko‘rinishi hamda ularning gap-so‘zlari ana shu xususiyatini yorqin namoyon etishi lozim. Qahramonning kitobxon va tomoshabin diqqatini jalb etadigan eng muhim jihati uning nutqidir. Masalan, Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanida Otabek shunday deydi: “Meni zo‘rlagan va majbur qilgan edilar, dada! Sizning o‘g‘lingiz bo‘lgan bir yigitning sha’niga, albatta, odam o‘ldirish uyat va nomusdir... Siz o‘zingizning orzu-havasingiz yo‘lida meni majbur qildingiz va dushmanlarimga yo‘lni katta qilib ochib berdingiz, men bu jonvorlikni xoh, noxoh ishlashga majbur qoldim!.. Sizni gunohkor qilishga va gunohingizni kechishga mening haqqim yo‘q, dada! Lekin gunohsiz bo‘la turib ham yana muvohiza ostiga tushganim uchun o‘zimni mudofaa qilishga majburman”. Asar qahramonlari nutqi dialog va monolog shaklida ifo- da etiladi. Dialog va monologlarda qahramonlarning ichki dunyo si, fe’l-atvori aks etadi. Ijodkorlar qahramonlar nutqida ular yashagan tarixiy davrga xos so‘zlash tarzini hamda ular- ning kasb-kori, ma’naviy sajiyasi (intellektuallik darajasi)ni gavdalantirishga harakat qilishadi. Odil Yoqubov “Ulug‘bek xazinasi” romanida tarixiy haqiqatni ta’sirchan gavdalantirish, o‘sha davr kishilarining ma’naviyma’rifiy olamini aniq ko‘rsa tish uchun qahramonlarini mana bu tarzda so‘zlatadi: “Eshik ochilib Ali Qushchining xayoli bo‘lindi. Ichkaridan shayxulislom Burhoniddinning tanish ingichka ovozi chiyillab eshitildi: – As salotin zillalohu filarz! Onhazratlari shar’iy sultonimiz erur! Bas! Sultonimizning farmoni oliylari barchamiz uchun amri vojibdur! Uning ovozini bosib, g‘ala-g‘ovur ko‘tarilgan edi, ustodning xiyol bo‘g‘iq, o‘ktam ovozi yangradi: – Bas! Farmoni Humoyun amri vojibdur! Amir Sultonshoh barlos! Siz otliq hirovul bilan darhol yo‘lga chiqqaysiz!.. Amir Sulton Jondor tarxon! Siz barong‘or suvoriylari bilan hirovul qo‘shinlarining ortidan yurgaysiz. Nasib bo‘lsa, dovonda uchra- shurmiz. Maslahatlar uchun tashakkur. Mashvarat tamom!” Asardagi tabiat manzaralari, personajlar nomi esda qolmasligi mumkin. Biroq ularning yuqoridagi singari o‘zaro muloqotlari, tortishuvlari, albatta, e’tiborni jalb qiladi va xotiraga mustahkam o‘rnashib qoladi. Masalan, Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasida shunday lavha bor: “– Axir, boshqorong‘i bo‘l, evida bo‘l-da! – dedi do‘ppisini qoqmasdan boshiga kiyib, – anor, anor... Bir qadoq anor falon pul bo‘lsa! Saharimardondan suv tashib, o‘tin yorib, o‘t yoqib bir oyda oladiganim o‘n sakkiz tanga pul. Akam bo‘lmasa, ukam bo‘lmasa... Er-xotin tek qolishdi. Xotin jo‘xorini tuyib bo‘ldi, uni kelidan tog‘orachaga solayotib to‘ng‘illadi: – Havasga anor yeydi deysiz shekilli... – Bilaman... Axir nima qilay? Xo‘jayinimni o‘ldirib, pulini olay- mi? O‘zimni hindiga garovga qo‘yaymi? G‘alatimisan o‘zing?” Bechora odamlarning nochor ahvolini aniq gavdalantirgan bu o‘rinlar albatta o‘quvchi qalbiga ta’sir etib, uni mahzun qilib, o‘ylantirib qo‘yadi. Dialog, monolog asarni ta’sirchan qiladigan vositalar sirasiga kiradi. M.Baxtin Dostoyevskiy asarlari xususida so‘z yuritar ekan, adibning so‘z qo‘llashi, qahramonlarning monologi va dialogidagi so‘zlar, yozuvchi asarlarida dialogning o‘rni to‘g‘- risida alohida to‘xtaladi. “So‘z – juda murakkab va ko‘p qirrali hodisa. Shuning uchun uni turli jihatini har xil nuqtayi nazardan o‘rganishadi. So‘zni bu tarzda o‘rganish bir-birini to‘ldirishi, ammo bir-biriga aralashib, qorishib ketmasligi kerak... Til undan foydalanuvchilarning o‘zaro muloqoti tufayli yashaydi. Tilga aynan o‘zaro muloqot haqiqiy hayot baxsh etadi. Tilning hayoti, qaysi joyda, sohada qo‘llanishi (maishiy, ish-xizmat, ilmiy, badiiy va boshqa)dan qat’i nazar, o‘zaro muloqot asosida kechadi” deydi. (Baxtin M.M. Проблемы поэтики Достоев- ского. – Москва: Сов.Россия, 1979. – S 210). 242 243 Muallif nutqi adabiy asardagi bevosita muallif tilidan berilgan bayon, tavsif, izoh kabilardir. Adabiy-badiiy asar til unsurlari vositasida yaratilgan matn, ya’ni nutq hodisasidir. Maqol, ertak, doston kabi folklor janrlari og‘zaki badiiy nutq hodisasi, “Xamsa” dostonlari, “O‘tkan kunlar” romani yozma badiiy nutq hodisasidir. Badiiy nutq uslubiy jihatdan farqlanuvchi komponentlarning birikuvidan hosil bo‘ladi. Badiiy asarda muallif nutqi va personajlar nutqi qator xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan ajralib turadi. Epik va liro-epik asarlarda voqea, voqea kechayotgan joy yoki sharoit tasviri, personajlarga berilgan ta’rif, muallif fikr mulohazalari bevosita muallif tilidan beriladi. Muallif obrazi asarda tasvirlangan va tasavvurimizda jonlanadigan badiiy voqelikni yaxlitlashtiruvchi subyektiv asosdir. Muallif nutqi esa til unsurlari vositasida yaratilgan matnni yaxlitlashtiruvchi tayanch asosdir. Avval ko‘chirma olganimiz “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da bu xususida shunday deyiladi: “Muallif nutqi – adabiy asardagi bevosita muallif tilidan berilgan bayon, tavsif, izoh va shu kabi o‘rinlar. Garchi biz “badiiy asar tili” desak-da, aslida, gap “badiiy nutq” haqida boradi, chunki adabiy asar til unsurlari vositasida yaratilgan matn, ya’ni nutq hodisasidir. Badiiy nutq uslubiy jihatdan farqlanuvchi komponentlarning birikuvidan hosil bo‘ladi: unda muallif nutqi bilan personajlar nutqi ajratiladi. Mazkur farqlanish, asosan, epik va liro-epik xarakterdagi asar- larga xos bo‘lib, ularda voqea, voqea kechayotgan joy yoki sharoit tasviri, personajlarga berilayotgan ta’rif, muallif fikrmu lohazalari va sh.k.lar bevosita muallif tilidan beriladi. Muallif obrazi asarda tasvirlangan va tasavvurimizda jonlanuvchi badiiy voqelikni yaxlitlashtiruvchi subyektiv asos bo‘lganidek, muallif nutqi asarning moddiy tarafini (til unsurlari vositasida yaratilgan matnni) yaxlitlashtiruvchi unsurdir. Muallif nutqi grammatik jihatdan adabiy til normalariga yaqinlashadi, biroq uning adabiy til normalariga to‘la muvofiq kelishini talab qilish xato bo‘lur edi. Zero, yozuvchi o‘zining hiskechinmalarini, o‘yfikrlarini imkon qadar yorqin ifodalashga intilarkan, ba’zan adabiy til normalaridan chekinadi, bu bilan milliy til imkoniyatlarini kengaytirishga hissa qo‘shadi, chunki ayni shu chekinishlarning vaqti kelib adabiy til normasiga aylanishi ehtimoldan yiroq emas”. Muallif obrazi badiiy asar matnida anglashilib turadigan ijodkor shaxsidir. Muallif shaxsi asar badiiy voqeligiga singib ketadi. Chunki badiiy voqelik ijodkor ko‘rib kuzatgan va u ideal asosida ijodiy qayta yaratgan voqelikdir. O‘quvchi asarda tasvirlangan voqelikni muallif orqali “ko‘radi”, “eshitadi” va “his qiladi”. Muallifning o‘zi qalamga olgan voqelikka g‘oyaviy- hissiy munosabati o‘quvchi, tinglovchiga, albatta, ta’sir qiladi. O‘quvchi muallifning qarashlarini ma’qullashi yoki uni inkor etishi mumkin. XX asr o‘rtasida G‘arb adabiyotshunosligida “muallif o‘limi” konsepsiyasi paydo bo‘ldi. Unga ko‘ra, badiiy ijodda subyektivlik yo‘qolib, subyektdan mosuvo bo‘lgan matn- gina qoladi. Badiiy asar esa nutq hodisasidir. Nutq subyekt tufayli vujudga keladi. Subyektsiz nutq yo‘q. “Rivoya” arabcha so‘z bo‘lib, “hikoya qilish” demakdir. Rivoya epik asar qurilishning asosiy shakli bo‘lib, undagi muallif yoki personaj-hikoyachi nutqidir. Ya’ni rivoya – asar matnining personajlar nutqidan tashqari qismi. Voqealar kechayotgan zamon va makon, voqea ishtirokchilariga oid turli tafsilotlar (peyzaj, narsa-buyumlar, portret, muallif xarakteristikasi), muallifning falsafiy, ma’naviyaxloqiy, ijtimoiysiyosiy mushohadalari, personajlarning muallif tilidan berilgan o‘y fikrlari rivoyaning tarkibiy qismlaridir. Epik asarda rivoya muallif, roviy yoki personaj tilidan turli mavqe, turli nuqtayi nazardan olib borilishi mumkin. Epik asarda rivoyaning obyektiv va subyektiv ko‘rinishlari kuzatiladi. Birinchisida rivoya “xolis kuzatuvchi” mavqesidan turib olib boriladi ya’ni roviy voqealarga aralashmaydi, tasvir predmetiga munosabatini ochiq bildirmaydi. Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri”, “Bemor”, “Anor” hikoyasi bunga misoldir. Subyektiv ko‘rinishdagi rivoyada roviy voqelikning o‘zining ichidan o‘t- 244 245 kazib, unga munosabatini ochiq bildirib aytib beradi. G‘afur G‘ulomning “Mening o‘g‘rigina bolam” hikoyasi, “Abdulla Qahhorning “O‘tmishdan ertaklar” qissasi shunday asardir. “Dialog” yunoncha so‘z bo‘lib, “gaplashish, suhbat” de- makdir. Dialog adabiy-badiiy matn komponenti bo‘lib, u asardagi personajlarning nutqiy berilgan o‘rinlaridir. Hozirgi zamon prozasi matni rivoya, tavsif va dialogdan tarkib topadi. Suqrot, Aflotun singari yunon mutafakkirlarining ayrim asarlari bir necha kishining muayyan masalalar suhbatidan iborat. Fitratning “Munozara”, “Bedil” asarlari ham shunday. Bu kabi dalillar dialog ikki yoki undan ko‘p kishining muloqoti bo‘lishi barobarida falsafiypublitsistik yo‘nalishdagi alohida janr ekanligini bildiradi. Monolog (yunoncha monos – yakka, logos – so‘z ) – yakka shaxsning ayni paytda javob berilishini talab qilmaydigan, bosh qalarning so‘zi (replikasi) bilan bo‘linmagan nutqi. Mo- nolog drama asarlarida personajning ruhiy holati, uning ongi- yu qalbida kechayotgan jarayonlarni tasvirlashning asosiy shaklidir. Monolog lirik asarlarda ustuvor nutq shakli bo‘lib, lirik qahra mon kechinmalari asosan monolog orqali ifodalanadi. Monologlar namoyon bo‘lish tarziga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: tashqi monolog va ichki monolog. Ichki monolog – personajning o‘ziga qaratilgan va ichida kechadigan nutqi bo‘lib, u badiiy psixologizm shaklidir. Drama asarlarida personajlarning ichki monologi orqali ularning ru- hiyati ochib beriladi. F.Dostoyevskiy, L.Tolstoy kabi adiblarning asarlarida ham ichki monolog alohida o‘rin tutadi. Ya’ni ularda qahramonlarning yuz berayotgan voqealarni mushohada etishi, o‘z-o‘zini so‘roq qilishi, nimalarnidir ma’qullab, nimalarnidir inkor etishi keng ifodalanadi. “Jinoyat va jazo”, “Anna Karenina” romanlarida ichki monolog qahramon ongida kechayotgan ja- rayon sifatida beriladi. Bu jarayonga yozuvchi-muallif aralash- maydi. Ushbu asarlarda shu asosda insonning ong va ongosti qatlamlarida kechadigan murakkab o‘y-kechinmalarni butun ziddiyati bilan ifodalashadi. Ichki monolog inson ruhiyatini tas- vir lashning eng muhim vositalaridan biridir. D.Quronov ham- muallifligidagi “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da: “Ichki monolog – personajning moddiylashmagan, o‘ziga qaratilgan va ichidagina kechuvchi nutqi; badiiy psixologizmning bevo sita shakli. Ichki monolog shartli ravishda inson ongida ke chayotgan o‘ylov (his etish) jarayoni sifatida qabul qilinadi. Per sonaj ruhiyatini tasvirlash vositasi sifatida ichki monolog antik dramaturgiyadayoq ma’lum bo‘lgan, uyg‘onish davridan boshlab, ayniqsa, keng qo‘llanila boshlagan. Dramatik asarlardagi ichki monologlarda “ikki karra shartlilik” kuzatiladi. Chunki dramadagi ichki monolog moddiylashadi – talaffuz etiladi, lekin personaj sahnada yol- g‘izligi va nutqining o‘ziga qaratilgani shartlilik asosida bu gaplarni haqiqatda voqe bo‘lmagan, balki uning ongida kechgan jarayon imitatsiyasi deb qabul qilishni taqozo etadi. Shunga o‘xshash, personajning boshqa personajlar bilan muloqot chog‘ida “chetga” gapirishi ham haqiqatda gapirilmagan deb qabul qilinadi. Yangi davr rivoyaviy epik asarlarida ham ichki monolog sahnaviylik xususiyatini saqlab qoladi: uning vositasida personaj yuz berayotgan voqealarni mushohada qiladi, izlanadi, o‘zini taftish qiladi, izhor etadi, iqror qiladi va h.k. – shu tarzda uning ruhiyati dramatiklashtiriladi. Inson ichki olami, uning tuyg‘u-kechinmalarini birinchi o‘ringa qo‘ygan sentimentalizm adabiyoti ichki monologni keng istifoda etish bilan birga, uning imkoniyatlarini kengaytirishga ham katta hissa qo‘shdi. Realistik adabiyot esa ichki monologni inson ongida kechuvchi jarayonlarga yaqinlashtirishga intildi. Gap shundaki, realizmga qadar ichki monolog grammatik jihatdan tartibga solinadi, unda mantiqiy izchillik kuzatiladi. Haqiqatda esa inson ongidagi o‘ylov (his etish) jarayoni bunday batartib kechmaydi: unga ziddiyatlar, paradokslar, chalg‘ishlar, uzilishlar va sh.k.lar ham xosdir. Realistik adabiyot, bir tomondan, o‘ylov jarayonini tartibga solishni mukammallashtirdi, ikkinchi tomondan, uning murakkab tomonlarini ham aks ettirishga intilgani uchun ichki 246 247 monologga o‘rni bilan grammatik va mantiqiy jihatdan izchil tartibga solinmagan unsurlarni ham kiritdi. Xususan, L.N.Tolstoy va F.M.Dostoyevskiy asarlarida ichki monolog personaj ongida yozuvchi aralashuvisiz kechayotgan jarayon tasviri sifatida be- rilib, ong va ongosti qatlamlari faoliyatini butun murakkabligi, ziddiyatlari bilan tasvirlashga harakat kuzatiladi. Bu ikki adib tajribalari asosida ichki monologni butkul erkin kechayotgan psixik jarayon sifatida tasvirlash, xuddi shunday effekt hosil qilishga intilish kuchaydi va buning natijasi sifatida XIX – XX asrlar chegarasida ichki monologning “ong oqimi” shakli vujudga keldi (ong oqimi). Hozirgi adabiyotda ham ichki monolog personaj ruhiyatini tasvirlashning eng muhim vositalaridan biri bo‘lib, uning asrlar davomida sayqallangan turli shakllaridan personaj ruhiyatini ochib berishda keng foydalanilmoqda”, deb qayd qilinadi. Tashqi monolog qahramonning o‘z nutqini ovoz chiqarib bayon etishidir. Ichki monolog uning ichki o‘y-kechinmalaridir. Tashqi monolog shakli ko‘proq drama, komediya, tragediyada qo‘llansa, ichki monolog barcha janrlardagi asarlarda keng ishlatiladi. Chunki hayotda ham har bir odam boshqa bir kishi haqida o‘zicha qandaydir xayollarga boradi. Ana shu hodisa badiiy asarlarga ham ko‘chiriladi. Roman, qissa, doston personajlari bir- birlari haqida turli o‘ylarga borishadi. Monolog personajlarning o‘zi haqidagi o‘ylarini ham, boshqalar to‘g‘risidagi, tevarak- atrofdagi hayot haqidagi orzu-o‘y, mushohadalarni ham ifoda etishi mumkin. Dialog va monologning asarni ta’sirchan etuvchi eng muhim unsur ekanligi she’riy, nasriy asarlardan ham ko‘ra, drama turiga mansub asarlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Drama, komediya, tragediya matni to‘laligicha dialog va monologlardan tarkib topadi. Dialog va monologlar asar konfliktini kuchaytirish barobarida, uning syujetini kengaytiradi, muallifning mahoratini, uning so‘z boyligini namoyish etadi. Masalan, Shekspirning yoki Hamza, Maqsud Shayxzodaning pyesalaridagi dialog, monologlar xuddi shunday salmoqqa ega. Monolog (shuningdek, dialog ham) personajlar ruhiy holatini ko‘rsatishda barcha badiiy vositalar orasida alohida ajralib turadi. Drama turidagi asarlarda ham, she’riy, nasriy asarlarda ham qahramonlar ruhiyatini monolog yorqin namoyon etadi. Personajlarning dialog, monologlarida arxaik, shevaga oid, kasb-korga taalluqli so‘zlar uchraydi. Ular zamonni, personajning mashg‘uloti, tug‘ilib o‘sgan joyini o‘ziga xos tarzda ayon etib turadi. Ong oqimi – inson ruhiyatida kechadigan ziddiyatli jarayon- larni hech qanday o‘zgarishlarsiz, asl holida tasvirlagan asar- larga, shunday asarlar yozuvchi ijodkorlarga nisbatan qo‘lla- nadigan shartli termin. “Ong oqimi” terminini fanga XIX asr oxirida amerikalik faylasuf U. Jeyms olib kirgan. “Ong oqimi” tarafdorlarining ta’kidlashicha, inson ongi daryo oqimiga monand bo‘lib, bu oqimda histuyg‘u, o‘yfikr, kutilmaganda, to‘satdan paydo bo‘ladigan assotsiatsiyalar bir-biri bilan betartib almashinib, ular mantiq asosida izohlab bo‘lmaydigan darajada chatishib ketadi. Adabiyotda esa inson ruhiyatida kechadigan jarayonlarni tasvirlash muhim ahamiyat kasb etadi. Insonning asarlardagi timsoli bo‘lgan qahramonlarning xatti-harakat, o‘y-kechinmalarining ijtimoiy omillari va ma’naviy-ruhiy jihatlarini asoslab ko‘rsatish asarlarni hayotga yaqinlashtirib, ularning ta’sirchanligini oshiradi. F.Dostoyevskiy, L.Tolstoy singari adiblarning asarlarida qahramonlarning ichki monologi orqali ularning ruhiyatidagi ziddiyatli jarayonlar ochib beriladi. “Ong oqimi” personajlarning ichki monologini aks ettirish yo‘lidagi izlanishlar samarasi sifatida yuzaga kelgan. “Jinoyat va jazo”, “Anna Karenina” kabi asarlarda personajlarning ichki kechinmalari bevosita hayot voqeligi bilan bog‘lab tasvirlanadi. Ong oqimi adabiyotining J. Joys, M.Prust, V. Vulf singari namoyandalari o‘z asarlarida inson ruhiyatiga chuqurroq kirib borish, uning shu paytgacha qalamga olinmagan qatlamlariga 248 249 nazar tashlashni asosiy maqsad qilib qo‘yishadi. Ong oqimi adabiyoti naturalizm yo‘nalishi vakillari hayot voqeligini bor holicha tasvirlashni maqsad qilib qo‘ygan bo‘lsa, ong oqimi adabiyoti tarafdorlari inson ruhiyatidagi jarayonlarni undagi hech bir narsani yashirmasdan, pardalamasdan, asl holida aks ettirishga intilishadi. J. Joysning “Uliss” asari ong oqimi adabiyotining yorqin namunasidir. Avval qo‘llangan bo‘lsa-da, ayni paytda nutqda ishlatilmay- digan so‘zlar arxaik so‘zlar deyiladi. Shevaga xos so‘zlar esa muayyan hudud kishilari nutqiga xos so‘z va iboralardir. Arxaik so‘zlar o‘tmish manzarasini gavdalantirish maqsadida qo‘llansa, shevaga xos so‘zlar personajlar tilining o‘ziga xosligini namoyon etish, uning manzil-makonini bildirish uchun ishlatiladi. Kasb- korga oid so‘zlar esa qahramonlar mashg‘uloti, ular turmush tarzini ko‘rsatish vajhidan asqatadi. Masalan, shaxtyorlarning ish tarzi bilan cho‘ponlarning kundalik ishi bir-biridan farq qiladi. Shunday ekan, chorvadorlar, shaxtyor yoki baliqchilar hayoti haqidagi asar personajlar nutqidan ham aniq bilinib turishi lozim. Ijodkorlar shu maqsadda o‘z asarlarida shevaga, kasb- korga oid so‘z, iboralarni qo‘llashadi. Bular mavjud voqelikni aniq aks ettirish imkoniyatini yaratadi. Ba’zan kishilar o‘zaro muloqotlari chog‘ida boshqalar tu- shunmaydigan, ma’nosi faqat o‘zlariga ayon so‘z, iboralarni qo‘llashadi. Masalan, tibbiyot xodimlari bemor huzurida uning kasalligi haqida bir-birlari tushunadigan atamalarni qo‘llashib, davolash usullari, qanday dori-darmonlarni ishlatish lozimligi xususida o‘zaro maslahatlashishadi. Biroq bu muloqotda nimalar deyilayotganini hamma bemor ham tushunavermaydi. Tibbiyot xodimlari nutqidagi boshqalar uchun tushunarsiz terminlar kasb- korga, aniqrog‘i, sohaga oid so‘zlardir. Biroq yana shunday so‘z, iboralar ham borki, ular jargonlar deb ataladi. Jargon fransuzcha jargon “buzilgan til” degan ma’noni bildiradi. Jargon sun’iy, yasama tildir. U muayyan guruh kishilari doirasidagina qo‘llanadi. Guruh a’zolari kundalik muloqotda barcha kishilar qo‘llaydigan muayyan so‘z, iboralarni faqat o‘zlari tushunadigan ma’noda ishlatishadi. Ular nazarda tutgan ma’noni boshqalar bilmaydi. Badiiy asarlarda o‘g‘rilar, qimorbozlar obrazi gavda- lan tirilganda ularning nutqida ishlatiladigan so‘z, ibora lar – jargonlar keltiriladi. Chunonchi Tohir Malikning “Shaytanat”, “Murdalar gapirmaydilar” asarlarida jargon so‘zlar o‘g‘ri-ji- noyatchilar qiyofasini ishonarli ko‘rsatish uchun o‘ziga xos vosita vazifasini bajargan. Neologizmlar, asosan zamonaviy mavzudagi asarlarda ish- la tiladi. Fan-texnika, ijtimoiy hayot taraqqiyoti tufayli paydo bo‘lgan yangi so‘z, atama, terminlar davr ruhini aks etti- rish maqsadida badiiy asarlarda qo‘llanadi. Masalan, “neyro- xirurgiya”, “bionika”, “kosmonavtika” kabi so‘zlar. “Birja”, “aksiya”, “konsalting”, “fyuchers” singari iqtisodiyot terminlari ham hozirgi o‘zbek tili uchun neologizm hisoblanadi. Badiiy tasvir va ifoda vositalari badiiy asarda narsa-hodisa- larni jonli tasvirlash, his-tuyg‘u va kechinmalarni yorqin ifo- dalashga xizmat qiluvchi til vositalaridir. Badiiy tasvir va ifoda vositalari badiiy tilning bosh spetsifik xususiyati – obrazlilik (tasviriylik) va emotsionallikni kuchaytirib namoyon qilishga xizmat qiladi. Badiiy asardagi ritorik so‘roq, ritorik murojaat, takror, alliteratsiya, assonans, arxaizm, dialektizm, jargon, in- versiya, so‘z takrori, sintaktik parallelizm kabilar badiiy tasvir va ifoda vositalaridir. Obrazlilik – badiiy asarda voqelikning so‘z vositasida his-tuyg‘ularga yo‘g‘rilgan holda tasvirlanishi va shu tasvir orqali muayyan o‘yfikr, hiskechinmalarning ifodalanishidir. Bitta vosita ham tasvirlash, ham ifodalash uchun xizmat qilishi mumkin. Shu boisdan ularni “bunisi tasvir vositasi”, “bunisi ifoda vositasi” deb ajratish to‘g‘ri emas. Masalan, ritorik so‘zroq, ritorik murojaat, takror kabilar ifodaviylikni kuchaytirishga xizmat qiladi. Ular alliteratsiya, inversiya, assonans singari badiiy tasvir vositasi emas. Badiiy tasvir va ifoda vositalari muayyan badiiy-estetik maqsadni ko‘zlab, til unsurlarini o‘zgacha shakl, ma’no, tartibda qo‘llash 250 251 natijasida yuzaga keladi va voqelik tasvirining jonli, ta’sirchan bo‘lishini ta’minlaydi. Omonim, sinonimlar ham xuddi neologizm, jargon, kasb-kor, sheva, arxaik so‘zlar singari badiiy asar tilining muhim uzvlaridir. Omonim yunoncha homos – bir xil va onyma – ism so‘zlaridan yasalgan. Omonim badiiy asarda har xil ma’no anglatib keluvchi shakldosh so‘zlardir. Omonimlardan adabiyotda qadimdan keng foydalanilgan. O‘zbek adabiyotida omonimlar asosida tuyuqlar yozilgan. Tuyuq janri shoirning so‘zni bilish, uni his qilish, anglash darajasini ko‘rsatadigan o‘ziga xos mezon bo‘lib kelgan. Sinonimlar tilning omonimlarga tamoman teskari hodisasidir. Sinonim yunoncha “synonymos” so‘z bo‘lib, “bir nomli” degan ma’noni bildiradi. Sinonimlar shakli har xil, ma’nosi bir-biriga yaqin so‘zlardir. Sharq mumtoz adabiyotida bunday so‘zlar mutashobih so‘zlar deb yuritilgan. Qaysi tilda ma’nodosh, sinonim so‘zlar ko‘p bo‘lsa, o‘sha til eng boy tildir. Bu jihatdan arab, ingliz, rus, ispan tillari boshqa tillarga qiyoslaganda alo- hida ajralib turadi. Masalan, arab tilida “tuya” so‘zining besh yuzdan ko‘p, “cho‘l” so‘zining yuzdan ortiq varianti, ma’nodoshi mavjud. Ma’nodosh so‘zlarning ko‘pligi o‘sha tilda inson va uning hayoti, faoliyati bilan bog‘liq hodisalarning turli jihatlarini aniqroq, kengroq ifodalash imkonini beradi. “Qur’on”da yetmish yetti mingta so‘z ishlatilgani unda inson hayotining barcha jihati qamrab olinganiga dalil sifatida qayd qilinadi. Navoiy asarlarida yigirma olti mingdan ko‘p, Pushkin asarlarida yigirma mingga yaqin, Shekspir asarlarida o‘n sakkiz mingdan ortiq so‘z ishlatilgani ular ijodi naqadar yuksakligidan va bu ulug‘ ijodkorlar ma’nodosh so‘zlardan juda samarali foydalanganidan dalolat beradi. Sinonimlar har bir tilning ifoda imkoniyatlarini namoyon etish barobarida, har bir ijodkorning so‘z boyligini, badiiy mahoratini ko‘rsatadigan o‘ziga xos ko‘zgudir. Aslida hech bir tilda ma’nosi bir-biriga aynan teng so‘zlar yo‘q. Tildagi har bir so‘z o‘ziga xos betakror ma’noni ifoda qiladi. Har bir so‘zning o‘z jilosi, qamrov doirasi, ko‘lami mavjud. Masalan, yuz, bet, chehra, aft, turq so‘zlari sinonim so‘zlardir. Ammo yuz, chehra so‘zlari ijobiylik sifatini bildirsa, aft, turq so‘zlari salbiy ma’noni ifoda qiladi. Antonimlar omonim, sinonimlardan farq qiluvchi so‘zlardir. Antonim yunoncha antonimos “qarshi” degan ma’noni bildiradi. Bir-biriga zid ma’noli so‘z va iboralar antonimlar deb yuritiladi. Antonim so‘zlar hodisa mohiyatidagi qarama-qarshilikni anglatadi. Masalan, Alisher Navoiy: Qon yutib umrim jafo ahlida bir yor istadim, Lekin ul kamraq topildi, garchi bisyor istadim. deydi. “Kam – bisyor” qarama-qarshi ma’nodagi so‘zlardir. Umr bo‘yi azob-u mashaqqat tortib odamlar orasidan o‘zimga sadoqatli do‘st izladim. Ular juda kam topildi. Biroq men do‘stlarim ko‘p bo‘lishini istadim, deydi ulug‘ shoir. Istak va amaldagi qarama-qarshilikni “kamroq – bisyor” antonimlari vositasida ifodalash fikrga obrazlilik, ta’sirchanlik baxsh etgan. Antonim hodisasi Sharq adabiyotida tazod deb yuritiladi. Badiiy asarlarda antonim, sinonimlardan tashqari, ko‘chim- lardan ham foydalaniladi. Ko‘chim so‘z yoki so‘z birikmasining o‘z ma’nosidan boshqa ma’noda qo‘llanishidir. Ko‘chim trop deb ham yuritiladi. Ko‘chimlar ham nutq ta’sirchanligini kuchay- tirishga xizmat qiladi. Ko‘chimlar bir necha turlarga bo‘linadi: metafora (istiora), metonimiya, sinekdoxa, allegoriya (majoz) ka bilar. Metafora yunoncha metaphora “ko‘chirish” degan ma’noni anglatadi. Metafora o‘xshashli ko‘chimdir. Ammo meta fora aynan o‘xshatish emas. Metafora bilan o‘xshatish bir-biridan birmuncha farq qiladi. Masalan, o‘xshatishda, albatta, ikki yoki uch o‘xshatiluvchi narsa bo‘ladi. Ular soni istalgancha ko‘payib, kengayib borishi ham mumkin. Masalan, Cho‘lponning “Xalq” she’rida: 252 253 Xalq dengizdir, xalq to‘lqindir, xalq kuchdir, Xalq isyondir, xalq olovdir, xalq o‘chdir... bir necha o‘xshatish ketma-ket qo‘llangan. O‘xshatish -dek, -day singari qo‘shimchalar, kabi, singari, go‘yo so‘zlari yordamida hosil qilinadi. Metafora (istiora) da esa ko‘chma ma’no tashuvchi bitta komponent qatnashadi. Masalan: She’r yurakli bu lochin Qoqib qanot-qulochin, Quzg‘unlardan asradi – Elning xotin-xalochin. Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|