Alisher navoiy nomidagi
IJODIY METOD, YO‘NALISH VA OQIMLAR
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IJODIY METOD, YO‘NALISH VA OQIMLAR
San’at va adabiyotda hayot hodisalarini gavdalantirishning umumiy yo‘llari ijodiy metod deb yuritiladi. Adabiyotshunoslikka doir darslik, qo‘llanma-lug‘atlarda “ijodiy metod” tushunchasiga “yozuvchining hayotiy faktlarni tanlash, umumlashtirish, baholash va badiiy obrazlarda aks ettirishda qo‘llagan asosiy prinsiplari”, “san’atkorning anglanayotgan voqelikka ijodiy munosabatlarining umumiy ijodiy prinsipi, ya’ni badiiy asarda voqelikni qayta tiklash prinsipi”, “turmush hodisalarini tanlash, o‘rganish, idrok etish va tasvirlashning asosiy vositasi” deb ta’rif beriladi. Jumladan, D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheraliyevaning “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da: “Metod (yun. methodos – tad qiq usuli) – 1) ijodiy metod; marksistik estetikaning aso siy kategoriyalaridan biri, XX asrning 20-yillaridan keng 262 263 ommalashgan va ma’nosi o‘zgarib borgan termin. 30 – 40-yillar adabiyotshunosligida adabiyot va san’atdagi hayotni badiiy aks ettirishning asosiy tamoyillari metod deb yuritilib, ikkita – realistik va norealistik ijodiy metodlar mavjud deb hisoblangan. Keyinroq metod deganda badiiy asarning g‘oyaviy mazmuni bilan bog‘liq bo‘lgan hayot materialini tanlash, badiiy idrok etish va baholash prinsiplari tushunila boshlangan. Ya’ni bunda metod badiiy tafakkur tarzi sifatida tushunilib, ijodkor e’tiborini voqelikning u yoki bu qirralariga qaratishi, tipiklashtirishi va baholashida namoyon bo‘luvchi hodisa sanalgan. Keyingi ma’no ko‘chishi adabiyotning mafkura quroliga aylanishini ilmiy asoslash jarayonida amalga oshgan va mafkuralashgan sho‘ro adabiyotshunosligida metod tushunchasiga o‘ta muhim ahamiyat berilgan. Terminning keyingi ma’noda qo‘llanishi badiiy ijoddagi ikki muhim unsur – metod va uslubni alohida kategoriyalar sifatida tushunishga imkon bergan. Bunda badiiy tafakkur tarzini anglatuvchi metodga gnoseologik (ya’ni badiiy bilish bilan bog‘liq), uslubga esa antropologik (ya’ni ijodkor shaxsi bilan bog‘liq) kategoriya sifatida qaraladi (uslub). Adabiyotshunoslikda metod terminini bu ma’noda qo‘llashda ham turlichaliklar bor. Jumladan, romantizm, realizm, tanqidiy realizm, sotsialistik realizm kabilar ijodiy metod sifatida ko‘rsatilsa, klassitsizm ba’zan metod, ba’zan esa adabiy yo‘nalish sifatida ko‘rsatiladi. Holbuki, klassitsizmda ham o‘ziga xos hayot materialini tanlash, badiiy idrok etish va baholash prinsiplari mavjud bo‘lib, bu jihatdan u bemalol metod sanalishi mumkin. Hozirgi adabiyotshunoslikda ijodiy metod termini qo‘llanishda passivlashdi; 2) tadqiqot usuli. Bu ma’noda metod badiiy asar va adabiy jarayonni tadqiq etish tamoyillari va usullarini bildiradi: biografik metod, qiyosiy metod, sotsiologik metod va boshqalar” deyilgan. Ularda so‘z san’atida inson dunyosini badiiy gavdalantirishning ikki yo‘li: romantizm va realizm yo‘li bor, deb qayd qilinadi. Bunda insonning o‘ziga xos tabiatidan kelib chiqiladi. Ayonki, odam real hayotga bog‘lanib, o‘zining orzu-havaslari dunyosida yashaydi. Inson tabiatida mavjud hayot tarziga qanoat qilishdan ko‘ra, turmushni o‘zgartirish istagi, uni yanada yaxshilash havasi hamisha baland turadi. Ehtimol, shu boisdan, qadimgi dunyo adabiyoti asarlarining aksariyati romantizmga asoslangan. Yunon dramaturgi Sofokl mazkur hodisani sharhlab: “Men odamlarni ular qanday bo‘lishi lozim bo‘lsa, shunday tasvir etaman, u (ya’ni Evripid –A.U.) esa odamlarni, ular aslida qanday bo‘lsalar, shunday tasvir etadi”, degan. “Alpomish” dostonidagi Alpomish, Barchin, Qaldirg‘och, Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonidagi Farhod kabi obrazlar ham ajdodlarimizning asl inson haqidagi orzu-xayollarini o‘zida mujassamlashtirgan. Asl inson qanday bo‘lishi kerak, degan muammo adabiyotda azaldan asosiy mavzu bo‘lib kelgan. Shuning uchun kishilarning haqiqiy inson haqidagi orzu-havaslarini aks ettiruvchi asar lar ko‘p yaratilgan. Homerning “Iliada” va “Odisseya”si, hind- larning “Mahobhorat” va “Ramayana”si, o‘zbeklarning “Al- pomish”i, Firdavsiyning “Shohnoma”si, “Xamsa” dostonlari shundan dalolat beradi. Asl inson haqidagi orzular aksi bo‘lgan bu asarlar kishilarni yovuzlik, shafqatsizlik, johillik olamidan uzoqlashtirib, ma’nan ulg‘aytirgan. Insoniyatda azaldan orzu-havas hissi yuksak bo‘lgani bois adabiyotda romantizm metodi yetakchilik qilib kelgan. Bu ijodiy metod, ayniqsa, Sharq adabiyotida ustuvor bo‘lgan. XX asr boshigacha ham o‘zbek adabiyotida ham romantizm me- todi asosiy o‘rin tutgan. Albatta, mavjud hayot hodisalariga mu nosabatni ifodalaydigan, turmush hodisalarini haqqoniy aks ettiruvchi asarlar ham yozilgan va ularning aksariyati, asosan, tanqidiy, hajviy ruhga yo‘g‘rilgan. Mavjud hayotga tanqidiy yondashish esa uni o‘zgartirish, yanada to‘kis, farovon qilish orzusidan tug‘iladi. Odamlarning orzu-havaslarini ifodalash romantizm ijodiy metodiga xos xususiyatdir. Romantizm metodi – hayot haqidagi, inson to‘g‘risidagi orzular ifodasidir. Bu metodga mansub asarlarda xayoliy 264 265 voqealar, orzulardagi obrazlar asosiy o‘rin tutadi. Shoir, yozuvchi o‘z a’moli (ideali)dagi insonni ko‘rsatish uchun qahramonlarini real hayotdagidan ko‘ra kuchliroq, fidoyiroq, jasurroq qilib gavdalantiradi. “Farhod va Shirin” dostonidagi Farhod obrazi o‘zida Alisher Navoiyning chin inson haqidagi orzularini mujassamlashtirgan. Ideal obrazni, ideal hayotni ko‘rsatish romantizm ijodiy metodining mohiyatini belgilaydi. Shuning uchun bu xildagi asarlarda voqelik real hayotning o‘zidagidan ko‘ra boshqacha, ko‘tarinki pafosda ko‘rsatiladi. Fantastik syujetli, mifologiyaga asoslangan asarlar ham romantizm metodiga mansubdir. Adabiyotshunoslikka doir avvalgi darslik, qo‘llanmalarda: “Romantizm ijodiy metodi juda murakkab hodisa bo‘lib, u XVIII asr oxiri – XIX asr boshida Yevropa, Amerika adabiyotida paydo bo‘ldi hamda o‘zidan avval adabiyot va estetikada hukmronlik qilgan klassitsizmga qarshi kurashda shakllandi va rivoj topdi”, deyiladi. Biroq, yuqorida qayd etilganidek, Sharq adabiyotida azaldan romantizm yetakchilik qilib kelgan. Qadimgi yunon dramaturglarining jamiyatdagi mavjud tartibni o‘zgartirish g‘oyasi ilgari surilgan tragediyalari ham, ajdodlarimizning ado- latli shoh haqidagi orzu-istaklarini ifodalagan ertak, dostonlar ham romantizm ijodiy metodiga mansubdir. XVIII asr oxiri va XIX asr boshida Yevropa va Amerika adabiyotida paydo bo‘lgan, jamiyatdagi mavjud hayot tarzidan qanoatlanmaslikni ifoda etgan asarlar esa romantizm ijodiy metodining o‘ziga xos yangi bir ko‘rinishidir. Ular ijtimoiy voqelikni, inson dunyosini aks ettirishdagi o‘ziga xosliklariga ko‘ra ertak, dostonlardan, “xamsa”lardan jiddiy farq qiladi. Viktor Gyugo (1802–1885), Jorj Sand (1804–1876), Bayron (1788–1824) kabi yevropa adabiyoti namoyandalari asarlarida xuddi Sharq shoirlari doston- laridagi singari asl inson, adolatli jamiyat haqidagi orzu-istaklar o‘z ifodasini topgan. Ammo ular xuddi “Farhod va Shirin”, “Saddi Iskandariy” singari xayoliy voqealarga emas, balki real hayot voqealariga asoslangan. Romantizm ijodiy metodiga mansub ushbu asarlarda asosiy diqqat-e’tibor ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi murosasiz kurashni ko‘rsatishga qaratilgan. Barcha xalqlarning ertak, dostonlari, mumtoz adabiyotning aksariyat namunalari romantizm metodiga mansub bo‘lib, ularda yovuzlikning olamga hukmron bo‘lishga intilishi va ezgulikning unga qarshi kurashi ko‘rsatiladi. Ayni asarlarda hayot voqeligi o‘z ko‘rinishida emas, ideal asosida gavdalantiriladi. Hayot voqeligi va inson obrazini ideal asosida aks ettirish esa san’atning asosiy xususiyatidir. San’atning mohiyatini belgilaydigan muhim jihatlardan biri sanalgan ushbu hodisa to‘g‘risida D.Quronov hammuallifligidagi “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da shunday ma’lumot beriladi: “Ideal, estetik ideal (yun. idea so‘zidan fr. ideal – tasavvur, tushuncha) – estetika, jumladan, adabiyotshunoslikning muhim ilmiy kategoriyalaridan biri, go‘zallik, estetik mukammallikning yuksak darajasi haqidagi his etiladigan konkret-timsoliy shakl- da aks etuvchi tasavvurlar jami. Jamiyatda yashayotgan har bir inson ongida mukammal jamiyat, mukammal ijtimoiy mu- no sabatlar, mukammal inson haqidagi tasavvurlar mavjud bo‘- lib, bularning bari idealni tashkil qiladi va uning voqelikka mu nosabatini belgilaydi. Umuman olganda, estetik ideal ham shuning bir qirrasi, konkret-timsoliy shaklda voqe bo‘luvchi go‘zallik tasavvuridir. Haqiqatda idealning qirralari butunning qismi bo‘lib, ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham mutaxassislar idealning serqirraligini, uning mohiyati: ong sohasida – haqiqat, axloq sohasida – ezgulik, estetika sohasi- da – go‘zallikdan iborat ekanligini ta’kidlaydilar. Albatta, bu qir ralarning har biri o‘zining muayyan me’yorlariga ega bo‘lib, ular davr o‘tishi bilan o‘zgarib, konkretlashib boradi. Masalan, tasavvuf adabiyotining idealiga ko‘ra, haqiqat – Haq, Alloh; ezgulik – Haqning buyurganini qilish va u qaytarganni qilmaslik; go‘zallik – shu ikkisiga muvofiqlikda, nimaiki bularga muvofiq emas, u go‘zallikdan ayro tushadi. Insonning ijtimoiylashuvi bilan bog‘liq holda ideal ham hayotga yaqinlashadi, u ijtimoiy- 266 267 siyosiy mundarija kasb etadi. Masalan, jadid adabiyotining ide- aliga ko‘ra, haqiqat – millat taraqqiysi (erkin va adolatli jamiyat, ma’rifat, munosib milliy turmush, milliy ozodlik va b.); ezgu- lik – millat taraqqiysiga xizmat qiluvchi amal; go‘zallik – shu ikkisiga muvofiqlik, davr bilan bog‘liq o‘zgargani holda, idealni zamonga butkul bog‘lab qo‘yish xato bo‘lur edi. Negaki, ideal ijtimoiy xarakterga ega, u juda qadim zamonlardan shakllanib, to‘lishib, konkretlashib keladi va, ayni chog‘da, u mohiyatan hamisha kelajakda bo‘lib, bu hol uni vaqt hukmidan xoli etadi. Xuddi shu narsa san’at asarining boqiyligini ta’minlovchi asosiy omildir, chunki san’at olam va odamni ideal asosida aks ettiradi, ideal asosida baholaydi. Ya’ni ijod onlaridagi san’atkor ideal olamida yashaydi, voqelikni uning nuri bilan yoritadi. Zero, faqat shundagina ijodkor shaxs tom ma’nodagi ma’naviy- ruhiy butunlikka ega bo‘ladi. Ma’naviy-ruhiy butunlik esa shaxs intilgan idealning mavjudligi va uning hayotiy prinsiplari o‘sha idealdan kelib chiqishi demakdir. Shunga ko‘ra, butunlik muayyan xususiyatlarni o‘zida jam etgan insonning turg‘un holati emas, balki uzluksiz va adoqsiz bir jarayondir. Negaki, reallik bilan to‘qnashuv har vaqt shaxsning ma’naviy-ruhiy butunligi – mohiyati va mavjudligi orasida ziddiyatlar keltirib chiqaraveradi. Mana shu ziddiyatlarni idealdan ruh olgan holda bartaraf etish orqali mavjudligini mohiyatiga muvofiqlashtirib borish, shu asno qadam-baqadam idealiga yaqinlashib, yangi- yangi ma’nolarni kashf etish va ularni o‘z hayotiga, jamiyat hayotiga tatbiq etib borish – ijodning bosh shartidir. Bu jihatdan tom ma’nodagi ijodkor XAQ yo‘liga kirgan so‘fiyga monand: so‘fiy XAQqa yaqinlashgani sari mavjudlikning mohiyatini teranroq idrok qilganidek, ijodkor idealga yaqinlashgani sari hayotning, insonning mohiyatini teranroq ilg‘aydi. So‘fiylik yo‘lining ibtidosi ham, intihosi ham HAQ bo‘lganidek, ijodkor faoliyatining motivi (sabab) ham, maqsadi (natija) ham idealdir”. Realizm adabiyotida hayot voqeligini tipiklashtirib, roman- tizm adabiyotida esa uni ideallashtirib aks ettirish ustuvorlik qiladi. Hayot hodisalari va inson dunyosi g‘oyat serqirra. Har qanday ijodiy metod sir-sinoatga to‘la bu jumboq hodisaning muayyan jihatinigina qamrab oladi, xolos. Klassitsizm, roman- tizm, realizm, simvolizm, naturalizm, modernizm tarzida nomla- nadigan ijodiy metod, yo‘nalish, oqimlarning hech biri hayot hodisalari va inson dunyosini to‘la-to‘kis aks ettirolmaydi. Shu- ning uchun ijodiy metodlarni biridan birini baland yoki past qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki ularning har biri hayot hodisalarini va inson obrazini gavdalantirishning o‘ziga xos yo‘lidir. Realizm romantizmdan yuqori, romantizm klassitsizmdan yuksak deyish nojoiz. Chunki “Xamsa”, “Alpomish” romantizm ijodiy metodiga mansub bo‘lsa, “Sarob”, “Ulug‘bek xazinasi” esa realistik asardir. Sofokl (er.avv. 495–406-yillar)ning “Shoh Edip” tragediyasi Arastu “Poetika”sini bitmagan, romantizm, realizm ijodiy metodlari, klassitsizm, sentimentalizm yo‘nalishlari to‘g‘risidagi ilimiy-nazariy qarashlar paydo bo‘lmagan bir zamonda, ya’ni eramizdan avvalgi 430–415-yillar oralig‘ida yozilgan. Adabiyot tarixining bebaho gavhari sanalgan bu asarlarning har biri esa biz uchun birday qadrlidir. Realizm ijodiy metodi ham klassitsizm, romantizm, modernizm singari hayotni va inson dunyosini badiiy gavdalantirishning bir yo‘lidir. Ijodiy metod, yo‘nalish, oqimlar to‘g‘risidagi ilmiy-nazariy qarashlar shartli, nisbiydir. Chunki ular o‘rtasida o‘ziga xos farqli xususiyat bo‘lishi barobarida, muayyan umumiy mushtarak ji- hatlar ham mavjud. Chunki bitta asar bir necha metodga xos xususiyatlarni o‘zida aks ettirishi mumkin. “Shoh Edip”da ham, “Alpomish”da ham yoki har qanday ertakda ham realizm ijodiy metodi unsurlari mavjudligi yoki “Ulug‘bek xazinasi”, “O‘tkan kunlar”da romantizm ko‘rinishlari (qahramonlar orzu-havaslari, o‘y-xayollari ifodalangani) borligi shundan dalolat beradi. Tadqiqotlarda “XIX asrda, ayniqsa, uning ikkinchi qismida Yevropa xalqlari adabiyotida ijodiy metod ma’nosidagi realizm shakllandi. Avvalgi davrlar adabiyotida rivojlangan xislatlar realizm adabiyotida yuksak darajaga ko‘tarildi va adabiyotning 268 269 asosiy prinsiplariga aylandi. Gumanizm, insonparvarlik realizm- ning bayrog‘i bo‘lib qoldi... Realizm terminini faqat yevropa xalqlari adabiyoti tarixining XIX asriga (uning asosan ikkinchi yarmiga) nisbatan ishlatish asosli” degan qarashlar qayd qilin- gan. Biroq Sharq adabiyotidagi “Boburnoma” singari asarlar ham realizm metodi mezonlariga to‘la mos keladi. Maxmurning “Hapalak”, Turdining “Tor ko‘ngulli beklar...” singari she’rlarida ham mavjud hayot manzarasi aniq badiiy gavdalantirilgan. Qola- versa, gumanizm, insonparvarlikni faqat XIX asr ijodkorlari emas, Sofokl ham, Alisher Navoiy ham, Fyodor Dostoyevskiy ham, Abdulla Qodiriy-yu Cho‘lpon ham o‘z asarlarida ulug‘lagan. Adabiyotshunoslikka oid avvalgi darslik, qo‘llanmalarda “Romantizm ijodiy metodi ikki xil, ya’ni inqilobiy romantizm va reaksion romantizm ko‘rinishida bo‘ladi. Inqilobiy romantizmga mansub asarlar jamiyatni inqilobiy asosda o‘zgartirishni tar- g‘ib etadi. Reaksion romantizm guruhidagi asarlarda jamiyat taraqqiyotiga g‘ov bo‘layotgan hodisalar ideallashtirib ko‘rsa- tiladi” degan qarashlar ilgari surilib, realizm metodi “tanqidiy realizm”, “ma’rifiy realizm”, “sotsialistik realizm”deb xillarga ajra tilgan hamda ularning har biri tavsiflangan. Bu xil qarashlar, albatta, o‘sha paytdagi adabiyotga mafkura quroli sifatida yonda- shishdan kelib chiqqan. Agar romantizmga mansub asarlarda realizmga xos manzaralar mavjudligi, realistik asarlarda roman- tizm ko‘rinishlari bo‘lishini e’tiborga oladigan bo‘lsak, “inqilobiy romantizm”, “reaksion romantizm”, “tanqidiy realizm”, “ma’ri- fiy realizm”, “sotsialistik realizm” tarzida ajratishlar juda sun’iy ekani bilinadi. Sho‘ro davrida M.Gorkiyning “Lochin qo‘shig‘i”, “Izergil kampir”, “Bo‘ron qushi qo‘shig‘i” inqilobiy romantizm namunalari deyilib, Sulaymon Boqirg‘oniy, So‘fi Olloyor, Ahmad Yassaviy asarlariga “o‘tmishni ideallashtirilgan” degan ayb taqalgan. Aslida M.Gorkiyning mazkur asarlarida mavjud turmushni inqilobiy yangilashga ochiqcha da’vat, chaqiriq se- zil maydi. U asarlarda voqelik publitsistik jo‘shqinlik bilan badiiy gavdalantirilgan, xolos. Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg‘oniy, So‘fi Olloyor ham kishilarni haqiqatga, halollikka, bir-biriga mehr-u oqibat ko‘rsatishga chaqirgan. Romantizm ijodiy metodi to‘g‘risida D.Quronov, Z.Mama- jonov, M.Sheraliyevaning “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da: “Ro- mantizm (fr. romantique, ingl. romantic) – Yevropa adabiyotida XVIII asr oxiri – XIX asrning birinchi yarmida yetakchilik qilgan adabiy yo‘nalish. Etimologik jihatdan termin ispancha “romance” so‘zi bilan bog‘liq bo‘lib, XVIII asrda kitoblardagina uchratish mumkin bo‘lgan g‘ayritabiiy, ajabtovur, fantastik narsalarning bari shu so‘z bilan yuritilgan. Darhaqiqat, romantizm adabiyoti yaratgan badiiy olamni shunday so‘z bilan nomlashga yetarli asos bor edi. Zero, romantizm mavjud voqelikqan qoniqmaslik tufayli, ma’rifatchilikka xos olam (odam va jamiyat)ni aql bilan raso holga keltirish g‘oyasiga ishonchning barbod bo‘lishi natijasi o‘laroq yuzaga kelgan bo‘lib, “reallikdan qochish”ga, real olamdan ko‘ra mukammalroq olam yaratishga intiladi. Romantizm klassitsizmga xos “tabiatga taqlid” va undan kelib chiquvchi haqiqatga monandlik talablarini inkor qiladi, uning uchun badiiy reallik mavjud reallikdan haqqoniyroqdir. Mavjud voqelikdagi tussizlikdan bezgan romantizm vakillari, ko‘pincha, ko‘hna o‘tmishdan ma’ni izlashadi (masalan, V.Skott, V.Gyugo, A.Dyuma romanlari), ular tasvirlagan voqea-hodisalar aksar uzoq, ekzotikaga boy yurtlarda kechadi va shu kabi romantizm adabiyotining umumlashtirish prinsipi – ideallashtirish, u voqelikka boqiy va mutlaq ideallar asosida yondashadi, shu- ning uchun ham romantizmda voqelik bilan ideal orasidagi nomutanosiblik yaqqol ko‘rinadi, ularning ziddiyati o‘ta keskin namoyon bo‘ladi. Natijada, romantizm adabiyotida olam ikkiga ajraladi, ikkisi – ideal olam bilan mavjud olam alohida yashaydi. Romantizm adabiyotining bosh ziddiyati – ezgulik va yovuzlik kurashi, unga ko‘ra, yovuzlik ham, unga qarshi kurash ham birdek boqiydir. Ya’ni bu kurash yovuzlikni ildizi bilan yo‘qotish-u olamni tubdan o‘zgartirishga ojiz, qo‘lidan keladigani – yovuzlikning olamda mutlaq hokim bo‘lishiga yo‘l 270 271 bermaslik, xolos. Yovuz likka qarshi kurashayotgan betakror shaxs – romantizm ada biyotining bosh qahramoni. Romantizm adabiyotga o‘zining yangicha shaxs konsepsiyasi bilan kirib keldi. Uning uchun shaxs – alohida olam. Shaxsning sirli va adadsiz ichki olami romantizm adabiyotining markaziy muammosiga aylanadi. Romantizm shaxsdagi betakror individual xususiyatlarga urg‘u beradi, asosiy e’tiborni uning ichki olamidagi ziddiyatlar, qal- bi-yu ongidagi izohlash mushkul harakatlar, g‘ayrishuuriy ho- latlarga qaratadi. Mavjud voqelikdagi maishat quliga aylanib borayotgan odamlarga zid o‘laroq, romantizm adabiyoti muhab- bati-yu nafrati, mehri-yu qahri cheksiz, yuksak tuyg‘ularga, iztirobli o‘ylovlar-u o‘zini beshafqat taftish qilishga qobil qah- ramonni yaratadi. Bu qahramon olam sir-sinoatini anglashga ojizligidan iztirob chekadi, mavjud voqelik sog‘lom aqlga nomuvofiq ekani, o‘zining shaxsiy erkiga daxl qilayotganidan iztirobga tushadi. Romantizm adabiyotining qahramoni shaxsiy erkini, insonlik sha’nini yuksak qadrlaydi, ularga qarshi har qanday harakatga butun vujudi bilan qarshi turadi. Shaxsga bu xil qarash romantizmning ijodkor shaxsga munosabatida ham o‘z aksini topadi. Ijodkorni muayyan qoidalar bilan cheklagan klassitsizmdan farqli o‘laroq, romantizm tom ma’nodagi ijodiy erkinlik tarafdori, u har qanday cheklovlarni inkor qiladi. Shuning uchun romantizm nazariyotchilari adabiy tur va janrlar orasiga qat’iy chegara qo‘ymaydilar, adabiyotning boshqa san’at turlari bilan sintezlashuvi yoki konkret badiiy asarda turli estetik belgilar (tragizm va komizm, tuban va yuksak va boshqa)ning qorishiq holda namoyon bo‘lishini tabiiy hol deb biladilar. Ular badiiy asarni tirik organizmga qiyos qiladilar, badiiy shakl mazmundan tabiiy ravishda o‘sib chiqadi va u bilan uzviy bog‘liq holda yashaydi deb tushunadilar. Ya’ni bunda ham normativ xarakterdagi poetikaga oid qo‘llanmalarda qat’iy belgilangan me’yorlarni inkor qilish, ijodkorning yaratuvchilik huquqini e’tirof etish kuzatiladi. Romantizm adabiyotni tarixiy roman, fantastik qissa, liro-epik poema kabi janrlar bilan boyitdi; ifodada metaforiklik, yuksak darajadagi assotsiativlik va shu asosda ko‘p ma’nolilikka intilgani sabab badiiy tilning ifoda imkoniyatlarini kengaytira bildi. Romantizm badiiy tafakkur rivojida sezilarli iz qoldirdi, uning an’analari simvolizm, ekspressionizm, syur- realizm singari oqimlar tomonidan ijodiy o‘zlashtirildi, romantik pafos adabiyot va san’atga xos estetik belgilardan biri bo‘lib qoldi” deyiladi. Romantizm ijodiy metodiga mansub asarlarda hayot hodisalariga qizg‘in ehtiros bilan yondoshish yaqqol seziladi. Asarlarda aks etadigan ayni hodisa pafos deb yuritiladi. Yuqoridagi “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da: “Pafos (yun. pathos – his, ehtiros) – ijodkorning o‘zi tasvirlayotgan voqelikka g‘oya viy-hissiy munosabati, avtor emotsionalligi. Pafos termini antik estetika va ritorikada ishlatilgan bo‘lib, keyinchalik turli ma’no o‘zgarishlariga uchragan. Jumladan, Arastu pafos deganda inson qalbining xususiyati, kuchli ehtirosni nazarda tutadi. Unga ko‘ra, pafos notiqlik usullaridan bo‘lib, uning yordamida notiq tinglovchilarda o‘zi istagan hislarni uyg‘otadi. Terminni tragediyaga nisbatan qo‘llaganida, Arastu pafosning qahramon fojiasi, ruhiy iztiroblari orqali namoyon bo‘lishi va tomoshabinda ham shunga mos hislarni uyg‘otishini ta’kidlaydi. Keyinchalik, xususan, Uygonish davridan boshlab, pafos inson qalbining xususiyati deb emas, balki asarning muayyan his-tuyg‘ularni uyg‘ota olish xususiyati sifatida tushunila boshlandi, shu bois ham u ko‘proq uslub, qahramon, ko‘tarinkilik, tragiklik kabi tushunchalar bilan bog‘liq holda ishlatildi. Gegel estetikasida pafos juda muhim o‘rin tutadi, u san’atning o‘zagi, “san’at saltanati”ning asosi sifatida talqin qilinadi. Gegelga ko‘ra, pafos inson mohiyatini tashkil etuvchi obyektiv mavjudlik, qalbni harakatlantiruvchi qudratli kuch bo‘lib, ijodkor o‘z asarida uni ifodalashni maqsad qiladi, ya’ni muayyan pafosni ifodalash san’at asarining muddaosi, ijodning motividir. Shu asosda Gegel ijodga turtki beruvchi motivlar, pafos ko‘rinishlari sifatida “oila, vatan, davlat, cherkov, shon-sharaf, do‘stlik, g‘urur, nomus, muhabbat” kabilarni ko‘rsatadi. Gegel ta’rifidagi pafos, ko‘proq, 272 273 asar personajlari bilan bog‘liq bo‘lsa, V.Belinskiy uni ijodkor shaxsi bilan bog‘laydi. Unga ko‘ra, pafos “g‘oya – ehtiros” bo‘lib, u ijodkorning ma’naviy borlig‘idan kelib chiqadi. Bu holda alohida olingan asar pafosi haqida ham, muayyan ijodkorga xos pafos haqida ham gapirish mumkin bo‘ladi. Pafosni bunday tushunish sho‘ro adabiyotshunosligida, jumladan, o‘zbek adabiyotshunosligida ham ustuvorlik qildi. Masalan, G.Pospelov pafosni badiiy mazmunning mavzu, problematika, badiiy g‘oya qatoridagi muhim uzvlaridan deb biladi va uning qahramonlik, tragizm, sentimentalizm, romantika, dramatizm, satira va yumor kabi turlarini ajratadi. Shuni qayd etish lozimki, G.Pospelov pafos termini bilan bir qatorda, voqelikka g‘oyaviy-hissiy mu- nosabatlar terminini ham qo‘llaydi. Adabiyot nazariyasiga oid ayrim manbalarda esa pafos o‘rniga muallif emotsionalligi, voqelikka munosabat turlari kabi terminlar ishlatiladi. Mazkur hol hozirgi adabiyotshunoslikda pafos termini qo‘llanishi jihatidan passivlashganidan dalolat beradi. Buning sababi esa uning hodisa mohiyatini to‘la qamray olmayotgani bilan bog‘liqdir. Agar Arastu-Gegel an’anasi bo‘yicha pafos ko‘proq personajlar (obyekt) bilan, Belinskiydan boshlab, ijodkor (subyekt) bilan bog‘langan bo‘lsa, hozirda subyekt – obyekt – adresat uchligini birlikda olib qarab, ularni qamrab oluvchi badiiylik moduslari termini faollashdi” deyiladi. Abdulla Qahhorning “Sarob”, “O‘g‘ri”, “Bemor”, “Anor” asarlarida mavjud hayot hodisalari aniq, ishonarli, ta’sirchan gavdalantirilgan. Ulardagi qahramonlar, qalamga olingan voqealar hayotda yuz berganiga, shunday bo‘lishi mumkinligiga ishonish mumkin. Chunki ushbu asarlarda turmush hodisalari ko‘zga qanday ko‘rinsa, shu holida manzaralantirilgan. Hayotni ana shu tarzda, ya’ni o‘z ko‘rinishida, mavjud holida akslantirish esa realizm ijodiy metodining asosiy xususiyatidir. Realizm lotincha “realis”, “bor, mavjud narsa, haqiqiy” degan ma’noni bildiradi. Realizm ijodiy metodi hayot hodisalarini butun murakkabligi bilan aks ettirish, inson obrazini ijtimoiy voqelik bilan uzviy aloqadorlikda tasvirlashga intiladi. Inson faoliyati, uning orzu-intilishlarini ijtimoiy-psixologik jihatdan asoslash, voqelikdagi eng muhim jihatlarni umumlashtirib ko‘rsatish orqali davr va muhit manzarasini chizish realizm metodining asosiy xususiyatidir. Ushbu metodga asoslangan asarlarda ijtimoiy voqelikni tipiklashtirib ko‘rsatish barobarida, badiiy shartlilikning barcha ko‘rinishlari (afsona, fantastika, ramziy obraz kabi)dan ham keng foydalaniladi. Ch.Aytmatov romanlari bunga yorqin misol bo‘la oladi. Realizm ijodiy metodi hayot hodisalarini bor holicha gavdalantirish bilan kifoyalanmasdan, uni ijodiy aks ettirishga keng yo‘l beradi. Chunki u badiiy to‘qimadan foydalanishni inkor etmaydi. Re alizm shu kabi xususiyatlariga ko‘ra hayotni naturalizmdan keng roq va teranroq tasvirlaydi. Murojaat qilayotganimiz “Ada biyotshunoslik lug‘ati”da: “Realizm (lot. realis – mavjud, haqi qiy) – adabiyotshunoslikda realizm termini tor va keng ma’nolarda qo‘llanadi. Keng ma’noda realizm terminining ma’nosi badiiy asar (unda tasvirlangan badiiy voqelik) bilan real voqelik munosabatidan kelib chiqadi. Ya’ni bu holda realizm umumestetik tushuncha bo‘lib, hayotni haqiqatga (reallikka) muvofiq tasvirlashni, hayot haqiqatini bildiradi. Har qanday badiiy asarda voqelik u yoki bu tarzda aks etishi, voqelikni hayotga monand tarzda aks ettirish esa qadimdan mavjudligi e’tiborga olinsa, bu ma’nodagi realizmning ildizlari juda qadim zamonlarga taqalishi tabiiydir. Shu bois ham adabiyotshunoslikda antik realizm (yoki mifologik realizm), uyg‘onish davri realizmi, ma’rifatchilik realizmi kabi atamalar ishlatiladi, tabiiyki, bu ma’nodagi realizm klassitsizm, senti mentalizm kabi yo‘nalishlarga ham xosdir. Demak, bu ma’noda realizm termini hayotni badiiy aks ettirish prinsiplari, badiiy tafakkur tipini anglatadi. Tor ma’noda realizm hayotni haqiqatda mavjud narsahodisalar mohiyatiga muvofiq tarzda, voqelikda mavjud faktlarini tipiklashtirish asosida yaratilgan badiiy ob razlar orqali aks ettirishga asoslanuvchi ijodiy metod va ongli ravishda shu metodga tayangan adabiy yo‘nalishni 274 275 bildiradi. Ushbu metod (yo‘nalish)ning maydonga chiqishi XIX asrning o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Realizm metodida adabiyotning bilish funksiyasi ustuvor ahamiyat kasb etadi, realist ijodkorlar adabiyotni olam va odamni (jumladan, o‘zini) idrok etishning muhim va samarali vositasi deb biladilar. Shunga ko‘ra, realizm hayotni butun murakkabligi bilan keng ko‘lamda aks ettirishga intiladi. Bilish maqsadining ustuvorligi bois realizm insonni ijtimoiy muhit bilan uzviy aloqada tasvirlaydi, ijtimoiy-tarixiy sharoitning inson taqdiri va fe’l-atvoriga ta’sirini teran badiiy tadqiq etadi. Zero, realist san’atkor inson taqdiri, uning amallari, orzu-intilishlari ijtimoiy asosga ega deb biladi, bu larning barini ijtimoiy-psixologik jihatdan asoslashga intiladi. Ayni chog‘da, yetuk realizm adabiyotida inson ijtimoiy sha- roitga bog‘labgina qo‘yilmaydi, inson o‘z iroda kuchi bilan undan yuqori ko‘tarila oladigan, unga qarshi tura biladigan kuch sifatida ham ko‘rsatiladi. Xuddi shu jihati bilan realizm naturalizmdan farqlanadi. Hayotni unga qaraganda teranroq va haqqoniyroq aks ettira oladi. Insonni murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida tasvirlar ekan, realizm hayotni keng ko‘- lamda tasvirlashga erishadi, jamiyatning joriy holati, undagi taraqqiyot yoki tanazzul tendensiyalarini badiiy idrok etadi, u haqida o‘zining badiiy hukmini ifodalab, adabiyotning konseptual funksiyasini amalga oshiradi. Ayni chog‘da, realizmni hayotdan oddiygina nusxa ko‘chirish (naturalizm) deb tushunmaslik kerak. Zero, ijodiy metod sifatida realizm ham voqelikni ijodiy aks ettiradi, ijodiy qayta yaratadi. Realizm adabiyotidagi ijodiy qayta yaratish tipiklashtirish, ya’ni voqelikning muayyan davr va muhit uchun eng xarakterli jihatlarini umumlashtirish orqali amalga oshadi. Biroq bu hol ijodiylikka zid deb tushunilmasligi kerak, zero, realizmdagi tipiklashtirish badiiy to‘qimani aslo inkor qilmaydi, faqat uning ham voqelik mohiyatiga muvofiq bo‘lishini taqozo etadi. Shu bilan birga, realizm taraqqiyoti davomida, xususan, XX asr realizmida badiiy shartlilik (ramziy obrazlar, rivoyatlar, fantastika elementlari va shu kabi)ning turli ko‘rinishlari ham keng qo‘llanila boshladi. Mazkur holga realistik tasvir prinsiplaridan chekinish deb qaramaslik kerak. Aksincha, bu realizm adabiyotining hayotni teranroq idrok etish, o‘z badiiy imkoniyatlarini boyitish yo‘lidagi harakati, uning adabiy jarayondagi badiiy-estetik hodisalar (turli adabiy yo‘nalishlar, oqimlar; yangi uslubiy oqimlar, tasvir prinsiplari va boshqa) bilan ijodiy raqobat-muloqoti natijasidir. XIX asr o‘rtalaridan maydonga chiqqan realizm metod (yo‘nalish)i sho‘ro adabiyotshunosligida tanqidiy realizm deb, sho‘ro adabiyotining metodi esa sotsialistik realizm deb yuritilgan. Har ikki termin- ning ilmiy muomalaga kirishi ham M.Gorkiy nomi bilan bog‘- liqdir. Bulardan birinchisini tanqidiy realizm deb atarkan, M.Gorkiy bu davr realistik adabiyoti namunalarining aksariyati mavjud burjua tuzumidagi ijtimoiy munosabatlarni teran tahlil etishi va uning insoniylikka zid mohiyatini ochib berishi hamda g‘oyaviy-badiiy inkor qilishidan kelib chiqadi. Ikkinchisi, ya’ni sotsialistik realizm ham xuddi shu kabi g‘oyaviy-mafkuraviy asosda ta’riflangan, u voqelikni markschalenincha dunyoqarash asosida baholashi bilangina farqlanadi. Holbuki, birinchidan, ijodiy metod sifatida realizm mohiyatan bitta hodisa bo‘lib, uning doirasida turlicha dunyoqarashlar ifoda etilishi mumkin; ikkinchidan, u o‘z taraqqiyoti davomida sifat jihatidan o‘zgarib- takomillashib, o‘zining tasvir va ifoda imkoniyatlarini muttasil boyitib borgan” deb qayd qilingan. Biroq realizm ijodiy metodi hayot voqeligini o‘z ko‘ri ni- shida aks ettirishdan iborat emas. Mazkur metodga mansub asarlarda ham xuddi romantizm asarlaridagi singari insonning orzu-havaslari, xayol, o‘y-kechinmalarini ifodalashga ham keng o‘rin beriladi. Chunki ularsiz inson hayotini tasavvur etib bo‘lmaydi. Roman, qissa, hikoya, she’riy asarlarda hayot- ning real hodisalari, kishilararo mavjud munosabatlar gav- dalantirilib, qahramonlar orzu-havaslari, xayollari manzara- lantirilgan o‘rinlarda realizm ijodiy metodi romantizm ijodiy metodi bilan uyg‘unlashib ketadi. 276 277 Sho‘ro siyosati hukmronligi davrida “Sotsialistik realizm metodi – realizmning yuksak bosqichi” deb kelindi. “Sotsialistik realizm voqelikni haqqoniy, tarixan aniq va inqilobiy rivojda tasvir etishi bilan xarakterlanadi”, deyildi. Aslida esa “voqelikni haqqoniy, tarixan aniq” ko‘rsatishga intilish barcha davrlar ada- biyotiga, har bir yozuvchi, shoir ijodiga xos hodisadir. Chunki Sofoklning “Shoh Edip”ida ham, “Alpomish”da ham, Fyodor Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo”sida ham voqelikni o‘ziga xos tarzda ishonarli, haqqoniy va ta’sirchan ko‘rsatishga intilish mavjud. “Sovet sharqi xalqlari adabiyotida realizmning mustaqil badiiy hodisa sifatida rivoji va gullashi, butunicha olganda, XX asrga oiddir”, degan qarash ilgari surib kelindi. Bunday qarash Yevropa adabiyoti bilan Sharq adabiyoti orasidagi tafo- vutni, ularning har biri o‘ziga xos hodisa ekanligini e’tiborga olmaslikdan kelib chiqqan. Qolaversa, romantizm adabiyot ta- raq qiyotining quyi, realizm yuqori bosqichi emas. Realizm romantizmni inkor etmaydi. Chunki ular hayot hodisalari va inson dunyosini ko‘rsatishning o‘ziga xos yo‘llaridir. Shuning uchun XX asr jahon adabiyotining eng yetuk namoyandalarida ijodida realizm va romantizm ijodiy metodi uyg‘unlashib ketgan. Masalan, Mixail Bulgakovning “Usta va Margarita”, Chingiz Aytmatovning “Asrni qaritgan kun”, “Qiyomat”, Gabriyel Garsia Markesning “Yolg‘izlikda yuz yil” kabi romanlarida hayotning real hodisalari rivoyat, afsonalar, qahramonlarning xayol, tushi- dagi voqealar bilan uyg‘unlashib ketgan yaxlit olam sifatida gavdalantiriladi. Romantizm va realizm ijodiy metodiga xos xususiyatlarning o‘zaro birikib, yaxlit badiiy olamni namoyon etishi qadim Sharq adabiyoti namunalari, xususan, Firdavsiyning “Shohnoma”, Navoiyning “Xamsa” dostonlarida ham kuzatiladi. Masalan, Shirin mamlakatida tog‘li joyda ajoyib saroy, ko‘shklar barpo etilgani, kanal qazuvchilarning mashaqqat bilan mehnat qilgani real voqelikka muvofiq keladi. Ingliz adabiyotshunosi Terri Iglton jamiyatning adabiyotga munosabati to‘g‘risida so‘z yuritar ekan, “ijtimoiy-siyosiy tanaz- zul davrida barcha ilg‘or kuchlar adabiyot atrofida birlashadi. Angliya tarixida ham shu holat ko‘p bor kuzatiladi. Kapitalistik munosabatlar kuchaygan paytda barcha ijodiy kuchlar adabiyot atrofida birlashdi va jamiyatni kommersializatsiyalashga qar shi chiqdi. Turli ijodiy metod va ijodiy uslublarni o‘zida mu- jas samlashtirgan adabiyot jamiyatning o‘ziga xos oynasiga aylangan edi. Chunki har xil ijodiy metod va ijodiy uslubda bitilgan asarlar jamiyatning tili, unda yashayotgan odamlarning so‘zlashuvidagi nutqi, odamlarning dunyoqarashi, maqsad va intilishini, umuman, ijtimoiy hayotning manzarasini ko‘rsatib turadi. Agar jamiyat bunga e’tiborsiz qarasa, so‘z san’atini qadrlamay qo‘ysa, insoniyat madaniyatini saqlab turadigan quvvat manbayidan mosuvo, bebahra bo‘lib qoladi”, deydi. (Tерри Иглтон. Теория литературы. – M.:, Территория буду- щего. 2010. – 53–54betlar.) Jamiyat taraqqiyotining muayyan davrlarida ayrim masalalar alohida dolzarblik kasb etadi. Mamlakatning keyingi rivoji ayni shu muammolarni hal qilishga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Masalan, XX asr boshiga kelib, Turkistonda madaniyma’rifiy masalalarga jiddiy e’tibor qaratish va shu asosda mavjud ijtimoiy qoloqlikka barham berish tarixiy zaruriyatga aylandi. Mustamlakachilar zulmi va dinni bid’atlarga to‘ldirish bilan mashg‘ul manfaatparast mahalliy hokimiyat ma’murlari tazyiqi tufayli dunyoqarashi, fikri torayib qolgan mahalliy aholi ongini o‘stirish, ularni mavjud tuzumni o‘zgartirishga da’vatlash benihoya dolzarb bo‘lib qoldi. Yangilik tarafdori sifatida maydonga chiqqan jadidlar maktab- maorif tizimini isloh qilishga, madaniyma’rifiy ishlarni milliy manfaatlar nuqtayi nazaridan jonlantirishga kirishdilar. Behbudiy, Fitrat, Abdulla Avloniy, Hamza, Munavvarqori, Cho‘lpon singari jadidlar ana shu maqsadda yangi usulda o‘qitish maktablari ochishib, bu maktab o‘quvchilari uchun yangi darslik, qo‘llan- ma, majmualar tuzishdi. Millatni g‘aflat uyqusidan uyg‘otish, 278 279 madaniyat, ma’rifatning zamonaviy darajasiga erishishga da’vat- lash maqsadida adabiy-badiiy asarlar yozdilar, teatr tomoshalari namoyish qildilar, tashviqot-targ‘ibot ishlari olib bordilar. Mav- jud turmush qoloqliklarini tanqid qildilar. XIX asr oxiri va XX asr boshidagi adabiyotda mana shu tarixiy hodisa o‘z aksini topdi. Shuning uchun mazkur davr adabiyotini “ma’rifatparvarlik realizmi”, “demokratik realizm adabiyoti” deb ataldi. Ijtimoiy-iqtisodiy turmush tartiblari san’at va adabiyotga o‘z ta’sirini o‘tkazishi o‘zbek adabiyotiga, umuman, sobiq sho‘ro davlati tasarrufidagi barcha xalqlar adabiyotiga sotsialistik realizm metodining joriy qilinishida ham aniq ko‘rinadi. “Sotsialistik realizm” termini ilk bora 1929 yilda rus mat- buoti (“Литературная газета”)da paydo bo‘lgan. Proletariat, ya’ni ishchilarni mavjud hayotni o‘zgartiruvchi kuch sifatida ko‘rsatish, ishchilar harakatini jamiyatdagi barcha qoloqliklarga barham beruvchi hodisa, deya talqin qilish, yirik xususiy mulk egalarini hayotdagi barcha fojialarning asosiy aybdori tarzida gavdalantirishga asoslangan asarlar “sotsialistik realizm me- todi”da yaratilgan deb kelinadi. Maksim Gorkiyning “Ona” romani mazkur metodda bitilgan dastlabki asar deb ko‘rsatildi. “Sotsialistik realizm – hayotni qayta quruvchilar realizmi” deb ta’riflandi. Har qanday hodisaga “sotsializm”, “kapitalizm” nuqtayi na- zardan qarash taomilga aylangan sho‘ro davrida “sotsialistik realizm”dan o‘zga barcha metodlardan kamchilik, nuqson izlash, romantizmni “inqilobiy romantizm”, reaksion romantizm” bilan qaramaqarshi qo‘yish, realizmni “ma’rifiy realizm”, “tanqidiy realizm” deb zidlashtirish kuchaygan edi. Hodisalarni bu tarz da qarama-qarshi qo‘yishdan maqsad sotsialistik realizm realizm- ning eng yuqori cho‘qqisi ekanligiga ishontirish edi... “Ijobiy qahramon” xususidagi sotsializmcha qarashlar ham adabiyotning insonshunoslik mohiyatiga tamoman zid edi. Chun ki adabiyotshunoslikda “Realizm va tanqidiy realizm asar- larida ijobiy qahramon o‘z intilishlari va dunyoqarashi bilan jamiyatdan ajralib turuvchi, o‘z muhitiga qarshi boruvchi kishi sifatida tasvir etilar va buning o‘z hayotiy asosi bor edi, chunki ekspluatatorlar hukmron bo‘lgan jamiyatda ijobiy ideallarga ega bo‘lgan inson jamiyatning asoslariga qarshi bo‘lmasligi mumkin emas edi, ayni choq‘da u o‘z kurashining muvaffaqiyati mehnatkash omma va uning kurashi bilan bog‘liq ekanini ham tushunmas edi. Agar realizm va tanqidiy realizm asarlarida ijobiy qahramon yakka harakat qilishga majbur bo‘lgan va hatto ba’zan individualizm psixologiyasiga mubtalo kishi tariqasida tasvir etilsa, sotsialistik realizm adabiyotida ijobiy qahramon mehnatkash omma bilan chambarchars aloqadan o‘ziga kuch- quvvat oladi”, degan qarash ilgari surildi. Sho‘ro davrida “meh- natkash omma” deganda, asosan, ishchilar, dehqonlar nazarda tutilardi. Boshqa kasbdagilar ham mehnat qilishi e’tiborga olinmasdi. “Partiyaviylik”, “sinfiylik”, “xalqchillik” kabi sifatlar bilan “ziynatlangan” sotsrealizmning maqtalgan mashhur asarlari “Shoh Edip”, “Xamsa” yoki “Jinoyat va jazo” kabi asarlarga qiyoslanganida esa, ular juda jo‘n ekani aniq bilinadi. San’at va adabiyotning asl namunalarini buyurtma berish, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish, maxsus qonun-qoidalar ishlab chiqish bilan yaratib bo‘lmaydi. Sho‘ro siyosatdonlari esa shoir, yozuvchilar ijodini o‘z g‘oyalari manfaati uchun xizmat qildirishga urindilar. Ingliz adabiyotshunosi Terri Iglton “Kembrij universitetida o‘tgan asrning 20–30-yillarida ingliz adabiyotini o‘rganish sanoat kapitalizmining bema’ni, rasvo aqidalari bilan bahslashishga aylanib ketdi, deydi. O‘shanda talabalar orasida ingliz adabiyotini, turli ijodiy metod va ijodiy uslubdagi asarlarni o‘qib o‘rganish kishini kelgusida o‘zligini namoyon etib, XX asrda jamiyatni o‘zgartirishga ozgina bo‘lsa-da, ulush qo‘shishga tayyorlaydi, degan qarash keng yoyilgan. Turli ijodiy metod va ijodiy uslub- dagi bir necha she’r va romanni o‘qigan Kembrij universiteti talabalari darhol ingliz adabiyoti o‘quv rejasiga kiritilgan ko‘p dan ko‘p fanlarning biri emas, balki tarix, siyosatshunoslik, falsafa va boshqa fanlardan behad ustun turadigan eng zarur, asosiy 280 281 fan ekanini bilib olishdi. Chunki ushbu fanlar bevosita adabiyot bilan bog‘langan va shu bois akademik uslubdagi murakkab, mavhum ilmiy-nazariy mulohazalar yig‘indisi emas, balki ma’- naviyma’rifiy fanga aylangan edi. Zamon taraqqiyotining o‘zi mazkur fanlarning adabiyot bilan uzviy bog‘lanishini taqozo etayotgan edi. Adabiyot Choser, Shekspir, Jonson asarlari, Yakov I davri shoirlari, Benyan, Paup, Semuyel Jonson, Bleyk, Vordsvord, Kits, Ostin, Jorj Eliot, Xopkins, Genri Jeyms, Jozef Konrad, Tomas Eliot, Gerbert Lourens ijodi tufayli ana shunday ta’sirchan kuchga aylangan edi. Ularning asarlari “Asl ingliz adabiyoti” sanalardi. Bu paytda Spenser, Drayden, Uyg‘onish davri dramasi, Defo, Filding, Richardson, Stern, Shelli, Bayron, Tennison, Braunning, aksariyat viktorian romannavislari, Joys, Vulf, Lourensdan keyin asarlari chop qilingan yozuvchilarning ko‘pchiligining ijodiga ikkinchi darajadagi asar deb qaralardi. Dastlab Dikkens ijodini ro‘yxatga kiritishmadi. Uni keyin qo‘shishdi”. Ushbu dalillar esa ingliz adabiyotining ijodiy metod va ijodiy uslublari rangbarang ekanligini bildiradi. (Терри Игл- тон. Теория литературы. – M.:, Территория будущего. 2010. – 54–55-betlar). Adabiy yo‘nalish tushunchasi hayotni badiiy aks ettirish prinsiplari, metod va uslub tushunchalari bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, u badiiy tafakkur tarzi, metod va uslub uyg‘unlashgan nuqtada yuzaga keladi. Chunki muayyan davrda yashagan ijodkorlar asarlarida hayot materialini tanlash, uni badiiy idrok qilish va baholash prinsiplarida, asarlarning badiiy shakl xususiyatlari, uslubiy jihatlarida muayyan umumiy jihatlar o‘z aksini topadi. Aslida, asar bitayotgan yozuvchi, shoir “me- tod”, “uslub”, “oqim” degan nazariy gaplarni ko‘pda o‘ylab o‘tirmaydi. Uning butun fikru xayoli hayot voqeligini ko‘rsatish, qahramonlarning jonli, ta’sirchan qiyofasini gavdalantirishga qaratiladi. Alisher Navoiy yoki Aleksandr Pushkin romantizm, realizm ijodiy metodi mezonlarini o‘ylab asar yozmagan. Metod va uning ko‘rinishi haqidagi ilmiy-nazariy mulohazalar asarlarni bir-biridan farqlash, adabiy davrlar o‘rtasidagi tafovutlarni ko‘rsatish, aniqlash va belgilashdan kelib chiqadi. Adabiyot qiyofasini hamisha asl adabiy-badiiy asarlar belgilaydi. “Romantizm”, “realizm”, “sotsialistik realizm” singari tushun- chalar esa o‘sha adabiy-badiiy asarlar tufayli paydo bo‘ladi. Shunday ekan, turli nazariyalar badiiy asar uchun qolip, yo‘riq- qa aylantirilmasligi kerak. M.Sholoxovning “Tinch Don”, M.Bulgakov “Usta va Margarita”, M.Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek”, O.Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi”, “Ko‘hna dunyo” singari sho‘ro davrida yozilgan asarlari sotsialistik realizm mezonlariga muvofiq kelmaydi. Lekin ularni hayot ho disalarini haqqoniy aks ettirgan, inson obrazini yorqin gavdalantirgan badiiy barkamol asarlar sifatida e’tirof etiladi. Klassitsizm lotincha “classicus” – “namuna”, “ibrat” degan ma’noni anglatadi. Bu metod vakillari o‘tmish adabiyoti na- moyandalari asarlarini o‘zlari uchun mezon, ibrat namunasi, deb qarashgan. Klassitsizm namoyandalari antik adabiyotni asosiy etalon qilishib, antik tragediyalar syujetini asosida asarlar yaratishgan hamda Arastu “Poetika”si talablariga rioya qilishni o‘zlari uchun ijodiy dastur qilib belgilashgan. Ular dramatik asarda uch birlik, ya’ni voqea, vaqt va joy birligi qoidasiga amal qilinishi shart, deb hisoblashgan. Shuningdek, asarlarni “yuksak” (tragediya, epopeya, oda) va “tuban” (komediya, satira, masal) turlarga ajratishgan. Drama turiga mansub asarlar besh pardali bo‘lish kerak, deyishgan. “Parda” deyilganda dramatik asarning sahnada namoyish qilingan, bir-biri bilan bog‘langan uzluksiz voqea bo‘lagi nazarda tutiladi. Kornel, Rasin tragediyalari, Moler komediyalari klassitsizm metodiga mansub asarlar, deb yuritiladi. Klassitsizm nazariyotchilaridan biri fransuz adibi va ada- biyotshunosi N.Bualo (1636–1711): “Adabiyot saroy va shahar uchun yaratilishi kerak”, deydi. Klassitsistlar ta’biricha, adabiyotda hamma narsa aniq va qat’iy qoida asosida ko‘rsatilishi lozim. Klassitsizm estetikasining “uch birlik” talabiga ko‘ra, 282 283 dramada gavdalantirilayotgan hodisa bitta yaxlit syujet tarzida gavdalantirilishi (“harakat birligi” talabi), voqea bir joyda bo‘lib o‘tishi (“joy birligi” talabi), voqea yigirma to‘rt soat ichida yuz berishi (“vaqt birligi” talabi) zarur. P.Kornel (1606 – 1684)ning “Sid” (ya’ni “Said”), “Goratsiy”, J.Rasin (1639 – 1699)ning “Andromaxa”, “Britanik” tragediyalarida, Moler (1622 – 1673) ning “Xasis” komediyalarida klassitsizmning ana shu qoidalariga amal qilingan. Ushbu asarlarda qahramonlar ruhiy olamining yorqin gavdalantirilgani, tilning jimjimador sun’iylikdan xoli, sodda ekanligi, syujetning oddiyligi ham e’tiborni tortadi. Bu klassitsizmning realizm ijodiy metodi bilan mushtarak ekanini bildiradi. Klassitsizm va realizmning bu umumiyligi ham ijodiy metod tushunchasining nisbiy hodisa ekanidan dalolat beradi. Rus adibi L.Tolstoy “Xasis” singari ajoyib komediyalar muallifi Molerni “eng go‘zal, xalqchil asarlar bitgan san’atkor” deb ulug‘lagan. Yana bir rus shoiri A.Pushkin esa “Rasin kabi klassitsistlar asarlarida xalq taqdiri va inson taqdiri o‘z aniq in’ikosini topgan” deb e’tirof etgan. Kornel, Moler, Rasin kabi ijodkorlar antik adabiyotni eng oliy, yuksak, ya’ni ibrat namunasi deb qarashgan. Ular biz o‘zimizdan “yozgan asarlarimizni Gomer yoki Vergiliy o‘qiganida, komediya, tragediyalarimizni Sofokl tomosha qilganida nima degan bo‘lar edi?” deb doimo so‘rab turishimiz kerak”, degan aqidaga amal qilib, ijod etishgan. Klassitsizm vakillari antik adabiyotga yuksak hurmat-ehtirom bildirishgani uchun o‘z asarlarida qadim zamon ijodkorlari dramalari syujetlarini qo‘llashgan. Klassitsistlar asarlarida hayot hodisalari va inson dunyosining bir qirrasi yoritilgan. Realistik roman, qissa, hikoyalarda esa turmush voqeligi va kishilar fe’l- atvori har tomonlama gavdalantirilgan. Klassitsizm vakillari janrlarni tabaqalarga ajratishib, “dra- ma – eng yuksak janr, komediya – eng quyi janr” deyishgan. Epik turga mansub roman, qissa, hikoya janridagi asarlarni esa “ikkinchi darajali” deb qarashgan. Klassitsizm vakillarining bunday munosabati, avvalo, o‘sha davr kishilari ma’naviyati, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Ma’lum bir davrlarda muayyan janrlarning e’tibori, mavqeyi baland bo‘ladi. Adabiyot mezoni hisoblangan janrlar muayyan vaqt o‘tgach, o‘z mavqeyidan tushib qoladi. Bu hodisa ayrim kishilarning xohish-istagi, izn-u irodasiga bog‘liq emas. Shuning uchun klassitsizm vakillarining janrlarga munosabatini ularning kamchiligi deb emas, balki o‘sha davrga xos estetik qarash, deb baholash lozim. “Klassitsizm XVII asrda Fransiya adabiyotida shakllanib, XIX asr boshlarigacha Yevropa mamlakatlari adabiyotida tar- qalgan va hukmron bo‘lib qolgan ijodiy metoddir” degan qarash ham nisbiydir. Chunki ayni shu davr asarlariga xos xususiyatlar avvalgi zamonlarga mansub asarlarda ham seziladi. Adabiyotshunoslik, san’atshunoslikda “sentimentalizm oqi- mi”, “naturalizm oqimi”, “modernizm yo‘nalishi” atamalari ham keng qo‘llanadi va “modernizm yo‘nalishi ekzistensionalizm, abstraksionizm, simvolizm, syurrealizm, futurizm, kubizm ka bi oqimlarga bo‘linadi” deyiladi. Sho‘ro davrida modernizm yo‘- nalishi qoralangan. Ekzistensiyachilik ta’limoti yirik namo- yan dalaridan biri fransuz adibi, Nobel mukofoti sovrindori (u bu mukofotni olishdan o‘z ixtiyori bilan voz kechgan) Jan Pol Sartr (1905–1980) bu xususda shunday deydi: “Ekzistensiyachilikni umidsizlikka chaqiradi, deb ayblaydilar; insonning qabihligi, johilligi va shilqimligini ko‘rsatib, tubanligini ta’kidlayverishda, ko‘pgina yoqimli, go‘zal jihatlariga e’tibor bermaslikda, inson tabiatining yorug‘ tomonidan yuz o‘girishda ayblaydilar; ular odamlarning hamjihatligini esdan chiqarib yuborishgan, insonga yakkalab tashlangan mavjudotga qaraganday munosabatda bo‘- ladilar; inson hayotining yomon tomoniga alohida e’tibor bilan qaraydilar, deydilar... Inson – bu xavotir... Garchand xavotirni yashirsalar-da, u mavjuddir... Ekzistensiyachi ehtirosning qud- ratliligiga ishonmaydi. U hech qachon ezgu ehtiros – in sonni beshafqatlarcha muayyan qilmishlarga undaydigan, ham mayoq- ni alg‘ov-dalg‘ov qiladigan oqim va shuning uchun uzr o‘rniga o‘tishi mumkin, deb da’vo qilmaydi. U inson o‘z ehtiroslari 284 285 uchun javobgar deb biladi... Inson o‘zini qay darajada amalga oshirsa, shu darajadagina mavjud bo‘ladi... Prustning dahosi, bu – Prustning asarlaridir. Rasinning dahosi, bu – uning bir qator fojialari. Ulardan boshqa hech narsa yo‘q. Agar Rasin yana bir fojia yozmagan bo‘lsa, Rasin yana bir fojia yozishi mumkin edi, deyishning nima keragi bor? Inson o‘z hayoti bilan yashaydi, u o‘z qiyofasini yaratadi, u qiyofadan tashqarida esa hech narsa yo‘q... Biz faqat inson o‘zining qator qilmishlaridan boshqa hech narsa emas, u mana shu qilmishlaridan tashkil topadigan munosabatlar majmuidan iborat, demoqchimiz, xo- los... Ekzistensiyachi qo‘rqoqni tasvirlar ekan, uni o‘z qo‘r- qoqligi uchun javobgar, deb hisoblaydi. U yuragi, o‘pkasi yoki miyasining qo‘rqoq bo‘lgani uchun shunaqa emas, balki o‘z qilmishlari bilan o‘zini qo‘rqoq qilgan. Mijozning qo‘rqog‘i bo‘lishi mumkin emas, Mijoz asabiy, zaif, chala yoxud to‘laqonli bo‘lishi mumkin, lekin zaif odam degani – albatta qo‘rqoq degani emas, chunki qo‘rqoqlik bosh tortish yoki yon bosish oqibatida yuzaga keladi. Mijoz bu – hali harakat emas. Qo‘rqoq o‘z qilmishi orqali aniqlanadi... Ekzistensiyachi qo‘rqoqni qo‘rqoq qiladigan – o‘zi, qahramonni qahramon qiladigan ham – o‘zi, deydi... Ekzistensiyachi insonning tushkun tasvirini bermaydi, uni qilgan ishiga qarab baholaydi. U insonga bor umid faqat uning harakatida ekani va faqat yagona harakatgina insonning yashashi uchun imkon berishini aytadi... Biz o‘zgaga ro‘baro‘ turib, o‘zimizni anglaymiz va ayni paytda, o‘zga ham biz uchun xuddi o‘zimizday ishonchli bo‘ladi... O‘zim haqimdagi biror bir haqiqatni bilish uchun men o‘zga orqali o‘tishim kerak. O‘zga kishi, deylik, o‘z-o‘zimni anglashimda qanchalik zarur bo‘lsa, mening mavjud bo‘lishim uchun ham shunchalik zarur... Biz har bir alohida hodisada erkinlik erkinlik uchun bo‘lishini istaymiz. Biroq erkinlikka intilar ekanmiz, u to‘laligicha boshqa odamlar erkiga va boshqalarning erki bizning erkimizga bog‘liq ekanini ko‘ramiz... Ekzistensiyachilik, bu – hayotbaxshlik, harakat haqidagi ta’limotdir” (“Jahon adabiyoti” jurnali, 1999-yil, 5-son. 181–195-b.). Hayot ziddiyatlarga, qarama-qarshiliklarga to‘la bo‘lgani uchun kishilarning tabiati, fe’l-atvori, dunyoqarashi murakkab- lashgan. Bu murakkablikning barcha jihatlarini hech bir na zariya to‘la-to‘kis ifoda qilib berolmaydi. Jumladan, hech bir adabiy metod, yo‘nalish, oqim ham inson dunyosini batafsil, to‘la-to‘kis aks ettirolmaydi. Romantizm, realizm metodining eng barkamol asarlarida ham inson dunyosining ma’lum bir qirralarini gav- dalantiradi, xolos. Ekzistensionalizm yo‘nalishining J.Sartr (1905–1980), M.Prust (1871–1922), J.Joys (1882–1941), A.Kamyu (1913–1960), F.Kafka (1883–1924) kabi namoyan- dalari asarlarida ham inson hayotining muayyan jihatlari – xavotir, tahlika, umidsizlik, iztirob ko‘rsatiladi. Ularning roman, qissa, hikoyalarida sho‘ro adabiyotining romantizm, realizm ijodiy metodiga mansub asarlaridagi singari ijobiy-salbiy qahramonlar yo‘q. Modernizm yo‘nalishi vakillari asarlarida iztirob ichida gi inson qiyofasini ko‘rsatish asosiy o‘rin tutadi. Ularda inson ning tubanliklari oshkora gavdalantiriladi. Tushkunlikka tush gan kishilarning xatti-harakatlari, o‘y-kechinmalari batafsil ifoda- lanadi. Ekzistensionalizm namoyandalari diqqatini qaratgan xa votir, qo‘rquv, iztirob, tubanlik va ular keltirib chiqaradigan salbiy oqibatlar esa real hodisalardir. Ular inson hayotining ajralmas bo‘laklaridir. Inson tabiati, fe’l-atvori, hayot tarzining ana shu jihatlarini yoritish esa adabiyotning insonshunoslik mohiyatini yanada yorqinroq ochadi. Syurrealizm fransuzcha “surrealisme” – “yuksak realizm”, “realizmdan ham yuksak” degan ma’noni anglatadi. Bu yo‘nalish vakillarining qayd etishicha, ratsionalizm barcha narsani mantiq qonunlari asosida tushuntirmoqchi bo‘ladi. U bevosita tajribaga asoslangan hodisalarni idrok etishdan nariga o‘tolmaydi. Mantiq mezonlariga muvofiq kelmaydigan narsalarni inkor etish esa kishilarning akl-tafakkuri, orzu-xayoli, tasavvuri ravnaqiga to‘sqinlik qiladi. Chunki hayotda mantiq qoliplariga sig‘maydigan, kishilarning turmush tajribasi qamrab ololmagan, odamlarning istak, irodasiga bog‘liq bo‘lmagan hodisalar juda 286 287 ko‘p. Shuning uchun san’at va adabiyot obyektiv voqelikni mavjud murakkabligi bilan tasvirlashdan yuqoriga ko‘tarilib, inson qalbi qa’riga kirib borishi va uning ongosti qatlamlariga ta’sir qilish orqali badiiy muloqotni amalga oshirishi kerak. Fransuz shoiri A.Breton (1896–1966) tomonidan yozilgan “Syurrealizm manifesti” (1924)da hamda syurrealistlarning boshqa asarlarida realizm asosiy diqqat-e’tiborni voqelikdagi sabab-natija asosidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatishga qaratishi, syurrealizm esa voqelikda mantiq emas, “obyektiv tasodif” ustuvor bo‘lishini ta’kidlashi qayd etiladi. Shu bois bu yo‘nalish tarafdorlari, jumladan, Salvador Dali, Pikasso singari mashhur musavvirlar asarlarida g‘ayrioddiy, noan’anaviy unsurlar keng o‘rin egallaydi va ular realistik unsurlar bilan g‘alati tarzda birikib ketadi. San’at va adabiyotdagi avangard yo‘nalishlardan biri syurrealizmga mansub asarlarda miflarga murojaat qilish, o‘tmish adabiyoti va san’atidagi obrazlar, motivlar asosida yangi miflar yaratishga intilish ko‘zga tashlanadi. Bu oqim XX asr 10–20-yillarida dastlab Fransiyada shakl- langan. Ayni shu davrda ijod qilgan ayrim shoirlar, yozuvchilar, ras somlar, haykaltaroshlar, dramaturglar, rejissyorlar asarlarida hayot va inson dunyosi mavjud an’analardan boshqacharoq tal- qin qilingan. Ular voqea-hodisalarning tashqi ko‘rinishini tas- virlash bilan cheklanmasdan, ularning mohiyatidagi ma’no- larni, hodisalarning ichki murakkabliklarini kutilmagan tarzda murakkab ramz va shakllarda ko‘rsatishga intilishgan. Pol Varlen (1844–1896), Pol Elyuar (1895–1952), Emil Verxarn (1855– 1916), Oskar Uayld (1854–1900), O.Mandelshtam (1891– 1938), A.Axmatova (1889–1966), M.Svetayeva (1892–1941), A.Blok (1880–1924), V.Bryusov (1873–1924), A.Beliy (1880– 1934) kabi shoir, yozuvchilarning asarlari ayni shu jihatlari bilan avvalgi davr adabiyoti namunalaridan ajralib turadi. Abstraksionizm lotincha “abstrastio” so‘z bo‘lib, “uzoq- lashish”, “mavhumlik” degan ma’noni anglatadi. Abstraksionist- larning asarlari biz ko‘nikkan an’anaviy asarlardan tamomila farq qiladi. Abstraksionizm nazariyasiga ko‘ra, san’at borliqni aks ettirmaydi, balki ijodkorning his-tuyg‘ularini ifodalaydi. Bu oqim namoyandalari fikricha, har qanday shakl o‘zida muayyan mazmunni mujassamlashtiradi. Haqiqatan, har qanday san’at asarida ijodkorning his-tuyg‘ulari o‘z aksini topadi. Abstraksionizm rassomlik, haykaltaroshlik, teatr, kino, arxi- tekturada, ayniqsa, keng tarqalgan. Pikasso, Renatto Guttuzo, Salvador Dali kabi musavvirlarning asarlarida borliq hodisalari noan’anaviy tarzda turli shakl, chizmalar vositasida ramziy ifoda qilingan. Futurizm lotincha “futurum” – “kelajak” demakdir. Bu yo‘nalish nazariyasiga ko‘ra, badiiy ijod borliqni aks etti rish vositasi emas, balki uning bevosita davomi bo‘lishi lo zim. U shunda inson erkining ijodkorligiga tayanib, yangi dunyo- ni yaratadi. Futurizm namoyandalari adabiy-badiiy asar lari ifoda uslubining g‘alatiligi, murakkab kompozitsion quri lishi, jumlalarining odatdagidan tamomila boshqachaligi, fojia va kulgili holatlarni yonma-yon gavdalantirishi kabi xusu siyatlari bilan o‘ziga xoslik kasb etadi. V.Xlebnikov (1885–1922), B.Pasternak (1890–1960), N.Aseyev (1889–1963), V.Maya- kovskiy (1893–1930) kabi rus adabiyoti namoyandalari asar- larida futurizm ko‘rinadi. Emil Zolya (1840–1902), Flober (1821–1880), Mopassan (1850–1893) kabi adiblar naturalizm oqimi namoyandalaridir. Ularning asarlarida qahramonlar hayot tarzi barcha tafsilotlari bilan bayon etiladi. Naturalizm oqimi vakillarining asarlari davr kishilari hayoti haqida aniq ma’lumotnoma bo‘la oladi. Mazkur yo‘nalish nazariyasiga ko‘ra, badiiy asar inson haqida ma’lumot beruvchi hujjat singari aniq tafsilotlarga asoslangan bo‘lishi lozim. Naturalizm lotincha “natura” – “tabiat” degan ma’noni bildiradi. Naturalizm (lotincha natura – tabiat) XIX asr 60-yillaridan Yevropa adabiyotida shakllangan adabiy yo‘nalish bo‘lib, u tabiiy fanlarda erishilgan ulkan muvaffaqiyatlar ta’sirida paydo bo‘lgan. Naturalizm ham xuddi klassitsizm singari dastlab 288 289 Fransiyada vujudga kelgan. Bu yo‘nalish tarafdorlari (E.Zolya, G.Flober, Gi de Mopassan, I.Gibsen va boshqa) jamiyatni va insonni xuddi tabiatni o‘rgangan kabi aniqlik bilan tadqiq etishni maqsad qilib qo‘yishgan va badiiy bilish ilmiy bilishga monand bo‘lishi lozim, deb hisoblashgan. Ularning fikricha, adabiyotda hayot bor holicha, bo‘yab-bejamasdan, biror mafkura yoki axloqiy tarbiya maqsadlariga yo‘naltirilmagan holda tasvirlanishi kerak. Ijodkor hayot metarialini tanlab tasvirlashi emas, uni bor holicha aks ettirishi lozim. Naturalistlar uchun hayot voqeligini ijodiy qayta yaratish emas, balki uni asl holida, qanday ko‘rinsa, shu tarzda tasvirlash muhim. Bu yo‘nalish tarafdorlari asosiy e’tiborni maishiy tafsilotlarga, inson ruhiyatining fiziologik asoslariga, uning fe’l-atvori, xatti-harakatlaridagi tushuntirish qiyin bo‘lgan jihatlarga qaratadilar. Klassitsizm vakillari asarlarida jamiyatning yuqori tabaqasi hayoti diqqat markaziga qo‘yilsa, naturalizm namoyandalari ijodida jamiyatning eng quyi qatlamlari turmushini ikir-chikirigacha tasvirlashga intilish ustunlik qiladi. Bu yo‘nalish namoyandalari o‘z asarlarida inson ruhiyatining eng chuqur puchmoqlariga kirib borishga intilib, realistik adabiyotning imkoniyatlarini kengaytirdilar. Lekin adabiyotshunoslikda hayot voqeligini badiiyfalsafiy idrok etmasdan, oddiygina qayd etish, turmushdan nusxa ko‘chirish ham “naturalizm” deb yuritiladi. Bunda o‘sha asarning ijodiy- likdan yiroqligi, chinakam san’atga yot ekanligi nazarda tutiladi. Naturalizm namoyandalari hayot voqeligini o‘z holicha, u qanday bo‘lsa, shunday tarzda tasvirlash kerak, deb hisob- lashgan. Ularning fikricha, adabiyot hayot materialini tan lab tasvirlashi nojoiz. Chunki adabiyot hayotning o‘ziga xos ko‘zgusi ekan, unda turmushdagi barcha hodisalar o‘z ko‘ri- nishida aks ettirilishi kerak. Naturalistlar asosiy e’tiborni ma- ishiy tafsilotlarga, inson ruhiyatining fiziologik asoslariga, uning fe’l-atvori, xatti-harakatlari, taqdiridagi tushuntirish qi- yin jihatlariga qaratadilar. Ular uchun hayot voqeligini ijodiy qayta yaratish emas, balki uni asliga muvofiq tasvirlash muhim. Bu yo‘nalishning Gi de Mopassan, G.Flober, E.Zolya kabi vakillari asarlarida jamiyatning quyi qatlami turmushi, oddiy odamlarning hayot tarzi mayda-chuyda ikir-chikirigacha batafsil tasvirlanib, ularning ichki olami keng ochib beriladi. Shu bois naturalizmga realistik adabiyotning imkoniyatlarini muayyan darajada kengaytirgan yo‘nalishdir, deyiladi. Naturalizmda hayot voqeligini bor holicha tasvirlash aso siy maqsad qilib qo‘yilsa, “ong oqimi” adabiyotida inson ruhiyati- dagi jarayonlarni aslicha aks ettirishga intilish kuzatiladi. Jumladan, J.Joys, M.Prust kabi adiblarning asarlarida qahramon- larning ongida qo‘qqisidan paydo bo‘ladigan o‘yfikrlar, qal bidan kechadigan his-tuyg‘ular diqqat markaziga qo‘yiladi va ular mantiqan izohlab bo‘lmaydigan darajada bir-biri bilan bog‘lanib, betartib tarzda almashinib turishiga e’tibor qaratiladi. “Ong oqimi” adabiyoti hayot voqeligi va inson obrazini gav- da lantirishda realistik adabiyotning ifoda imkoniyatlarini ken- gaytirdi. Ong oqimining hayotni tasvirlash, inson ruhiyatidagi jarayonlarni ifodalash usuli tufayli realistik adabiyotning inson xatti-harakatlarini ham ijtimoiy, ham ruhiy jihatdan asoslashga intilishi yanada kuchaydi. Shunday asarlar borki, ularning qahramoni qismati beixtiyor kishini achintiradi. Xo‘rlangan, haqoratlangan kishilarning achinarli ahvoli gavdalantirilgan bu asarlarni o‘qigan o‘quvchi o‘z-o‘zidan mahzun bo‘lib qoladi. Uning qalbini bechora qah ramonga achinish hissi qamrab oladi. Inson qismati fojeliklari gavdalantirilgan bu xil asarlar sentimental asarlar deyiladi. F.Dostoyevskiy (1821–1881)ning “Xo‘rlangan va haqoratlanganlar”, A.Chexov (1860–1904)ning “Kashtanka”, “Uyqu istagi”, I.Karamzin (1766–1826)ning “Bechora Liza” asar lari qahramonlari qismati o‘quvchi hissiyotlariga qattiq ta’sir qilib, kuchli achinish, iztirob uyg‘otadi. Sentimentalizm fransuzcha “sentiment” – “his, his qilish” degan ma’noni bildiradi. Qahramonlari qismati, fojia siga achinish hissini uyg‘otadigan asarlar kishilar qalbida insonparvarlik, 290 291 insonga muhabbat tuyg‘ularini ulg‘aytiradi. Ular mana shu xususiyati bilan adabiyotning insonparvarlik mohiyatini yorqin namoyon etadi. Ko‘chirmalar olingan “Ada biyot shu- noslik lug‘ati”da qayd etilishicha, “Sentimentalizm XVIII asr ikkinchi yarmida Yevropa adabiyotida vujudga kelgan oqim. Uning nomlanishi ingliz adibi L.Sternning “Sentimental sayohat” (1768) asari bilan bog‘lanadi. Sentimentalizm oqimi vakillarining fikricha, inson tabiatining gavhari, asosi uning ongi emas, balki hislari bo‘lgani bois komil insonni tarbiyalash uchun dunyoni aqlga muvofiq tarzda qayta qurish emas, balki insonga tabiatan xos bo‘lgan hislarni erkinlashtirish va rivojlantirish zarur. Sentimentalizm namoyandalari ijodida jamiyatning quyi tabaqasi kishilari hayoti, ichki dunyosini tasvirlashga ko‘proq e’tibor beriladi. Inson ruhiyatini chuqur tahlil qilishga intilgan sentimentalizm adabiyoti tarafdorlarining qarashiga ko‘ra, insonning qadri uning his eta olish darajasi, teran tuyg‘ularga qobilligi bilan belgilanadi. Chunki his eta olish insonga xos eng muhim fazilat hisoblanadi. Sentimentalizm adabiyoti inson bir qolip doirasida qolmasligi, u turli omillar ta’sirida har xil o‘zgarib turishini ko‘rsatib, adabiy qahramon obrazini ancha hayotiy gavdalantiradi. Bu yo‘nalish ijodkorlari (J.Russo, D.Didro va boshqa) inson ruhiyatini, uning fe’l- atvorini, maqsad, intilishlarini ijtimoiy muhit bilan bog‘liqlikda tasvirlashga intilishadi. Sentimentalizm badiiy tafakkur rivojiga samarali ta’sir ko‘rsatib, keyinchalik adabiyotda romantizm va realizm ijodiy metodiga xos xususiyatlar shakllanishiga zamin yaratdi. Ammo sentimentalizmning o‘rtamiyona namunalarida qaharamonlarning o‘ta chuchmalligi, ehtiroslariga o‘ta beril- ganidan yig‘loqiga aylangani, hissiyotlariga o‘ralashib qolgani ham yaqqol bilinadi. “Sentimental” so‘zining salbiy ma’noda qo‘llanishi shu bilan bog‘lanadi. Sentimentalizm adabiyotining ma’naviy dunyosi boy bo‘lsa-da, u jamiyatning mavjud tartiblari, taqdir chigalliklari tufayli hayotda o‘z o‘rnini topolmagan, ko‘pchilikka qo‘shilib ketolmay, bir chekkaga chiqib, jamiyat uchun begona, ortiqcha bo‘lib qolgan odamga achinish hissi bilan yo‘g‘rilgan. Lekin uning qahramonlari achinish hissini uyg‘otsa-da, o‘z mavjudligini namoyon etish uchun turmushdagi tartiblarga qarshi dadil kurash olib bormaydi”. Adabiy yo‘nalish muayyan davrda yashagan ijodkorlar asar- lariga xos umumiy jihatlar mujassami bo‘lib, u hayot voqeligiga yondashish, uni badiiy idrok etish va baholash, asarlarning badiiy shakl xususiyatlari, ifoda uslubi kabilarda namoyon bo‘ladi. Adabiy jarayonning muayyan bosqichlarida kuzatiladigan g‘oya viy-estetik tamoyillarni o‘zida uyg‘unlashtirgan adabiy yo‘na lishlar adabiyotdagi o‘sish-o‘zgarishlarni aks ettiradi. Adabiy jarayon bilan bog‘liq, badiiy tafakkur taraqqiyotining muayyan bosqichida namoyon bo‘ladigan ushbu adabiy-es- tetik kategoriya adabiyot tarixini o‘rganish, adabiy jarayonni tahlil qilishda muhim omil sanaladi. Yangi adabiy yo‘nalishlar avvalgilari bag‘rida yetilib, yangi davrdan oziqlanib, maydonga chiqadi. Yevropa adabiyoti tarixidagi klassitsizm, naturalizm, sentimentalizm adabiy yo‘nalish sifatida ko‘rsatiladi. Adabiy oqim adabiy jarayon bilan bog‘liq adabiy-estetik kategoriya bo‘lib, u muayyan davr adabiyotidagi adabiy yo‘na- lishning bir ko‘rinishidir. Masalan, barokko yo‘nalishining varianti sifatida ispan adabiyotida gongarizm, italyan adabiyotida marinizm, fransuz adabiyotida pretsioz adabiyoti paydo bo‘lgan. Bundan ayon bo‘ladiki, adabiy oqimlar muayyan adabiy yo‘na- lishning bir tarmog‘i sifatida vujudga keladi va o‘sha adabiy yo‘nalishga xos umumiy jihatlarni o‘zida aks ettiradi. Umuman, ijodiy metod, ijodiy yo‘nalish, ijodiy oqim tushunchalari o‘rtasida qarama-qarshilik, jiddiy tafovut yo‘q. Ijodiy metod o‘rnida “badiiy metod” iborasi ham qo‘llanilishi mumkin. Ijodiy metodlar o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan farq qilsa-da, ular bir-birini inkor etadigan hodisa emas. Barcha metod, yo‘nalish, oqimlar so‘z san’atining birdan-bir maqsadi – hayot hodisalari va inson dunyosini ko‘rsatishga xizmat qiladi. |