Alisher navoiy nomidagi
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ADABIY JARAYON
Adabiyotshunoslikda “adabiyot tarixi” va “adabiy jarayon” istilohlari ko‘p qo‘llanadi. Bu ikki tushuncha adabiyot bilan bevosita bog‘liq ijtimoiysiyosiy, madaniyma’rifiy voqelikni ifodalaydi. “Adabiyot tarixi” va “adabiy jarayon” tushunchalari so‘z san’ati insonning ijtimoiy hayoti, u yashagan davr bilan chambarchas bog‘liqligini bildiradi. Chindan ham badiiy asarlarda muayyan zamon va makonda yashagan kishilar hayoti, ularning dunyo haqidagi tasavvuri, o‘y-kechinmalari va orzu- intilishlari ifodalanadi. Shuning uchun “adabiyot tarixi” va “adabiy jarayon” bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan, biri ikkinchisini taqozo etadigan, biri ikkinchisidan kelib chiqadigan hodisa sanaladi. “Adabiyot tarixi” va “adabiy jarayon” bir-biriga hamisha samarali ta’sir ko‘rsatadi va bir-birini doim boyitib boradi. Shundan kelib chiqqan holda, “adabiy jarayon” atamasi keng va tor ma’noda qo‘llanadi. Keng ma’noda qo‘llanib, “adabiy jarayon” deyilganda adabiyotning qadimgi davrdan to hozirgi paytgacha davom etgan holati nazarda tutiladi. Bu esa “adabiyot tarixi” tushunchasiga ham muayyan darajada mos keladi. “Adabiy jarayon” deganda, tor ma’noda, adabiyotning ma’lum paytdagi holati e’tiborga olinadi. Masalan, “hozirgi adabiy jarayon”, “o‘tgan asr 20-yillaridagi adabiy jarayon”, “60 – 70-yillardagi adabiy jarayon” deyiladi. Hayot muttasil harakat, uzluksiz o‘zgarishda kechgani bois hayotning o‘ziga xos badiiy aksi bo‘lgan adabiyotda ham avvalgi davrga qiyoslaganda, albatta, muayyan yangilanishlar 298 299 yuz beradi. Adabiy jarayondagi barcha yangilanish adabiyot tarixidagi an’analar zaminida paydo bo‘ladi va u ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlar, adabiy aloqalar, adabiyot maydoniga zamonaviy dunyoqarashga ega yosh ijodkorlarning kirib kelishi bilan bog‘liq holda kechadi. Shu bois “adabiy jarayon” deganda, odatda, adabiyotning yaqin vaqt oralig‘idagi, masalan, besh- o‘n yil ichidagi manzarasi nazarda tutiladi va shu davrdagi adabiyotga e’tibor qaratiladi. Albatta, “besh-o‘n yil” shartli, nisbiy tushuncha. Chunki fasllarni “mart, aprel, may oylari – ba- hor, “iyun, iyul – avgust – yoz, “sentyabr, oktyabr, noyabr – kuz, dekabr, yanvar, fevral – qish” deb ajratganday “adabiy jarayon” muddatini aniq belgilab bo‘lmaydi. Chunki “adabiy jarayon” astronomik vaqt mezoniga mos kelmaydi. Lekin so‘z san’atining muayyan vaqt oralig‘idagi qiyofasi, manzarasi avvalgi davr bilan qiyoslanganda, qaysidir jihatlariga ko‘ra, albatta, farq qiladi. Bu davr asarlari o‘zining mavzusi, hayot voqeligining tanlanishi va unga yondashilishi, inson obrazining gavdalantirilishi, kimlar abadiy qahramon qilib olinishi, ularning qaysi jihati yoqlanishi yoki qoralanishi va boshqa jihatlari bilan alohida ajralib turadi. Adabiy jarayon adabiyot tarixidan oziqlanib, adabiyotga yangi narsalar qo‘shadi va kelgusidagi o‘zgarishlar uchun poydevor hozirlab, o‘z-o‘zidan adabiyot tarixiga aylanadi. Bunga hech narsa to‘sqinlik qilolmaydi. Ingliz adabiyotshunosi Terri Iglton adabiyot shunchaki estetik hodisa emasligi, chunki badiiy asarni talqin etish tarixiy voqelik va jamiyatning ayni paytdagi holatiga munosabat bilan bog‘liqligi, unga adabiy jarayonga xos o‘zgarishlar, undagi yetakchi adabiy- estetik qarashlar bevosita ta’sir etishini ta’kidlaydi. Ayrimlar badiiy asarlarni tahlil qilish adabiy jarayon uchun hech qanday naf keltirmaydigan yumush, deb hisoblashini qayd qiladi va “Nafis ingliz tilida bitilgan har qanday asar, u yaxshi yoki durust emasligidan, to‘g‘rirog‘i, unga qanday baho berilishidan qat’i nazar, e’tibor qaratishga, tahlil qilishga munosibdir. Shunda qaysi asarning matni abadiy yashashi, qaysi biriniki vaqt o‘tishi bilan unutilib ketishi ayon bo‘ladi. Adabiy jarayonga kishilar diqqatini jalb qilgan “Skrutini” adabiy-tanqidiy jurnali o‘sha paytdagi nashrlarning biri emas, balki o‘ziga xos ma’naviy- axloqiy minbarga aylandi. Bu jurnalning ixlosmandlari maktab va universitetlarga borib, badiiy asarlarni tahlil etish orqali ularni targ‘ib-tashviq qilishga urindilar. Ular xiyobon romanlari, vulgar ommaviy axborot vositalari va bema’ni, rasvo reklamalar qurshovida qolgan kishilarga badiiy so‘zning jozibasini yetka- zishga, ularning estetik didini o‘stirishga harakat qildilar”, deydi. Bundan adabiy jarayonning manzarasini belgilashda, adabiyot bilan kitobxonlarni yaqinlashtirishda adabiy-badiiy nashrlar, televidenie, radio va boshqa elektron vositalar muhim rol o‘y- nashi ayon bo‘ladi. (55-bet) “Adabiyot tarixi” deganda, albatta, o‘tmish adabiyoti, “adabiy jarayon” deganda esa hozirgi paytdagi adabiyot nazarda tutiladi. “Adabiyot tarixi”ning asosida tarixiylik prinsipi yotadi. O‘tgan zamonlarda yaratilgan adabiy-badiiy asarlar, ularning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari, o‘sha paytdagi badiiy tafakkur, adabiy-estetik qarashlar, qo‘llangan poetik usul va vositalar kabilar adabiy tarixiga daxldor hodisalar sirasiga kiradi. Muayyan davrda yashagan shoir, adib ijodini, o‘tmishda yaratilgan biror asarni o‘rganish adabiyot tarixining obyekti va predmetidir. Adabiyot tarixi o‘tmish zamon, avvalgi davr adabiyoti xususiyatlarini ko‘rsatish orqali zamonaviy adabiyotning sifat o‘zgarishlarini ta’minlaydi. “Adabiy jarayon” termini XX asr 20 – 30-yillarida paydo bo‘lgan va 60-yillardan keng qo‘llana boshlagan. “Adabiy jarayon” tushuncha sifatida adabiyotga tarixiy o‘zgarib boradigan hodisa sifatida qarash natijasida XIX – XX asr davomida shakllangan. XIX asrdan “adabiy evolyutsiya”, “davr adabiy hayoti” terminlari faol ishlatilgan. “Tarix” so‘zi voqelikning tugallanganini, “jarayon” esa harakatning davom etayotganini bildiradi. Harakatning to‘xtamasdan davom etishi esa juda ko‘p omillar bilan bog‘lanadi va ularni taqozo etadi. Adabiyot tarixi 300 301 bag‘rida yuzaga kelgan adabiy jarayon ham o‘tmish va o‘z zamonasidagi ijtimoiy, ma’naviy, estetik asoslardan oziqlanadi. U shu tarzda kelajakka ko‘prik o‘rnatib, odam va uning hayotini badiiy aks ettirishda erishilgan tajribalarni saralab, qayta ishlab, o‘zgartirib, boshqa xalqlar adabiyotidan ijodiy o‘zlashtirib, so‘z san’atidagi mavjud an’analarni boyitib kengaytiradi. Har bir davr adabiyotining o‘ziga xos xususiyati avvalo undagi an’analar va yangilanishlarda bilinadi. An’ana va yangilanish barcha sohalarning bo‘lgani singari so‘z san’atining ham yashovchanligini ta’minlaydi. Adabiy jarayonning tarkibiy qismi bo‘lgan adabiy an’ana o‘tmish adabiyotida erishilgan, davrlar o‘tsa-da, ahamiyati va qadrini yo‘qotmasdan, hamisha dolzarb bo‘lib kelgan tajribalar jamuljamidir. Vaqt sinovidan o‘tgan adabiy an’ana zamona talablariga javob bersa, saqlanib qoladi. Agar davr o‘zgarishlariga mos kelmasa, har qanchalik qadimiy, ko‘lamdor bo‘lmasin, u ham iste’moldan qoladi. Esxil, Shekspir tragediyalariga monand shu janrdagi asarlar yaratilmayotgani, o‘zbek adabiyotida uzoq asrlar davomida yetakchi mavqe egallagan aruz she’r tizimining XX asrga kelib, e’tibordan qolgani shundan dalolat beradi. Milliy adabiyotning adabiy an’analari qanchalik qadimiy va rang-barang bo‘lsa, uning bag‘ridan shuncha ko‘p yangilik yetilib chiqadi. Chunki adabiy an’analari boy milliy adabiyot boshqa xalqlar so‘z san’atidagi eng yaxshi jihatlarni ijodiy o‘zlashtirib, ularni o‘zinikiga aylantirib oladi. O‘zbek adabiyotining g‘azal, ruboiy, drama, tragediya, roman kabi janrlar bilan boyigani shuni bildiradi. Terri Iglton adabiy jarayonning jamiyatdagi mavqeyini oshi rishda adabiy tanqid alohida rol o‘ynashi, Angliyadagi “Skruti ni” adabiy-tanqidiy jurnali faoliyati shundan dalolat berishiga e’tibor qaratadi hamda “Skrutini” jurnali o‘z oldiga jamiyatni tubdan o‘zgartirishni mo‘ljallab, biror bir siyosiy maqsad qo‘ymagan. Jurnal xodimlari, mushtariylari kishilarning ruhi so‘niqligi, hayotga qiziqishi, intilishi borgan sari pasayib borayotganidan tashvishlanishgan, xolos. Jamiyatning ilg‘or fikrli kishilari adabiyotni barcha ta’lim muassasalarida o‘quv fani sifatida o‘qitish orqali bir-biridan begonalashib, uzoqlashib borayotgan odamlarning so‘nik ruhini oziqlantirish mumkinligini nazarda tutishgan va adabiyot ta’sirida ruhi uyg‘ongan kishilar o‘zidagi yaxshi fazilat, xususiyatlarni boshqalarga o‘tkazishiga umid qilishgan. Afsuski mana shu ezgu g‘oyani keng yoyishga, uni amalga oshirishga qodir shaxslar juda kam edi va ular o‘rtasida deyarli hech qanday o‘zaro aloqa, hamkorlik munosabati yo‘q edi”, deb qayd qiladi. (56-bet) Bundan barcha jarayonlardagi kabi adabiy jarayonning jonlanishi, adabiyotning jamiyat hayotida ta’sirchan kuchga aylanishida shaxslarning mavjudligi va ularning bu yo‘ldagi fidoyiligi muhim ahamiyat kasb etishi ayon bo‘ladi. O‘zbek adabiyotining bundan bir necha asr avvalgi tarixi va XX asrdagi o‘zgarishlari, ya’ni Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Hamza kabi ma’rifatparvarlarning faoliyati, o‘sha adabiy jarayon avvalgi zamonlarda kuzatilmagan bir shiddat bilan kechgani, unda juda ko‘p jiddiy yangilanishlar yuz bergani shundan dalolat beradi. Adabiyot va san’atdagi yangilanish “novatorlik” so‘zi bi- lan ifodalanadi. Novatorlik (lotincha novator – yangilovchi, yangilanuvchi) adabiy jarayon bilan bog‘liqdir. U adabiy an’ana bilan mustahkam aloqada bo‘lib, keyinchalik o‘zi adabiy an’anaga aylanuvchi adabiy-estetik hodisadir. O‘zbek adabiyotida XX asrda shakl va mazmun jihatidan tubdan yangilandi. Bunga Mahmudxo‘ja Behbudiy, Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy singari ijodkorlarning sa’y-harakati, ijodiy intilishlari tufayli erishildi. Ular adabiyotni mavjud voqelikka yaqinlashtirib, unga drama, roman singari yangi janrlarni olib kirishdi. Novator ijodkorlarning intilishlari tufayli aruz she’r tizimi o‘rnini turkiy tilga xos barmoq she’r tizimi egalladi, adabiy til jimjimador balandparvozlikdan xoli bo‘ldi. O‘zbek adabiyoti Yevropa adabiyotiga xos yangi janrlar bilan boyidi. Bir necha yuz yil davomida shakl-shamoyili o‘zgarmasdan kel- gan o‘zbek adabiyoti g‘oyat qisqa vaqt – bir necha yil ichida 302 303 mazmun va shakl jihatidan tamoman yangilanib, uning mavzu doirasi kengaydi, avvalgi zamonlarga qiyoslaganda, hayot voqeligiga yanada yaqinlashdi. Ana shu davrda adabiyot to‘g‘risida tasavvur o‘zgarib, adabiyot mavjud hayot voqeligini aks ettiruvchi o‘ziga xos oynaga aylandi. O‘tgan zamonlarda o‘zbek adabiyoti qiyofasini g‘azal, doston belgilagan bo‘lsa, XX asrdan e’tiboran bu mezon yangilandi. Bu davrga kelib, o‘zbek adabiyotida roman, qisqa, drama janrining salmog‘i ortib, barmoq undagi asosiy she’r tizimiga aylandi. Adabiy jarayondagi o‘zgarishlar hayot voqeligini tanlash va unga yondashish, dolzarb mavzularni yoritish hamda shunga muvofiq badiiy tasvir usullarini qo‘llashda namoyon bo‘ladi. Iste’dodli ijodkorlar hayot voqeligining eng muhim muammolariga e’tibor qaratib, ularni ta’sirchan ifoda vositalari orqali yoritishadi. Iste’dodli ijodkorlar barcha davrda adabiy jarayonning o‘ziga xos manzara kasb etishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ular yangicha mazmundagi asarlari, ularda yaratilgan adabiy qahramonlari, boshqa xalqlar adabiyotidagi janr, ifoda uslublarini qo‘llashi bilan adabiy jarayonga yangi havo olib kirishadi. Adabiy jarayonga yangilik olib kirib, adabiyot tarixida o‘zgarishlar hosil qiladigan novator ijodkorlar esa har doim emas, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning muayyan davrida yetishib chiqadi. Buning sabablari, omillarini aniq-tiniq sharhlash, izohlashga aql ojizlik qiladi. Chunki bu jumboq sirni mantiq qonunlari asosida ochib bo‘lmaydi. Yaqin o‘tmishda yozma adabiyoti bo‘lmagan xalqlar adabiyotining XX asrda gurkirab ravnaq topgani, “iqtisodiyoti yuksak rivojlangan davlat” deyiladigan jahondagi ayrim yetakchi mamlakatlar adabiyotida jiddiy o‘zgarish sezilmasligi, Lotin Amerikasi mamlakatlari adabiyoti esa e’tibor qozonayotgani so‘zning ilohiyligi, so‘z san’ati sirli, jumboq hodisa ekanini bildiradi. Ayni holat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot adabiy jarayonni sifat jihatidan yangilaydigan, milliy adabiyotning rivojini belgilaydigan asosiy omil bo‘lolmasligi, ijtimoiy o‘zgarishlar bilan adabiyotdagi yangilanishlar o‘rtasidagi aloqadorlik nisbiy ekanidan ogoh etadi. Adabiy jarayonning yangilanishi, ravnaq topishida boshqa xalqlar bilan o‘zaro madaniy aloqalarning kengayishi alohida rol o‘ynaydi. O‘zga mamlakatlar san’ati va adabiyoti bilan tanishish, ijodkorlari bilan hamkorlik qilish har bir milliy adabiyotni shakl va mazmun jihatidan boyitib, uning hayot voqeligini qamrab olish, inson obrazini gavdalantirish doirasini kengaytiradi. Milliy adabiyotdagi har qanday o‘zgarish hamisha boshqa xalqlar adabiyotidan ta’sirlanish natijasida ro‘y beradi va bu adabiy jarayonni boyitadi. O‘zbek adabiyotida roman, ballada, poema, sonet singari janrlarning paydo bo‘lishi shuni bildiradi. Adabiy jarayonning o‘ziga xos muhim xususiyati uning adabiyot tarixini boyitishi, kengaytirishi bilan belgilanadi. Chunki bugun ertaga aylangani kabi adabiyotda ham ayni paytda kechayotgan, unda namoyon bo‘layotgan jarayon ham o‘z-o‘zidan tarixga aylanadi. Bir-biriga bevosita bog‘liq adabiy jarayon va adabiyot tarixi mavjud an’analarga asoslangan holda, hamisha uch omil, ya’ni ulkan iste’dodli san’atkorlar, ijodda o‘z yo‘lini topishga intilgan yosh qalamkashlarning izla- nishlari hamda adabiy aloqalar kengayishi tufayli yangilanib boyib boradi. Milliy adabiyotlar bir-biriga doim samarali ta’sir ko‘rsatadi. Chunki barcha xalqlar adabiyotida insonning hayoti tasvirlanib, u asosiy qahramon sifatida ko‘rsatiladi va ezgulik ulug‘ lanib, yovuzlik qoralanadi. Azaldan milliy adabiyotlarda in- sonni ma’nan, ruhan ulg‘aytirib, qalbini poklash va uning ongini, dunyoqarashini g‘ayriinsoniy illatlardan xalos etish orqali hayotni go‘zallashtirish g‘oyasi ilgari suriladi. Har bir odamning dilida, har bir xalqning qalbida ana shu orzu mavjudligi, ana shu ezgu g‘oya yashashi bois milliy adabiyotlar bir-birini boyitadi. Har bir adabiyotni ezgulikni ulug‘lash g‘oyasi nur kabi yoritib turadi. Adabiyotni doim adabiy avlodlar yangilaydi. Adabiy av- lodlar esa adabiy jarayonda shakllanadi. “Adabiy avlod” de- ganda dunyoqarashi, adabiy-estetik didi, san’at va adabiyotga 304 305 munosabati bir-biriga yaqin ijodkorlar guruhi tushuniladi. Bu guruh yoshi jihatidan ham salkam tengqur bo‘ladi. Ular bir- biridan qirq-ellik yosh farq qilmaydi. Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriylar avlodi, ulardan keyin Oybek, G‘afur G‘ulom, Abdulla Qahhor, Maqsud Shayxzodalar avlodi, Asqad Muxtor, Said Ahmadlar avlodi, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Matyoqub Qo‘shjonov, Ozod Sharafiddinovlar avlodi, Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Shukur Xolmirzayev, O‘tkir Hoshimov, O‘lmas Umarbekovlar avlodi, Halima Xudoyberdiyeva, Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Xurshid Davron, Murod Muhammaddo‘st, Erkin A’zam, Tog‘ay Murod, Nodir Normat, Xayriddin Sultonlar avlodi asarlari o‘zbek adabiyoti tarixiga rang-baranglik bag‘ishlaydi. Adabiy jarayondagi o‘zgarishlar, o‘ziga xos farqli jihatlar adabiy janrlarning undagi o‘rnida ham ko‘rinadi. Ayonki, hech qachon adabiy janrlar bir xil darajada “faol bo‘lolmaydi”. Adabiy jarayonda muayyan davrda she’riyat, ma’lum bir paytda drama ustunlik qiladi. Keyingi paytda esa roman, qissa, hikoya janridagi asarlar “peshqadam” bo‘lib turibdi. Adabiy jarayon manzarasini ko‘proq shu janrdagi asarlar belgilamoqda. Umuman, adabiyotning barcha jihatlarini qamrab olgan, o‘zida aks ettiradigan adabiy jarayon ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlar, adabiy an’analar, adabiy aloqalar, adabiy avlodlar va yana juda ko‘p omillar bilan bog‘liq murakkab hodisadir. Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|