Alisher navoiy nomidagi
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
poieni, poiema, “ijod qilmoq, ijod” degan ma’noni bildiradi.
(O‘zga tillardan kirib kelgan so‘zlarning o‘zbekchada qanday ma’no anglatishini darrov bilging keladi. Lekin doimo ishlatib keladigan o‘z tilingga oid “doston” singari so‘zlarning qanday paydo bo‘lgani, etimologiyasi, alohida so‘z sifatida qanday ma’no anglatishi haqida ko‘p ham o‘ylab ko‘rmaysan kishi. Bu ham so‘zning sir-sinoatlaridan biri bo‘lsa kerak...). Ilk dostonlarda afsonaviy qahramonlarning jasorati hikoya qilingan. Yozma adabiyotdagi poemalarda ham ma’lum hodi- salarni bayon etish asosiy o‘rin egallagan. “Xamsa” dostonlarida ham, Hamid Olimjonning “Zaynab va Omon” asarida ham mu- ayyan qahramonlarning sarguzasht, kechinmalari haqida so‘z yuritilgan. XX asr yozma adabiyotidagi poemalar “Xamsa” doston- lari dan hajm jihatidan ancha kichkina. Homerning “Iliada” va “Odisseya”, Dantening “Ilohiy komediya” asarlari ham poema deb yuritiladi. Ular ham A.Pushkinning “Lo‘lilar”, N.Nekrasovning “Rusiyada kim yaxshi yashaydi?” poemalari- dan hajm jihatidan ancha katta. Bu farq barcha janrlar shakl, ko‘rinish, hajm jihatidan o‘zgarib turishi, bu obyektiv hodisa ekanligidan dalolat beradi. Ballada italyancha so‘z bo‘lib, “raqsga tushish” degan ma’noni bildiradi. Raqsga tushishi chog‘ida aytilgan o‘zbekcha yallaga o‘xshagan qo‘shiqlar ballada deb atalgan. O‘rta asrlarda jamoa bo‘lib aytilgan laparlar ham fransuz, ispan, italyan adabiyotida “ballada” deb yuritilgan. Bu ballada janrining dast lab xalq og‘zaki ijodida paydo bo‘lganidan dalolat beradi. Balladaning doston, poemadan farqli jihati, unda biror bir voqea boshidan oxirigacha batafsil ma’lum etilmasdan, qahramon hayotidagi eng dramatik holatning jo‘shqin lirik kechinmalar uyg‘unligida bayon qilinishidadir. Hamid Olimjon “Roksananing ko‘z yoshlari” balladasida qahramonining boshiga tushgan fojiali voqeani izchil tasvirlab bermaydi. Shoirning “Jangchi Tursun” balladasida ham uning jang maydonida qattiq qo‘rquv ichida turgan holati bayon qilinadi. Shoir har ikki balladasida qahramonlarining bir ruhiy holatdan ikkinchi ruhiy holatga 232 233 o‘tishi, ularning harakat, faoliyatida keskin o‘zgarishlar ro‘y berganini gavdalantiradi. Nasr arabcha so‘z bo‘lib, “tizilmagan, tarqoq, sochma” demakdir. Nasr badiiy nutqning ritmik jihatdan o‘lchovli tartibga solinmagan turidir. XVIII asrga qadar so‘z san’atiga aloqador emas, deb hisoblangan adabiy asarlar “proza”, “nasr” deyilgan. Endi- likda she’riy shaklda emas, nasrda yozilgan, epik turga mansub hikoya, qissa, roman, ocherk va boshqalar “nasriy asar”, “proza” deyiladi. “Proza” lotincha so‘z bo‘lib, “to‘g‘ri, odatiy” demakdir. Ingliz adabiyotshunosi Terri Iglton Angliyada viktorian dav rida ham, undan avval ham hissiyotga berilish ayollarga xos xususiyat deb qaralganiga e’tibor qaratadi va 1877-yilda Qirollik qo‘mitasi adabiyot oldiga maktab o‘qituvchisi bo‘lib yetishadigan xotin-qizlar va ikkinchi va uchinchi nav odamlarga mos mavzularni yoritishni vazifa qilib qo‘ygani, bu haqda maxsus qaror qabul qilgani, Angliyada ingliz so‘z san’atining shakllanishi xotin-qizlarni oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga, ishga kirishiga keng yo‘l berilishi bilan bir paytda kechgani, o‘shanda hech qanday daromad keltirmaydigan adabiyotga, umu man, ma’naviyat sohasiga alohida e’tibor qaratilganiga urg‘u beradi. Milliy o‘zlikni anglash, kishilarda milliy g‘urur hissini uyg‘otish shuni taqozo etganini ta’kidlaydi. Shekspir va Milton singari ulug‘ milliy shoirlar ijodiga e’tibor berish orqali inglizlarning milliy an’ana va qadriyatlarga qiziqish uyg‘otish mumkinligini jamiyatni boshqarayotgan hukmron tabaqa ang- lab yetgan. Tuyg‘ularni tarbiyalash esa ma’naviy axloqiy tar- biyaning oliy ko‘rinishidir. Haqiqatan ham, she’r qaysi janr da, qanday shaklda ekanligidan qat’i nazar so‘zlarining ohan gi, ma’noning chiroyli ifodalanishi bilan kishilarning his-tuy- g‘ulariga ta’sir ko‘rsatadi. Milliy g‘urur hissini uyg‘otishda she’riyat muhim vositadir. Barcha xalqlar tarixi shundan dalolat beradi. Barcha she’r tizimlari, jumladan, aruz she’r tizimi ham kishilarning tuyg‘ularini o‘stirishga xizmat qiladi (o‘sha manba 48–50-betlar). Ingliz adabiyotshunosi Terri Iglton she’riyat kishilarning hissiyotiga ta’sir o‘tkazishi, bu jihatdan mafkuraning hech bir turi unga tenglasholmasligini ta’kidlaydi hamda viktorian davriga kelib “axloq” tushunchasi ham birmuncha boshqacha talqin etila boshlagani, endi u ajdodlar tajribasiga asoslangan, undagi eng ijobiy jihatlarni o‘zida mujassam etgan etika tizimi sifatidagi ma’nosini o‘zgartirganini qayd qiladi. Viktorian davrida dinning o‘zining qudratli mafkura sifatidagi o‘rnini yo‘qotgani bilan bog‘liqligiga e’tibor qaratadi. Din haqiqatan ma’lum paytda ma’naviy-ruhiy ehtiyojlarini qanoatlantirmay qo‘yadi. To‘g‘rirog‘i, turli omillar ta’sirida odamlar undan uzoqlashadi. Bu paytda “hissiy tajriba”larni o‘zida mujassamlashtirgan adabiyot, ayniqsa, she’riyat kishilarni ko‘proq qiziqtirib, diqqatini jalb etadi. Hissiyotni ifodalagan, tuyg‘u, kechinmalarni aks ettirgan adabiyot, she’riyat o‘shanda axloqiy mafkuraning oddiy xizmatkori, uning targ‘ibotchisi emas, balki davrning axloqiy mafkurasiga aylanadi (Иглтон T. Теория литературы. Введение. 48–49betlar). Izoh: Ushbu qismni tayyorlashda D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheralievaning “Adabiyotshunoslik lug‘ati”dan foydalanildi. Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|