Alisher navoiy nomidagi
BADIIYLIK – ADABIYOTNING ASOSIY XUSUSIYATI
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
BADIIYLIK – ADABIYOTNING ASOSIY XUSUSIYATI
Inson muayyan zamon va makonda yashaydi. Zamon va makondagi har bir narsa-hodisa kishilarga ta’sir ko‘rsatadi. Kishilar kecha-kunduzni, osmonda bulut paydo bo‘lib, qor, yomg‘ir yog‘ishini beixtiyor kuzatishadi. Irmoqlarning jildirab oqishi, dengizning shiddat bilan to‘lqinlanishi yoki turnalarning arg‘imchoq solib uchishi, qushlarning sayrashidan mutaassir bo‘lishadi. Baliqlarning gala-gala bo‘lib suzishi, hayvonlarning o‘yiniga qarab zavqlanishadi. Chunki borliqdagi har qanday harakat, o‘zgarish jarayoni ularning ongida aks etadi va turli hissiyotlar qo‘zg‘aydi. Butun borliq odam uchun yaratilgani bois har bir kishi borliqni ko‘rgisi, tomosha qilgisi keladi. Odam ovqatga, boshqa narsalarga to‘yadi. Ammo uning ko‘rish, kuzatish, tomosha qilish istagi hech qachon to‘xtamaydi. Odam ishlayotganida, kim bilandir suhbatlashib o‘tirganida yoki bemor bo‘lib, o‘rnidan qo‘zg‘almay yotganida ham ko‘p narsalarni tasavvur qiladi, kechmish-kechirmishlarini xayolida turli shaklga solib, ko‘rib turgan manzarasini o‘zicha o‘zgartirib, unga yangilik kiritadi. Insonning borliqqa bunday munosabati uning tabiatan ijodkor ekani, u yaratuvchi, olamni o‘zgartiruvchi etib bino qilinganini bildiradi. Boshqa jonzotlar tabiatdagi mavjud narsalarni iste’mol qilish bilangina qanoatlansa, odamlar yerga ekin ekib, yangi nav, zotlar yaratishadi, tabiat ne’matlarini asrab saqlashadi. Bu ham kishilarning borliqni mavjud holda qabul qilish bilan kifoyalanmasdan, unga faol ta’sir ko‘rsatishidan dalolat beradi. San’at va adabiyotning badiiyligi inson tabiatining ana shu xususiyati – ijodkorligi bilan bog‘lanadi. “Badiiy” arabcha so‘z bo‘lib, “o‘ylab topish, biror bir narsani o‘zgartirish, yangilik yaratish, ijod qilish” ma’nosini bildiradi. U “bad’un”, “bade’a” so‘zidan olingan. Badiiylik san’atning barcha turlari uchun xosdir. So‘z san’ati – adabiyot asosida ham badiiylik turadi. Adabiyot asarlarida hayot hodisalari o‘z ko‘rinishida emas, 88 89 balki o‘zgartirilgan, boyitilgan holda aks ettiriladi. Shoir, adiblar ko‘rgan-kechirgan, eshitgan, xayolan tasavvur etgan voqealarini o‘zlarining hissiyot, kechinmalari bilan boyitishadi. Shuning uchun odatdagi voqealar ham she’r, hikoya, qissa, roman, dramalarda quvontiradigan yoki g‘azablantiradigan tarzda ko‘rinadi. Hayotda “O‘tkan kunlar” romani qahramonlari Otabek va Kumushning qismatidan chigalroq, fojeiyroq taqdirlar ko‘p. “O‘g‘ri” hikoyasi qahramoni Qobil boboning holatiga, u yoki bu tarzda, hamma tushadi. Ammo bu voqealar Abdulla Qodiriy va Abdulla Qahhor asarlarida tasvirlangan darajada boshqalarni hayajonlantirmaydi. Chunki “O‘tkan kunlar” romani va “O‘g‘ri” hikoyasida hayot hodisalari umumlashtirib, bo‘rttirib obrazlar asosida gavdalantiriladi. Abdulla Qahhorning hikoyasida Egam- berdi paxtafurushning nomi eslatilgani e’tiborga olinmasa, Qobil bobodan boshqa biror bir qahramonning ismi aytilmaydi. Hikoyada ellikboshi, amin, tilmoch, pristavning Qobil boboga munosabati, u bilan qanday muomala qilishgani ko‘rsatiladi. Ellikboshi, amin, tilmoch, pristav ho‘kizini o‘g‘ri urgani uchun najot so‘rab, murojaat qilgan Qobil boboni tamagirlik qilib talashadi. Abdulla Qahhor ellikboshi, amin, tilmoch, pristavning xatti-harakatlari orqali aksariyat amaldorlarning poraxo‘rligiga ishora qiladi. Yozuvchi shu maqsadda ellikboshi, amin, tilmoch, pristavga “Eshmat” yoki “Toshmat” deb ism qo‘ymaydi. Qobil boboning xotiniga ism qo‘ymaslik orqali esa jamiyatda xotin- qizlarning haq-huquqsizligi, ular Qobil bobodan ham bechora, rahm-shafqatga muhtoj ekanligini ta’kidlaydi. Adib ayrim qahramonlariga ism qo‘ymaslik orqali ham hayot hodisalarini umumlashtirishga erishadi. Hikoyaning asosiy qahramoniga “Qobil bobo” deb ism qo‘yish bilan esa ajdodlarimiz azaldan amaldorlar qarshisida titrab-qaltirab, mute bo‘lib turgani, mansabdorlar qanchalik xo‘rlab tahqirlamasin, aslo e’tiroz bildirmagani, o‘z haq-huquqlari uchun kurashmay, mo‘min, qobil bo‘lib kelganiga ishora qiladi. Bu adabiyotning asl asarlarining har bir unsurida, hatto, qahramonlarning ismi yoki ularning nomsizligida ham badiiylik mujassamligini bildiradi. “Badiiy obraz” adabiyotshunoslikda keng qo‘llanadigan terminlardan biridir. “Badiiy” arabcha so‘z bo‘lsa, “obraz” slavyan tillariga xos so‘zdir. Maks Fasmerning “Rus tilining etimologik lug‘ati”da “obraz” “rzit” so‘zidan yasalgani qayd qilinsa, Vladimir Dalning “Rus tilining izohli lug‘ati”da “obraz” “razit” so‘zidan hosil bo‘lgani ta’kidlanadi. “Rzit”, “obrezat” so‘zlari “kesmoq, qirqmoq, yo‘nmoq, chizmoq” ma’nosini bildirsa, “razit”, “obrazit” so‘zlari “paydo qilmoq, biror narsaning shaklini yaratmoq” ma’nosini anglatadi. Bundan “obraz” so‘zi asosida “razit”, “obrazit” fe’li turishi ayonlashadi. Quyosh, oy nuri ta’sirida odamning, umuman, barcha moddiy narsalarning soyasi paydo bo‘ladi. Oynada, suv sathida dov-daraxtlar, uylar, tog‘lar, bulutlar aksi ko‘rinadi. Soya, aksda narsalarning tashqi ko‘rinishi o‘z holida gavdalanadi. Bu ham o‘ziga xos obrazdir. Ammo soya, aks badiiy obraz emas. Soya, aks narsa-buyumlarning oddiy tashqi ko‘rinishi, xolos. Narsa- buyumlarning tashqi ko‘rinishi ularning moddiy obrazidir. Moddiy obraz – soya, aks narsa-buyumlarning shakliga aynan mos keladi. Badiiy obraz esa narsa-buyumlarning tashqi ko‘- rinishi bilan bir qatorda, ularning ichki mohiyatini ham o‘zida mujassamlashtiradi. Moddiy obraz hodisalar to‘g‘risida mu- ayyan tushuncha, tasavvur beradi, ya’ni u aqlga ta’sir etadi. Masalan, soyasining ko‘rinishiga qarab, uning qanday narsa- buyum ekanligini bilib olish mumkin. Moddiy obraz bitta narsa-buyumning aksi, soyasidir. Badiiy obraz esa ko‘p narsa- buyumning umumlashtirilgan qiyofasidir. Chunki badiiy obraz moddiy obraz singari hodisalarning jo‘n nusxasi emas, balki ularning muayyan maqsadga muvofiq o‘zgartirilgan, histuyg‘u va aql-tafakkur bilan boyitilgan ko‘rinishidir. Terri Iglton: “Agar “adabiyot nazariyasi” degan narsa bor bo‘lsa, o‘z-o‘zidan ayonki, “adabiyot” degan narsa ham mavjud va uni “adabiyot nazariyasi” yoritadi. Shu bois gapni “adabiyot nima?” degan savoldan boshlash kerak”, deydi va “adabiyot” deganda nima tushunilgani xususida mulohaza bildiradi. Ingliz 90 91 adabiyotshunosining qayd etishicha, “adabiyot” deganda ha- yotda kechmagan, to‘qilgan, o‘ylab topilgan voqealarning yozma ifodasi nazarda tutiladi. Shuning uchun “XVII asr Angliya adabiyoti”ga Shekspir, Vebster, Marvel va Milton asarlari kiradi. Shuningdek, u Frensis Bekon shtudiyalari, Jon Donning diniy pandnasihatlari, Benyanning ma’rifiy tarjimai holi, ser Tomas Braunning barcha bitiklarini ham qamrab oladi. Agar istalsa, unga Gobbsning “Leviafan”i va Klarendonning “Qo‘zg‘olon tarixi”ni qo‘shish mumkin” deydi. (Terri Iglton. Теория литера- туры. – M: Территория будущего. 2010. 19bet). Badiiy asarlarda so‘z hayot voqeligini aks ettirish uchun material, vosita vazifasini bajaradi. Adib, shoir voqelikning muayyan ko‘rinishi, kishilarning holat, harakat, kechinmalarini aniq va ta’sirchan ifodalaydigan so‘zlar topadi. Ushbu so‘zlar kishilarning ongiga ta’sir etib, ularda hayotning muayyan voqe- ligi, insoniy kechinma, tuyg‘ulari to‘g‘risida tasavvur uyg‘otadi. Shu bois o‘quvchi, tomoshabin so‘zlar vositasida tasvirlangan inson obraziga, uning kechmish-kechirmishlariga befarq, loqayd qaray olmaydi. Kishilarning ongi, tuyg‘ulariga ta’sir etib, ularni turli holatga soladigan qahramonlar obrazi, tabiat ko‘rinishlari turli badiiy tasvir vositalari sifatida qo‘llanadigan so‘zlar orqali ifodalanadi. Shuning uchun “obraz – san’at hodisasi, so‘z esa til birligi” deyiladi. Bu ularning teng tushuncha emasligini bildiradi. So‘z o‘zicha obraz bo‘lolmaydi. So‘z harakat, holat, manzarani aniq va yorqin gavdalantirib, muayyan g‘oyani ta’sirchan ifodalaganida obraz darajasiga ko‘tariladi. So‘z narsa-hodisalarni bir-biriga qiyoslab, taqqoslab taqdim etganida, u o‘xshatish, sifatlash, jon lantirish kabi chiroyli badiiy tasvir vositalari sifatida qo‘l- langanida xabar, ma’lumot berish doirasidan chiqib, qalb hodi- sasiga aylanadi. Obraz san’at asaridagi inson tasviri sanalsa, obrazlilik san’atning umumiy xususiyati, hayotni aks ettirishning spetsifik shakli va usuli bo‘lib, adabiy ijodning umumiy xususiyatlarini: adabiy qahramon, badiiy til, tabiat, predmet, hayvonot dunyosi tasviri va hokazolarni qamrab oladi. Demak, obrazlilik – keng ma’noda, badiiy obraz – tor ma’noda qo‘llaniladi. Biroq “obraz” atamasining o‘zi ham ikki ma’noda, ya’ni keng va tor ma’nolarda ishlatiladi. “Obraz” atamasi, keng ma’noda qo‘llanganda, ob- raz tushunchasi doirasiga inson tasviridan tashqari, peyzaj, de- tallar, buyumlar, predmetlar, jismlar, hayvonot dunyosi, asar tilidagi tasvir vositalari va hokazolar kiritiladi. “Obraz” atamasi, tor ma’noda qo‘llanganda esa faqat inson hayotining badiiy manzaralari nazarda tutiladi. D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheraliyevaning “Adabiyotshu - noslik lug‘ati”da: “Badiiy obraz – adabiyot va san’atning fikrlash shakli, olam va odamni badiiy idrok etish vositasi, badiiyatning umumiy kategoriyasi. Lug‘aviy ma’nosida har qanday aksni bildiruvchi “obraz” so‘zi turli fan sohalarida (falsafa, psixologiya) muayyan terminologik ma’noda qo‘llanadi. Jumladan, estetika va adabiyotshunoslikda u “badiiy obraz” ma’nosida tushuniladi. Badiiy obraz deganda, borliq (undagi inson, narsa, hodisa va h.k.)ning san’atkor ko‘zi bilan ko‘rilgan va ideal asosida ijodiy qayta ishlangan aksi tushuniladi. Albatta, bu aksda borliqning ko‘plab tanish izlari bor, biroq endi u biz bilgan borliqning ayni o‘zi emas, balki undan shartlilik asosida ajralgan yangi mavjud- lik – badiiy borliqdir. Xuddi shu hol badiiy obrazni obyektiv va subyektiv ibtidolar birligiga aylantiradi. Ya’ni bir tomondan, borliqning aksi sifatida badiiy obraz makon va zamonda mavjud bo‘lgan konkret narsadek his etiladi. Ikkinchi tomondan, u tushuncha, tasavvur, faraz va sh.k. tafakkur unsurlariga xos xususiyatlarga ega: ijodkor badiiy obraz vositasida fikrlaydi, borliqni oddiygina aks ettirmasdan, uni ijodiy qayta yaratadi. Shunga ko‘ra, badiiy obrazning vujudga kelishini quyidagicha sxemada ko‘rsatish mumkin: borliqning hislar orqali ongda akslanishi – tafakkur kuchi bilan o‘z ma’naviy-ruhiy ehtiyojlariga mos ijodiy qayta ishlash va umumlashtirish – konkret his eti- ladigan tarzda (badiiy obraz shaklida) ifodalash. Konkret his 92 93 etiladigan tarzda ifodalangan badiiy obraz qator spetsifik xususiyatlarga ega. Avvalo, badiiy obraz individuallashtirilgan umumlashma sifatida namoyon bo‘ladi. Voqelikdagi har bir narsa-hodisada turga xos umumiy xususiyatlar bilan uning o‘zigagina xos xususiyatlar mujassamdir. Narsa-hodisaning umumiy xususiyatlariga tayanuvchi abstrakt tafakkurdan farqli o‘laroq, obrazli tafakkur uning individual xususiyatlariga tayangan holda fikrlaydi. Deylik, fan umuman odam haqida (ma salan, biolog umuman odamning fiziologik xususiyatlari haqida) so‘z yuritishi mumkin, biroq san’at hech vaqt umuman odam obrazini yarata olmaydi. Shu ma’noda konkretlilik – badiiy obrazning muhim spetsifik xususiyatidir. Misol uchun, A.Oripovning “Ayol” she’ridagi ayol obrazi o‘zida katta badiiy umumlashmani tashiydi va shu bilan birga u o‘quvchi tasavvurida konkret bir inson sifatida gavdalanadi. San’at konkret narsa- hodisaning individual xususiyatlarini bo‘rttirish orqali umum- lashtirishga erishadi. Masalan, A.Qahhor “O‘g‘ri” hikoyasida amin haqida: “og‘zini ochmasdan qattiq kekirdi, keyin baq- baqasini osiltirib kuldi” , “chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha burniga tiqib kuldi” qabilidagi individual belgilarni bo‘rttiradi. Shu individual belgilarni bo‘rttirish bilan adib zamona amal- dorlariga xos umumiy xususiyatni – qo‘l ostidagi fuqaro taqdiriga befarqlikni ko‘rsatadi. Ya’ni individuallashtirish hisobiga, bir tomondan, amin obrazi ko‘z oldimizda konkret inson sifatida gavdalanadi, ikkinchi tomondan, obraz badiiy umumlashmalilik kasb etadi. Shu tariqa badiiy obrazda bir-biriga zid ikki jihat (individuallik va umumiylik) uygun birikadi. Shunga o‘xshash, badiiy obraz o‘zida aql bilan hisni ham birlashtiradi, shu bois uni ratsional va emotsional birlik sifatida tushuniladi. Badiiy ob- razdagi ratsional jihat shuki, uning yordamida ijodkor o‘zini qiynagan muammolarni badiiy idrok etadi. Masalan, “Kecha” romanidagi qator obrazlar yordamida Cho‘lpon Turkistonning tarixiy taraqqiyoti masalalari, yurtining ertasi bilan bog‘liq muammolarni badiiy tadqiq etadi, obrazlar tizimi vositasida bu boradagi fikrqarashlarini shakllantiradi va o‘zi anglagan haqi qatni badiiy konsepsiya (tugal bir qarash, tizim holidagi badiiy xulosa) tarzida ifoda etadi. Ayni paytda, asardagi obrazlarda adibning hissiy munosabati ham o‘z aksini topgan. Hissiy munosabat badiiy konsepsiyani shakllantirishda, asar mazmuni- ning o‘quvchiga yetkazilishida muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir konkret obrazning hissiy tonalligi turlicha bo‘lib, bu, birinchi galda, ijodiy niyat bilan bog‘liqdir. “Kecha”ning boshlanishi- dayoq Cho‘lpon Zebiga bir turli, Razzoq so‘figa yana bir turli, Akbaraliga esa boshqa bir turli munosabatda bo‘ladi. Voqealar rivoji davomida hissiy munosabatda ham ma’lum o‘zgarishlar kuzatiladi. Jumladan, asar boshlanishidagi Zebiga shaydolik to‘la mehr susayib (adib xarakter mohiyatini xolis idrok etadi), Razzoq so‘fi yoki Akbaraliga nisbatan mazaxli nafrat qisman achinishga (adib ularning taqdiridagi fojelikni kashf etadi) aylanib boradi. Ya’ni xarakter mohiyatiga kirilgani sari hissiy munosabatda o‘zgarish yuzaga keladi. Hissiy munosabatdagi o‘zgarish o‘qish jarayonida kitobxonga ham o‘tadi va ayni shu narsa uni asar mazmunini adib istagandek tushunishiga yo‘nal- tiradi. Demak, badiiy obrazdagi ratsional va emotsional jihatlar uyg‘unligi badiiy konsepsiyaning shakllantirilishida ham, ifoda- lanishida ham birdek muhim ekan. Badiiy obrazning muhim xususiyatlaridan yana biri uning ko‘p ma’noliligi bo‘lib, bu uning metaforikligi va sotsiativligi bilan belgilanadi. Badiiy obrazga xos “metaforiklik”ni “o‘xshashlik” bilangina bog‘lab qo‘ymaslik lozim. Ya’ni “metaforiklik” deganda, badiiy obraz- ning bir narsa mohiyatini boshqa bir narsa orqali ochishga intilishi, san’atga xos fikrlash yo‘sini tushuniladi. Chinakam san’atkor nigohi mohiyatga qaratiladi, u narsa-hodisalar orasidagi tashqi o‘xshashlikka emas, nigohimizdan yashirin ichki o‘x- shashligiga tayanib fikrlaydi. U biz kutmagan ichki o‘xshashlikni kashf etadi, natijada o‘sha biz bilgan narsa-hodisa ko‘z oldimizda butkul yangicha bir tarzda gavdalanadi, o‘zining bizga noayon qirralarini namoyon qiladi. Masalan, shoir (X.Davron) rangtasvir 94 95 san’ati haqida yozadi: “Musavvir bo‘lmoq ersang, Tilingni sug‘urib ol Va yaradan to‘kilgan qon rangiga quloq sol”. Albatta, rangtasvirda ranglar “gapirishi” hammaga ma’lum, biroq ayni shu fikrni “gapirayotgan qon rangi” obrazi orqali berilgani – kashfiyot, metaforik fikrlash natijasi va xuddi shu narsa bizni hayratga soladi, shuurimizda muqim o‘rnashadi. Mohiyatga qaragan san’atkor qobig‘iga o‘ralib yashayotgan odam bilan sassiq ko‘lmakdagi tilla baliqcha yoxud o‘zida cheksiz kuch- qudrat sezgani holda maqsadsiz yashayotgan odam bilan bemaqsad uchib yurgan burgut orasida (A.Oripov), turg‘unlikning biqiq muhitida yashayotgan ziyoli bilan bir izdan beto‘xtov yurayotgan tramvay (A.A’zam) yoki qatag‘on sharoitida ijod qilayotgan shoir bilan vahshiy qoyalar orasida quyoshga oppoq gul uzatgancha nafis chayqalayotgan na’matak (Oybek) orasida o‘xshashliklar topadi, birining mohiyatini ikkinchisi orqali ochib beradi. Keltirilgan misollar obrazli tafakkurda yuksak darajadagi assotsiativlik bo‘lishini ko‘rsatadi. Ma’lumki, assotsiativlik umuman inson tafakkuriga xos, tashqi olam ta’sirida ongimizda biror narsaning aksi paydo bo‘lishi hamono u bilan bog‘liq assotsiatsiyalar ham uyg‘onadi. Masalan, “qish” deyilishi bilan xayolimizda assotsiativ tarzda “qor”, “sovuq”, “po‘stin”, “chana” kabi u bilan bog‘liq tushunchalar ham uyg‘onadi. Ob razli tafakkur yuksak darajada assotsiativ sanalishiga sabab shuki, reallikda ko‘rilgan bir narsa san’atkor xayolida butunlay boshqa bir narsani, u bilan mutlaqo aloqasi bo‘lmagan narsani uyg‘otishi mumkin. Shu bois ham san’atkor yuqoridagicha o‘xshashliklarni topadi va badiiy obrazda aks ettiradiki, natijada obraz yuksak darajadagi assotsiativlik kasb etadi, shu asosda u ko‘p ma’nolilik xususiyatiga ega bo‘ladi. Buni, ayniqsa, assotsiativlik darajasi yuqori bo‘lgan ramziy obrazlar misolida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Oybekning “ Na’matak” she’ridagi tabiat manzarasini badiiy obraz deb olsak, tabiiyki, uning birinchi ma’nosi tabiat manzarasining o‘zi. Holbuki, o‘z vaqtida shoir assotsiativ ravishda shu manzarada istibdod tuzumi sharoitidagi ijodkor taqdirini ko‘rgan va shu ma’noni ifodalagan. Shu bilan birga, obrazning ma’no ko‘lami shular bilangina cheklanmaydi: o‘quvchi o‘z hayotiy tajribasi, she’rni o‘qish paytidagi ruhiy holati bilan bog‘liq ravishda unda tamom boshqa mazmunni, o‘z mazmunini ham topishi mumkin. Ko‘p ma’nolilik, nafaqat, ram- ziy, balki tom ma’nodagi realistik obrazlarga ham xos, faqat bunda ko‘p ma’nolilikning yuzaga kelish mexanizmi o‘zgacha, u badiiy obrazning yaxshi ma’nodagi notugalligi bilan bog‘liqdir. San’atkor ifodalamoqchi bo‘lgan fikr badiiy obrazda tugal aytilmaydi (ya’ni kitobxon og‘ziga chaynab solib qo‘yil maydi), badiiy obrazning ayrim chizgilari punktir (uzuq-uzuq chiziqlar) bilan tortiladi. Ya’ni san’atkor badiiy obrazda ma’lum imko- niyatlar yaratadi-da, ularni ro‘yobga chiqarishni o‘quvchiga qoldiradi. Bu xil imkoniyatlar, ayniqsa, “obyektiv tasvir” yo‘si- nidan borilgan, yozuvchi xolis kuzatuvchi mavqeyida turgan asarlarda kuchli namoyon bo‘ladi. Garchi asarda tasvirlangan narsa bitta bo‘lsa-da, o‘quvchilar (ijodiy tasavvur imkoniyati, xarakteri, dunyoqarashi va b.ga ko‘ra) turlicha bo‘lgani uchun konkret badiiy obraz ularning ongida turlicha akslanadi, turli xulosalarga olib keladi. Shu bois ham o‘quvchilar tasavvurida minglab Otabeg-u Kumushlar, Qobil bobo-yu Saidalar, Zebi-yu Miryoqublar yashaydi. Badiiy obrazga xos shu xususiyat tufayli ham asarni turli davrlarda turlicha tushunish, uning zamiridan yangi-yangi ma’nolarni ochish imkoni yaratiladiki, ayni shu narsa chinakam san’at asarini boqiylikka daxldor etadi” deyiladi. Badiiy obraz – obrazlilik tushunchasining bir qismi bo‘lib, uning o‘ziga xos xususiyatlari real voqelikka va fikrlash ja rayoniga munosabatda aniq bilinadi. Ma’lumki, san’at va ada- biyotda hayot obrazlar vositasida aks ettiriladi. San’atkor hayotni kuzatadi, kuzatib, diqqatini jalb etgan voqealarni tafakkur ola- midan o‘tkazadi, ularni qayta tashkil qilib, yana jonli hayot shaklida yaratadi. G‘oyaviy-badiiy yetuk asarlardagi kishilar obrazi orqali biz muayyan davr ijtimoiy hayoti to‘g‘risida keng va konkret ma’lumot olamiz. “Obraz” deganda inson hayotining badiiy manzaralari tushuniladi. 96 97 Ingliz adabiyotshunosining qayd etishicha, XVII asr fran- suz adabiyoti Kornel va Rasin asarlari bilan bir qatorda, Laroshfukoning maksimalari, Bossyuening motam nutqlari, Bualoning poeziya to‘g‘risidagi traktati, de Sevinening qiziga maktublari, Dekart va Paskalning falsafaga oid asarlaridan iborat. XIX asr ingliz adabiyotiga esa odatda, Lem (lekin Bentamning emas), Makoley (lekin Marksning emas), Mill (lekin Darvinning ham, Gerbert Spenserning ham emas) asarlarini kiritishadi (o‘sha manba. 20-bet). Igltonning ushbu so‘zlaridan adabiyot to‘g‘risidagi tushuncha, tasavvur subyektiv hodisa ekani, “Bu asar adabiyotga tegishli, mana bu asar esa adabiyotga taalluqli emas” deyish kishilarning shaxsiy istak-xohishi, dunyoqarashi bilan bog‘liqligi anglashiladi. Terri Igltonning ta’kidlashicha, shu bilan bog‘liq holda, adabiyot aslida nima ekani, obraz, badiiylik qanday bo‘lishining mezoni, o‘lchovi hanuzgacha aniq emas (o‘sha manba. 20-bet). Adabiy asar qahramoni hayotdagi kishilarga juda o‘xshab ket- sa-da, u biror odamning aynan o‘zi emas. Obraz badiiy asarlarda umumlashtirish asosida yuzaga keladi. Asarda tasvirlangan bir- gina obrazda yuzlab-minglab kishilarga xos xususiyat va belgilar mujassamlashadi. Ayni chog‘da har bir san’atkor ijodkor alohida bir kishining o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatish orqali inson obrazini konkretlashtirib, unga jonlilik, hayotiylik, tabiiylik baxsh etadi va shu asosda emotsionallikka erishib, o‘quvchining hissiyotiga ta’sir qiladi, uni ishontiradi. Obrazlarning rang- barangligi, estetik boyligi, ko‘p qirraligi bevosita hayot voqeligi bilan bog‘liqdir. Obrazlarning rang-barangligi konkret tarixiy sharoitdagi kishilar xarakterini haqqoniy tasvirlash natijasida yuzaga keladi. Bu – muayyan hayotiy voqelikni qahramonning ichki kechinmalari, o‘y-mushohadalari, xatti-harakatlari, qi liq- odatlari, muomala-munosabatlari orqali badiiy ifodalash de- makdir. Ijodkor qahramonlari qiyofasini yaratayotganida har bir obrazning o‘ziga xos xulq-atvorini ko‘rsatishga intiladi. Chunki adabiy asar qahramoni faqat umumlashma sifatlarga emas, balki hayotdagi kishilardek o‘ziga xos fe’l-atvorga ham ega bo‘lish kerak. Prototip adabiy qahramon obrazini yaratishga asos sifatida tanlab olingan real insondir. Ammo adabiy qahramon hayotdagi odamning aynan o‘zi emas. Adabiy qahramon insonning ijodkor tomonidan muayyan badiiy niyat bilan yaratilgan obrazidir. Tarixiy mavzudagi asarlarda ham, zamonaviy hayot haqidagi asarlarda ham adabiy qahramonlar obrazini yaratishda hayotdagi kimlardir asos qilib olinadi. Yozuvchi asarini yozish chog‘ida, undagi personajlarning qiyofasi, xatti-harakati, kechinmalarini qalamga olayotganida o‘zi ko‘rgan, tanigan kishilarni xayolan tasavvur qiladi, ko‘rib-kechirgan, guvohi bo‘lgan, eshitgan voqealarni bir-biri bilan uyg‘unlashtirib, badiiy to‘qimalar hosil qiladi. Badiiy to‘qima ijodkorning ijodiy tasavvuri va xayoli mahsuli bo‘lib, hayotda aniq asosi va to‘liq o‘xshashi bo‘lmagan badiiy obrazlar, hayotiy holatlar, voqealar va shu kabilarni yaratishdir. Antik davrdan to XVII – XVIII asrgacha “badiiy to‘qima – ijodning asosi, eng asosiy sharti, poeziya (badiiy adabiyot)ning belgilovchi xususiyati” deyilgan. Badiiy to‘qimadan xoli, hayot voqealari o‘z ko‘rinishida, jo‘n bayon qilingan bitiklar “badiiy asar” sanalmagan. Badiiy to‘qima – hayot voqeligining qayta yaratilishi, ijod qilinishi. Badiiy to‘qima muammoning ildizlariga e’tibor qaratish, uni yuzaga keltirgan muhitni tahlil qilish, kishilararo munosabatlarni, personajlarning ruhiyatidagi ziddiyatli jarayonlarni anglash va ularni ta’sirchan tarzda yoritishdir. F.Dostoyevskiy “Jinoyat va jazo” romanida Raskolnikovning qotilga aylanishi sabablarini, uning jinoyatni amalga oshirganidan keyingi holatlarini o‘zining xayol-tasavvuri orqali san’atkorona mahorat bilan tasvirlaydi. Odil Yoqubov “Ulug‘bek xazinasi” romanida temuriy hukmdorning fojiasi ildizi, asosini xayol-tasavvuridagi badiiy to‘qima yordamida yoritib, tarixiy haqiqatni solnomalar, tarixiy manbalarda qayd etilganidan ko‘ra ta’sirchan tarzda ko‘rsatadi. 98 99 Badiiy to‘qima hayotiy fakt bilan qo‘shilgan, uyg‘unlash- ganida chinakam umumlashma – badiiy obraz vujudga keladi. Badiiy to‘qima ijodkorning hayotga faol munosabati natijasida paydo bo‘ladi. Yozuvchi badiiy to‘qima yordamida kishilarning hayotda namoyon etadigan ijobiy yoki salbiy xususiyatlarini va ko‘pchilikdan pinhon tutadigan sifatlari, xohish-istak, in- tilishlarini ham tasvirlaydi va hayot hodisalarini o‘z ijodiy maqsadiga muvofiq o‘zgartirib ko‘rsatadi. Igltonning ta’kidlashicha, “adabiyot – xayol-tasavvur, uy- dirma, to‘qima” degan qarash keng yoyilgan. “Adabiyot – ha- yotiy voqealarning aks ettirilishi” yoki “adabiyot – hayotda yuz ber magan, o‘ylab to‘qib chiqarilgan voqealarning gavdalan- tirilishi” degan qarashlar uning mohiyatini ifodalamaydi. “Ta- rixiy haqiqatning yoritilishi” va “badiiy haqiqatning ifoda- lanishi” xususida bahslashish orqali ham adabiyot nima ekan ligini bilib bo‘lmaydi. Iglton ham adabiyotning asosi badiiy obraz, obrazlilikda ekaniga e’tibor qaratadi. Bunday qarash esa adabiyotshunosligimizda allaqachon qaror topgan. Ingliz tan- qidchisi adabiyotning asosida tildan – so‘zlardan aniq maqsad asosida maxsus foydalanish turadi, deydi hamda rus olimi Roman Yakobsonning “adabiyot – til ustidan tashkiliy zo‘rlik o‘tkazish” degan fikrini keltirib: “Adabiyot maishiy turmushdagi nutqdan muntazam tarzda uzoqlashib, kundalik muomalada qo‘llanadigan tilni o‘zgartirib boyitadi” deb ta’kidlaydi. Umuman, ingliz olimi badiiy obraz va obrazlilik avvalo tildan foydalanish, so‘zlarni qo‘llash, ishlatish bilan bog‘liqligini qayd etadi (o‘sha manba. 20-bet). Badiiy obraz – murakkab estetik kategoriya bo‘lib, unda ijodkor hayot hodisalari va inson qalbidagi turli o‘zgarish va kechinmalarni o‘z dunyoqarashi, maqsadi va estetik ideali asosida aks ettiradi. Gul, daraxt, bulut o‘zicha badiiy obraz emas. Ular ijodkor e’tibor qaratganidagina badiiy obrazga aylanadi. Badiiy obraz asosida borliqdagi narsa-buyumlarlar, hayot hodisalari turadi. Ijodkor ularga “ishlov” berib, ta’sirchan shaklga soladi. Badiiylik asosida obraz va obrazlilik turadi. Obrazlilik hayot hodisalarini obrazlar orqali gavdalantirishdir. Kishilar bir-birlariga “sizga baxtdan taxt tilayman”, “hamisha gulday ochilib yuring”, “hayotingiz doimo shirin bo‘lsin” deya tilaklar bildirishadi. Ayni ezgu tilaklar ham obrazli fikrdir. Odamlar nimadandir ta’sirlanib, hissiyotga berilib ketishganida beixtiyor obrazli fikr aytishadi. Bu ularning hissiyotlari to‘lqinlanganidan kelib chiqadi. Obrazli fikr kishilarning diqqatini darhol jalb etadi. U odamning ongiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, hissiyotlari orqali ta’sir qiladi. Shuning uchun ham obraz oddiy fikr, xabardan ko‘ra ko‘proq e’tiborni tortadi. Boshqalar e’tiborini o‘ziga qaratish esa odamni olamdagi jamiki narsadan ko‘ra ko‘proq lazzatlantiradi. Kishilar turli o‘xshatishlar topib, ovozini har xil ohangga solib gapirishi va uni tinglashayotgani, ma’qullashganida behad mamnun bo‘lib yayrashi, e’tiroz bildirib, fikrini inkor etib, gapini to‘xtatib qo‘yishganida esa ranjib qolishi shundan dalolat beradi. Har bir hodisaning tub mohiyatini belgilaydigan o‘ziga xos asosi bo‘ladi. Ana shu negiz uni boshqa narsa-hodisalardan farqlantirib turadi. Tarix, geografiya, fizika, kimyo, matematika, biologiya singari fanlar o‘rtasida muayyan bog‘lanishlar bo‘lsa- da, ular orasida jiddiy tafovutlar ham mavjud. Bu farqlar, avvalo, ularning tarkibiy qismlaridan kelib chiqadi. Masalan, biologiya fanining botanika tarmog‘ida o‘simliklar dunyosi tekshirilsa, zoologiya yo‘nalishida hayvonot olami o‘rganiladi. Shu singari adabiyotshunoslikning adabiyot tarixi qismida so‘z san’ati tarixi, adabiyot nazariyasi qismida adabiyotdagi o‘zgarishlar, yo‘nalish, tamoyillar, nazariy masalalar, adabiy tanqid qismida esa joriy adabiyot hodisalari, adabiy jarayon muammolari tadqiq etiladi. Folklorshunoslikda ertak, doston, qo‘shiq, maqol singari xalq og‘zaki adabiyoti namunalari, matnshunoslikda adabiy-badiiy asarlar matni tahlil qilinadi. Bu adabiyotshunoslikning o‘rganish manbasi badiiy adabiyot asarlari ekanligini bildiradi. Ana shu manbaning o‘ziga xos bosh xususiyati badiiylikdir. Badiiylik 100 101 esa, avvalo, borliq hodisalarini jonlantirish, ularga insonga xos xususiyatlarni ko‘chirishdir. Badiiylik ijodkorning o‘z fikrini o‘quvchiga xuddi o‘zi his qilgan, idrok etgan darajada tushuntira olishdir. Badiiylikning yuksak ko‘rinishi obrazlarda namoyon bo‘ladi. Ijodkorning iqtidori, uning san’atkor sifatidagi mahorati u yaratgan badiiy obrazda aks etadi. Obraz faqat san’atga xos hodisa emas. Ilm-fanda ham obraz mavjud. Unda obraz muayyan fikr, g‘oyani isbotlash, tasdiqlash uchun xizmat qiladi. Ilm-fandagi obraz voqea-hodisaning shunchaki surati, ko‘rinishi, nusxasini bildiradi. San’at va adabiyotdagi obraz esa voqea-hodisalarning oddiy nusxa yoki surati emas, balki ularning “chizib, yo‘nib, o‘yib yasalgan”, ya’ni ta’sirchan shaklga solingan holatidir. San’at va adabiyotdagi obraz ijodkorning aql-tafakkuri, qalb quvvati bilan boyitilgani bois ilm-fandagi obrazdan ko‘ra ta’sirchanroq bo‘ladi. Chunki haykaltarosh oddiy xarsang tosh, yog‘ochni chizib, yo‘nib, o‘yib shakl beradi, ya’ni obraz yaratadi. Musavvir borliq hodisalarining dabdurustdan sezish, payqash mushkul bo‘lgan qirralarini ta’sirchan bo‘yoq, rang, chizgilar vositasida xuddi jonliday, harakatlanayotganday namoyon etishga intiladi. Shoir, yozuvchi esa so‘z vositasida voqelikning yorqin manzarasini yaratishga harakat qilib, kishilarni turli vaziyatlarda so‘zlatadi. Ularning holat, ko‘rinishlaridagi eng e’tiborli jihatlarni gavdalantirib, ko‘nglida kechayotgan o‘y, xayolidagi manzaralarni aks ettiradi. She’r mutolaa qilganida, qo‘shiq eshitganida hamma ha- yajonlanadi. Bunday paytlarda har bir kishining qalbida ajib hislar paydo bo‘lib, unda boshqalarga yaxshilik qilish istagi uyg‘onadi. She’riyatning, umuman, san’at va adabiyotning ahamiyati, avva- lo, shu bilan belgilanadi. Ular hissiyotlarimizni ma’lum yo‘lga solib, qalbimizda olamga va odamlarga nisbatan hamnafaslik, hamdardlik hissini ulg‘aytiradi. Bizni hayotsevarlikka, shukro- nalikka undaydi. Bundan qalbimiz quvvat olib, ruhimiz tozaradi. Shunda ajdodlarimiz, notanish zamondoshlarimiz bilan ma’nan, ruhan yaqinligimizni his qilamiz. Chunki asl she’rlarda So‘z odatdagidek aloqa, axborot vositasi emas, qalb hodisasiga ayla- nadi. Shu bois Navoiy: ”Ko‘ngil durji ichra guhar so‘zdurur, / Bashar gulshanida samar so‘zdurur”, deydi. She’r, qo‘shiq kishilarga boshqa barcha narsadan ko‘proq ta’sir etadi. Odamlar ularni o‘qigani, eshitganida hayotning mohiyati, o‘zining holatini beixtiyor idrok eta boshlaydi. Bunday chog‘larda har bir odam tushuntirib, sharhlab bo‘lmaydigan holatga tushadi. Chunki o‘shanda kishilar bir lahza bo‘lsa-da, ilohiyat bilan bog‘lanadi. Shuning uchun insoniyat hamisha she’r, qo‘shiqqa ehtiyoj sezib yashaydi. Odamlar quvonganida ham, qayg‘uga botganida ham uni qo‘msaydi, unga intiladi. She’r, qo‘shiq kishiga doimo allaqanday taskin, tasalli beradi. Hayot davom etarkan, unda axborot oqimi hech qachon to‘xtamaydi. Xabarlar daryo to‘lqinlari misol birining ustiga navbatdagisi kelib tushaveradi va aksariyat yangiliklar sanoqli soatda eskirib, ahamiyati, qadrini yo‘qotadi. Shiddati tez zamo- namizning har bir kuni ham shundan dalolat beradi. Lekin necha asr o‘tsa-da, Navoiyning “Meni men istagan o‘z suhbatig‘a arju- mand etmas,/ Meni istar kishining suhbatin ko‘nglim pisand etmas./ Ne bahra topqomen andinki, mendan istagay bahra,/ Chu ulkim, bahrai andin tilarmen bahramand etmas” degan baytlarida har birimizning dilimizdagi haqiqat aytilganday tuyuladi. Yoki Boburning: “ Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir,/ Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidir./ Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonlik hargiz,/ Har kimki yomon bo‘lsa, jazo topqusidur” degan ruboiysidan axborot asri odamlari ham tasalli olib, ko‘ngli yorishadi. Bu esa So‘z she’rda zamonlar osha qalblarni bog‘lovchi vositaga aylanishini bildiradi. Mumtoz va zamonaviy adabiyot namunalari So‘zning ana shu xususiyati bois e’tiborni tortadi. So‘zda mana sifat mavjudligi tufayli Cho‘lponning: “Tiriksan, o‘lmagansan, / Sen-da odam, sen-da insonsan! / Kishan kiyma, bo‘yin egma, / Ki, sen ham hur tug‘ilg‘onsan!” satrlari har bir kishining qalbida g‘urur hissini uyg‘otadi. Oybekning: “Bir o‘lkaki, tuprog‘ida 102 103 oltin gullaydi, / Bir o‘lkaki, qishlarida shivirlar bahor, / Bir o‘lkaki, sal ko‘rmasa quyosh sog‘inar” satrlari vatanga muhabbat hissini jo‘shtiradi. G‘afur G‘ulomning: “Har lahza zamonlar umridek uzun, / Asrlar taqdiri lahzalarda hal./ Umrdan o‘tajak har lahza uchun/ Qudratli qo‘l bilan qo‘yaylik haykal” misralari esa hammamizni hayotsevarlikka undaydi. Hamid Olimjonning: “Bunda gulning eng asllari,/ Baxmal gilam, alvon poyondoz,/ Tabiatning bor fasllari: / Bahor va yoz qarshimda peshvoz” degan satrlari har birimizning ko‘nglimizda aks-sado beradi. Chunki ushbu she’rlarda so‘zlar odatdagidan boshqacha ta’sir quvvatini namoyon etadi. Shoir ilhomi jo‘shganida o‘zini to‘lqinlantirgan tuyg‘u va kechinmalarni So‘zga soladi. Shu bois she’r boshqalarni kutilmagan kayfiyat, holatga tushiradi. Chunki asl she’rda, mahorat bilan yaratilgan kuy, qo‘shiqda So‘z qalblarni qalblarga bog‘lab, ruhlarni ruhlarga tutashtiradi. Shunda barchaning bir-biri bilan yaqinligi, hamnafasligi yuzaga keladi. Afsuski uni na ushlab, na ko‘rib bo‘ladi. Bir tomchi suvda daryoning ulug‘vorligi, qudrati ko‘rinmaganiday so‘zlar ham alohida holida faqat bitta ma’noni anglatadi. Lekin ular chinakam she’r, qo‘shiqqa aylanganida daryodek ulug‘vorlik, qudrat kasb etadi. Daryoning bu sifatlari ko‘zga yaqqol tashlanadi. So‘zning ayni xususiyatlari esa faqat qalbda aks etadi. Daryo goh to‘lib-toshib oqadi, goh sayozlashadi, goh qurib qoladi. Chinakam she’r, qo‘- shiq, umuman, asl san’at asarlarining mazmuni esa vaqt o‘tgan sari teranlashib, qadri ortib boradi. Rudakiy, Firdavsiy, Hofiz, Navoiy kabi ulug‘ shoirlar asarlari bugun ham hammani hayratga solayotgani shundan dalolat beradi. Quyosh, oyning nurlarini bir joyga jamlab bo‘lmaganidek, asl she’r, qo‘shiqlarning ta’- sirchanligi sirini izohlashga aql ojizlik qiladi. Chunki ularda So‘z qalb hodisasiga aylanib, tuyg‘ularni tiniqlashtirib, ruhni butun borliq bilan bog‘laydi. Lekin she’r, qo‘shiqning jozibasi, sehrini har kim o‘zicha his qiladi. Minglab, millionlab odamlar asl she’r, qo‘shiqlardan bahramand bo‘lsa-da, ammo bundan ularning sifatiga – ma’nosiga zarracha putur yetmaydi. Aksincha asl san’at asarlari, jumladan, she’r, qo‘shiqlar vaqt o‘tgan sari ulug‘vorlashib, jozibador bo‘lib boraveradi. Ajdodlar yaratib qoldirgan she’r, qo‘shiqlar doimo kishilarni ruhlantiradi. Chunki ulardagi so‘z va ohang barcha zamonda kishilarning tuyg‘ularini ulg‘aytiradi. Odam esa olam go‘zalliklarini tuyg‘ulari orqali his qiladi. Kishilarning tuyg‘usi qanchalik o‘ssa, ular olam go‘zalligini shunchalik kuchli his etadi. Qalb go‘zallik hissiga to‘lganida esa kishida ezgulikka intilish istagi kuchayadi. Asl she’r, qo‘shiq, hikoya, qissa ijodkorning qalbida jo‘sh urgan his-tuyg‘udan tug‘iladi. Umuman, chinakam san’at asari hissiyot zaminida vujudga keladi. Shu bois ular odamlar diqqatini darhol jalb etadi. She’r, qo‘shiq, doston, drama kishilarni siyosatdan, fandan ko‘ra tezroq hamjihat qiladi. “Shashmaqom” hech kimni befarq qoldirmasligi, Betxoven, Motsart musiqasini o‘zbeklar ham, yaponlar ham ishtiyoq bilan tinglashi, ajdodlarimizning masnaviyxonlik, bedilxonlik qilib bahra olishgani buni tasdiqlaydi. Chinakam she’rda, qissa, hikoya, roman sahifalarida ko‘ngildan yalt etib o‘tgan oniy tuyg‘ular, unda kechgan zavq- shavq tug‘yonlari, chuqur mushohada hosilasi bo‘lgan fikrlar ifodalanadi. Ya’ni asl adabiy-badiiy asarning ohangi, ma’no- mazmuni ijodkorning qalb hujayralaridan o‘sib chiqadi. Asqad Muxtor: “Bolalar hovliqib yangi yil kutadi, / Menga esa yil kuzatish – g‘am. / Qilt etib uzilgan bitta yaproq ham / Naq qalbimga tegib o‘tadi” deya nozik kuzatish, qarshilantirish asosida kutilmagan fikr bildirsa, Abdulla Oripov: “Tingla, bu abadiy sado bo‘ladi,/ Gadoning dushmani gado bo‘ladi./ Ikkovi bir-birin yegunicha to/ O‘rtada bu dunyo ado bo‘ladi” deb hayot kurashdan iborat ekanini to‘g‘ridan-to‘g‘ri aytadi. Ijodkorning qalbida fikr yetilib, histuyg‘u bilan uyg‘unlashsa, u she’rda, hikoya, qissa. dramada ta’sirchan shaklga tushib, munosib ohangini topsa, undagi so‘zlar erigan temir tomchisi kabi boshqalar qalbini o‘rtab yuboradi. Chunki shoir, adib o‘z 104 105 asarida qalbini ochib, unda uyg‘ongan turfa tuyg‘ularini taqdim etadi va ayni hissiyotlar boshqalar ko‘ngliga ko‘chib, aks-sado beradi. Albatta, she’rdan, kuy, qo‘shiq, qissa, hikoya, romandan umuman, san’at asarlaridan har kim didi darajasida ta’sirlanadi. Odamlarni qavm-qarindoshlik, vatandoshlik, dindoshlik, zamondoshlik kabi rishtalar bog‘lab turadi. Bundan tashqari, kishilar orasida ruhiy bog‘lanish ham mavjudki, u zamondoshlik, vatandoshlik, millatdoshlik kabi tushunchalardan kengroq miq- yosni qamrab oladi. Yer yuzidagi barcha odamlarning Olimpiya o‘yinlarini zavqlanib tomosha qilishi yoki “Navro‘z” tantanalari, “Sharq taronalari” festivalida yangragan kuy, qo‘shiqlar turli millat kishilarini birday hayajonga solishi shundan dalolat beradi. San’at hamisha odamlarni zamoni va makoni, irqi va tili, dinidan qat’i nazar, ma’nan va ruhan hamjihat etadi. Kishilar bir- birining, ajdodlari va zamondoshlarining qalbini kuy-qo‘shiq, she’r-u doston, me’moriy inshootlar, tasviriy va amaliy san’at asarlari orqali ko‘proq his qiladi. Chunki ularda turli tuyg‘u, hissiyotlar ifodalanadi. Ularga vaqt, til, din singarilar chegara, to‘siq bo‘lolmaydi. Tuyg‘u, hissiyot odamzod o‘ylab topgan mantiq mezonlariga sig‘maydi. Hofiz, Navoiy, Bedil, Gyote she’rlarining zamonlar va makonlar oshib o‘tayotgani chinakam san’at asari sarhad bilmasligidan guvohlik beradi. Barcha fanlar birlashganida ham kuy, qo‘shiq va she’r sin- gari odamlar e’tiborini tortolmaydi. San’at va adabiyot fandagi ko‘p danko‘p kashfiyotlarga turtki beradi. O‘tgan asrning buyuk kashfiyotlaridan biri – nisbiylik nazariyasi muallifi Albert Eynshteyn unga fizika, matematika fani yutuqlaridan ko‘ra Fyodor Dostoyevskiy asarlari ko‘proq ta’sir ko‘rsatganini ta’kidlaydi. Donishmandlarning bu kabi e’tiroflari insonning aqltafakkuri uning hissiyotlaridan oziqlanishini bildiradi. Aslida ham odam narsahodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlik, muvofiqlik, bog‘liqlikni ichki hissiyotlari vositasida sezadi. Ichki hissiyotlarimiz har birimizni bo‘lg‘usi voqealardan ogoh ham etadi. Afsuski, ak- sariyat hollarda, uning ishoratlarini e’tiborsiz qoldiramiz. Hodisa ro‘y berganidan keyingina xayolimiz chekkasidan yilt etib o‘t- gan ishoratlarni esga olamiz. Chinakam she’r, qo‘shiqdagi so‘z va ohang, roman, qissa, tragediyalardagi mulohaza, musho ha- dalar ko‘nglimizda to‘ng‘ib, harakatsiz qolgan tuyg‘u, kechin- malarni qo‘zg‘atib, ularga quvvat beradi. O‘shanda biz avval anglamagan haqiqatlarimizni idrok eta boshlaymiz. Shu bois be- ixtiyor kuy, qo‘shiq, she’r, qissa, dostonlarning ta’siriga berilib, boshqa tashvish, muammolarimizni bir zum bo‘lsa-da, unutamiz. Chunki ulardagi So‘z va ohang qalbimizni muayyan muddat turmushning mayda-chuyda tashvish, g‘urbatlaridan xalos etadi. So‘z she’r, doston, roman, qissa, drama, komediyalarda kun dalik muloqotda sezilmaydigan sir-sehrini oshkor etadi hamda har bir kishi, istasa-istamasa, uning ta’siriga tushadi. Badiiy asarlardagi so‘zlar, mulohaza, mushohadalar odamlarni ruhlantirishi ham, tushkunlikka solib qo‘yishi ham mumkin. Shuning uchun adabiyot barcha zamonlarda eng qudratli tash- viqot vositasi sanaladi. Adabiyot qanday maqsadga yo‘naltirilsa, shunga mos g‘oyalarni ifodalaydi va ular ijtimoiy hayotda o‘zining ta’sir kuchini namoyon qiladi. Ya’ni kishilarning ko‘nglidagi yashirin istak-xohishlarni uyg‘otib, ularni faoliyatga undaydi. Shu bois badiiy asarlarga katta-yu kichik doimo ehtiyoj sezadi. Bu ham so‘zning ilohiyligini, unda g‘aroyib sifat-u xususiyatlar yashirin ekanligini bildiradi. Badiiy asarlar qalb va borliq orasida faqat ichki hissiyotlar bilan anglash mumkin bo‘lgan nihoyatda nozik tutashuvlardan darak beradi. Shu bois she’r, qo‘shiq, doston, drama, qissa, roman ta’siriga tushganida tevarak-atrof odamga odatdagidan boshqacha tuyula boshlaydi. U bu paytda xursand bo‘lsa ham, iztirobga tushsa ham beixtiyor samoga qaraydi. Chunonchi o‘simliklar, dov- daraxtlar ham osmonga intilib o‘sadi. Jonzotlar ham shodligi, qayg‘usini osmonga qarab, ovoz chiqarib izhor etadi. Otlar, itlar, mushuklar, hatto, qushlarda ham shunday holat kuzatiladi. Ulug‘ adib Chingiz Aytmatov bejiz o‘z asarlarida bo‘ri, qoplon ilojsiz qolganida osmonga qarab nola qilganini tasvirlamagan. Nabotot, 106 107 hayvonot olamining quvonch-qayg‘usini samoga qarab ma’lum qilishi sarhadsiz kenglikda barchani boshqarib turuvchi ilohiy qudrat borligiga yaqqol dalolat emasmi! Asl she’r, qo‘shiqda, roman, qissa, hikoya, doston, dramada so‘zlar ichki ohanglar asosida bir-biri bilan tutashib, ta’sirchanlik kasb etadi va qalbni bepoyon kengliklarga qarab tortadi. Odam bu paytda o‘zini allaqanday ulg‘ayganday his etadi. Chunki o‘shanda uning ruhi butun borliq bilan uyg‘unlashadi. Bu lah- zalarda har bir kishi olam benihoya mukammal yaratilgani, har bir narsada Ollohning cheksiz qudrati namoyon ekanligini ich-ichidan anglay boshlaydi. Iste’dodli ijodkorlar ana shu haqiqatni barcha idrok etishini istaydi. Ular shu bois So‘zning sehri, jozibasini boshqalardan chuqur his etib, unga hammadan ko‘ra ko‘proq e’tiqod qiladi. Mavlono Jaloliddin Rumiy: “Har bir narsaning asli – so‘z. Sening so‘zdan xabaring yo‘q va uni mensimaysan. So‘z amal daraxtining mevasidir. Chunki u amaldan tug‘iladi. Ulug‘ Tangri olamni so‘z bilan yaratdi va “Bo‘l “ deyishi bilan u ham bo‘la qoldi” deydi. Har bir odam – chinakam mo‘jiza. Chunki har bir kishining qalbi uning o‘ziga va boshqalarga noayon sir-jumboqlarga to‘la. Qalbga faqat so‘z va ohang yo‘l topa oladi. So‘z she’r va qo‘shiq shakliga kirganida, hikoya, qissa, roman, doston, drama, tragediyaga aylanganida qalb unga “eshik”larini keng ochib qo‘yadi. O‘shanda uni bosib yotgan zulmat pardalari ko‘tarilib, har qanday kishi halim, muloyim, samimiy bo‘lib qoladi. Bunday paytda qahri qattiq battol ham o‘zicha gunohlarini tan olib, afsuslanadi. Boshqalarga ozgina bo‘lsa-da, yaxshilik qilish, muruvvat ko‘rsatishni ko‘nglidan o‘tkazadi. Ko‘ngli yorishgan kezda har bir odam o‘zida, albatta, shunday o‘zgarishni his qiladi. Chunki qalbni poklaydigan so‘z va ohang ruh olamidan keladi. Shuning uchun Mavlono Jaloliddin Rumiy: “Tan – bu ko‘ngil soyasining soyasi,/ Dilga hech yetgaymu qurbi poyasi” deydi. Ko‘pchilik tananing o‘ng tomonida joylashgan yurakni “ko‘ngil” deydi. Yurak haqiqatan har qanday tirik jonzot uchun hayot manbayi sanaladi. Yurak faoliyati to‘xtasa, odam ham, boshqa jonzotlar ham, albatta, halok bo‘ladi. Turkiycha “ko‘ngil”, arabcha “qalb”, forscha “dil” so‘zlari shu bois yurakka nisbat beriladi. Aslida yurak ham xuddi o‘pka, jigar, buyrak singari bir parcha et. Yurak moddiy narsa bo‘lgani bois uni ko‘rish, ushlash mumkin. Qalb, dil, ko‘ngil esa bunday emas. Insondagi eng muhim ushbu unsurni na ko‘rib, na ushlab bo‘ladi. Lekin hamma uning borligi, mavjudligini, ikki barmoq orasidan ham o‘ziga yaqinligini hamisha his qiladi. “Qalb”, “dil”, “ko‘ngil” tushunchalari insonning o‘ziga ham, boshqalarga ham ko‘rinmaydigan, faqat sezish, his qilish mumkin bo‘lgan sirli xilqatni ifodalaydi. Bu g‘aroyib jumboq kishini turli kayfiyat va holatga soladi. Quyosh, oyning nuri, olov, elektr energiyasi atrofni yoritib, isitib, hayot bag‘ishlagani singari qalbda kechadigan his-tuyg‘ular ham kishiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Shu bois odam kayfiyati tushganida o‘zini allaqanday zulmat ichida qolganday his qiladi. O‘sha paytda unga hayot ma’nosiz tuyuladi. Uni hech narsa qiziqtirmay qo‘yadi. Kayfiyati chog‘ bo‘lganida aksincha holat ro‘y beradi. She’r, qo‘shiq, kuy, umuman, san’at esa kishilardagi ezgu his-tuyg‘ularni uyg‘otib, ularning ruhini quvvatlantiradi. Shunda borliq, hayot ma’no kasb etib, har bir odamda yashashga intilish hissi paydo bo‘lib, unda turli orzu-istaklar tug‘iladi. Ruhi ko‘tarilib, qalbida hissiyotlar to‘lqinlanganda odam beixtiyor she’r o‘qigisi, qo‘shiq aytgisi keladi. Albatta, aksariyat she’r, qo‘shiqlar, doston, qissa, roman, dra malar ishq-muhabbatga bag‘ishlanadi. Chunki ayni tuy g‘u insonning jismi va ruhini uyg‘unlashtiradi. Mumtoz adabiyoti- mizdagi ishq-muhabbat haqidagi she’r, qo‘shiq, dostonlarda Yaratuvchining go‘zal yaratig‘i – sohibjamol qiz, vafodor ayol, jasur o‘g‘lonlar ta’riflanib, uning vositasida Allohga hamdu sano, shukrona izhor etiladi. Rudakiy, Hofiz Sheroziy, Navoiy g‘azallarida, zamonaviy shoirlarning she’rlarida yor timsolida Ollohga muhabbat, Unga intilish ifodalanadi. Shu bois ayni 108 109 mavzudagi she’r, qo‘shiqlar, dostonlar hamisha barchani qi- ziqtiradi. Qalb boshqa mavzudagi doston, qo‘shiq, she’rlardan ko‘ra ishq-muhabbat mavzusidagi she’r, qo‘shiq, doston, qissa, roman, dramalardan ko‘proq ta’sirlanadi. Chunki So‘z va ohang ushbu mavzuda bo‘lakcha ma’no va jarang kasb etadi. Ularda insonning asl maqsadi – ilohga intilishi yaqqol ifodalanadi. Shu bois bu mavzudagi So‘z ohanraboga aylanib, odamlarni maftun etadi. Navoiyning: “So‘z guhariga erur oncha sharaf / Kim, bo‘la olmas anga gavhar sadaf. / To‘rt sadaf gavharining durji ul, / Yetti falak axtarining burji ul” misralari ishq-muhabbat vasf etilgan she’r, doston va qo‘shiqlardagi So‘z to‘g‘risida aytilganday tuyuladi. Sharq shoirlari qadimda g‘azalni Ollohga muhabbat, odamlarga mehr izhor etishning eng ajoyib shakli deb bilishgan. Jumladan, Fuzuliy: ”G‘azaldur safobaxsh ahli nazar, / G‘azaldur guli bo‘stoni hunar” degan. Odamzod azaldan so‘zning siriga yetishga intilgan. Yozuv uning ana shu izlanishlari zamirida vujudga kelgan. Insoniyat aynan yozuv – so‘zni shakl solish orqali taraqqiyot yo‘liga kirgan. G‘ildirak ham, koinot kemalari ham, kompyuter ham aslida yozuv tufayli kashf etilgan. Radio, telefon, televizor, mikrofon, diktafon ham so‘zni bir-biriga yetkazish maqsadida yaratilgan. So‘zni ta’sirchan etish niyatidagi izlanishlar natijasida video va boshqa uskunalar ixtiro qilingan. Kishilarning So‘z sirlarini ochishga intilishi aslida nay, doira, dutor singari sozlarni yasashdan boshlangan. Hozirgi sahna tomoshalari, turli filmlar, kliplar ham insoniyatning So‘z sehri, jozibasidan bahramand bo‘lish yo‘lidagi izlanishi hech qachon to‘xtamasligini bildi- radi. Chunki she’r, qo‘shiq, doston, qissa, roman, dramalarda So‘z odatdagi aloqa vositasi emas, balki turli zamon va makondagi qalblarni tutashtiruvchi ilohiy omilga aylanib, kishilarni ham- jihat qiladi. Adabiyotda badiiy obraz o‘zida ana shunday sifat- xususiyatlarni mujassam etgan so‘z vositasida yaratiladi. Ma’- lumki, adabiy asarda (umuman, san’atning barcha turlarida) tasvirlangan inson, narsa-buyum, hodisalarning barchasi obraz deb yuritiladi. Chunki ularning har biri hodisaning ma’lum bir qirrasi, jihatini bo‘rttirib ko‘rsatib, voqelikni to‘la tasavvur etish imkonini beradi. San’at va adabiyotda “obraz” deyilganda, birinchi navbatda, inson nazarda tutiladi. Yozuvchi, shoir, rassom, haykaltarosh inson obraziri o‘zining hayotiy kuzatishlari, tajribasi, xayoli quvvati bilan yaratadi. Obraz so‘zining o‘zagi “raz” (chiziq) bo‘lib, undan “razit”(chizmoq, yo‘nmoq, o‘ymoq), undan “obrazit”(chizib, o‘yib, yo‘nib shakl yasamoq) paydo bo‘lgan. Ana shu “obrazit” so‘zidan “obraz” atamasi vujudga kelgan. Bu so‘z “umuman olingan tasvir” ma’nosini bildiradi. Obraz ham umumlashgan, ham individuallashgan xususiyatni o‘zida gavdalantirgan hodisadir. Badiiy obraz esa ijodiy-ruhiy faoliyat mahsuli sifatida yaratilgan asarning san’atga mansubligini belgilovchi muhim xususiyatdir. Obrazlilik badiiylikning bi- rinchi sharti bo‘lib, u voqelikni badiiy obrazlar orqali idrok etish, badiiy obrazlar vositasida fikrlash demakdir. Ijodkor hayot voqeligini va kishilar obrazini o‘z holicha emas, balki muayyan estetik ideal asosida aks ettiradi. Estetik ideal (yunoncha idea so‘zidan – tasavvur, tushuncha) esa estetika, jumladan, adabiyoshunoslikning muhim ilmiy kategoriyalaridan biri bo‘lib, u go‘zallik, estetik mukammallikning yuksak darajasi haqidagi muayyan timsoliy tasavvurlar majmuidir. “Badiiy obraz” deganda, borliq hodisalarining ijodkor ko‘zi bilan ko‘rilgan va uning ideali asosida ijodiy qayta ishlangan aksi nazarda tutila- di. Badiiy obrazlar ijodkor estetik ideali bilan munosabatiga ko‘ra: ijobiy va salbiy obrazlar; ijodiy metodga ko‘ra; realistik, romantik va boshqa; yaratilish usuliga ko‘ra: fantastik, grotesk va boshqa; xarakter xususiyati va estetik belgisiga ko‘ra: tragik, satirik, yumoristik obrazlarga ajratiladi. Adabiyotshunoslikda individual obraz, xarakter, tip terminlari ham qo‘llaniladi. Individual obraz deganda o‘ziga xos fe’l-atvori, gap-so‘zlari, xarakter xususiyatlari bilan namoyon bo‘luvchi personaj nazarda tutiladi. Xarakter esa muayyan davr va muhit kishilariga xos eng 110 111 muhim umumiy xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan adabiy qahramon obrazidir. Muayyan ijtimoiy-tarixiy sharoit, davr va muhitga xos muhim xarakterli xususiyatlarni o‘zida namoyon etgan obraz esa tip deb yuritiladi. Inson va uning hayotini tasvirlash vositasi So‘z nihoyatda murakkab, ko‘p qirrali, ma’nolarga boy hodisa bo‘lib, tilshu- noslikda so‘z to‘g‘risida 400 ga yaqin ta’rif mavjud. So‘zning ma’no doirasi o‘zgaruvchan bo‘lib, u goh torayib, goh kengayib boradi. So‘zning haqiqiy ma’nosi nutq jarayonida – og‘zaki yoki yozma ifoda qilinganida oydinlashadi. Ayni bir so‘z bir paytning o‘zida ham ijobiy, ham salbiy ma’no ifodalashi mumkin. So‘z- ning mana shunday tovlanishlarini tushunish, anglash ja- rayonida kishining hayot haqidagi tasavvuri oydinlashib, borliq to‘g‘risidagi bilimi ortib boradi. So‘z o‘xshatish, sifatlash, jonlantirish, mubolag‘a singari badiiy san’atlar “libos”iga o‘ralib, hayot haqida muayyan hikmatni o‘zida mujassamlashtirganida beixtiyor ong-u shuurimizga ta’sir etib, ko‘ngilga yaqin, yorug‘ xotiralarni uyg‘otadi. Kishini boshqalarga hamdard, hamfikr etib qo‘yadi. So‘z qalb hodisasiga aylanganida kishida shunday holat, kayfiyat yuzaga keladi. Ingliz adabiyotshunosi Iglton har qanday asar emas, hayot voqeligi badiiy obraz vositasida gavdalantirilgan asargina badiiy asar sanaladi, deydi. Hayot voqeligining aksi bo‘lgan badiiy obraz esa turmushdagi hodisalarning shunchaki aksi emas, balki muayyan ideal asosida ijodiy qayta ishlangan ko‘rinishi bo‘lib, u o‘zida konkretlilik va umumiylikni ifodalaydi. Masalan, A.Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasidagi Qobil bobo, “Bemor” hi- koyasidagi Sotiboldi, “Anor” hikoyasidagi Turobjon obrazi aniq bir kishi bo‘lishi barobarida, o‘zida ko‘plab odamlarning ahvoli, taqdirini mujassamlashtiradi. Iglton badiiy obrazning ana shu jihatini e’tiborga olib: “Don Kixot” bosh qahramon to‘g‘risida yozilmagan. Ushbu asarda adabiy qahramon har yoqqa sochilib yotgan voqealarni bir joyga jamlab naql qilish vositasi, xolos” deydi (o‘sha manba. 22-bet). Ingliz adabiyotshunosi Terri Iglton: “Agar shoir mening sevgilim qizil gulga o‘xshaydi, desa, biz bunga ishonamiz. Shoirning ehtirosga to‘la bu kabi so‘zlarini eshitganimizda, o‘qiganimizda biz unga hech qanday e’tiroz bildirmaymiz. Chunki shoirning o‘z ma’shuqasini qizil gulga qiyoslashi g‘alati tuyulmaydi, hech kimni ajablantirmaydi. She’rda so‘zlarning muayyan tartib bilan jarangdor musiqiylik hosil qilishi hech qanday e’tiroz bildirishga o‘rin qoldirmaydi. Negaki shoir qandaydir ayolni ta’riflash orqali muhabbat tuyg‘usini madh etadi. Shoirning so‘zlari, umuman, adabiyot biologiya darsligi yoki sut sotuvchining qaydlari singari biror bir ahamiyatga ega bo‘lmasa-da, biz uni xush qabul qilamiz. Chunki unga ehtiyojimiz bor”, deydi (Iglton T. Теория литературы: Введение. 27bet). Badiiy obraz, obrazlilik, obraz turlari va ularning ahamiyati xususida so‘z yuritganda, albatta, ulardan biror amaliy naf bormi, degan savolga ham javob berishga to‘g‘ri keladi. Chunki qadimda ham, bizning zamonamizda ham hamma nar sa, jumladan, adabiyot ham avvalo amaliy ahamiyatiga ko‘ra baholanadi. Ta’kidlash joizki, badiiy asarning hech bir jihati kishilarga bevosita amaliy naf keltirmaydi. Lekin badiiy asarning barcha unsurlari (syujet, o‘xshatish, jonlantirish kabi badiiy tasvir vositalari, muallif nutqi, qahramonlarning bir- biri bilan muloqoti, o‘z-o‘zi bilan ichki munozarasi va boshqa) o‘zaro birlashib, hayot hodisalarining muayyan jihatlarini id- rok etishimizga, bilib olishimizga bevosita ko‘maklashadi. Eng asosiysi, badiiy asarlar tuyg‘ularimizni tiniqlashtirib, ha- yotni o‘rganishga, o‘zimizni anglashga rag‘batlantiradi. Shu bois Terri Iglton: “Men Robert Byornsning she’rlarini xuddi yapon bog‘bonini XVIII asrda Britaniyada qizil gullar o‘sgan- o‘smagani qiziqtirgani kabi o‘qishim mumkin. Bu adabiyotni mutolaa qilish emas, deb e’tiroz bildirish mumkin. Ammo men Oruellning essesini badiiy asar sifati mutolaa qilaman. Chunki unda Ispaniyadagi fuqarolar urushi to‘g‘risida qandaydir mav- hum odamlar hayotini yoritish orqali fikr bildiradi. Universitetda 112 113 adabiyot sifatida o‘rganiladigan juda ko‘p asarlar adabiyot sifatida mutolаa qilish uchun yaratilgan. Albatta, ular orasida bu qolipga moslab yaratilmagani ham ancha. Asar matni o‘z hayotini tarixiy yoki falsafiy hodisa sifatida boshlashi, keyin u adabiy asarga aylanishi mumkin. So‘ngra esa bor-yo‘g‘i arxeologik qadriyat bo‘lib qoladi. Ayrim matnlar adabiy bo‘lib tug‘iladi, ba’zilari adabiy matn darajasiga ko‘tariladi, uchinchi bir xilining esa asosida adabiylik bo‘ladi. Shu bois tug‘ilish, paydo bo‘lishdan ko‘ra qanday tarbiyalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Sizning kelib chiqishingiz emas, balki odamlarning sizga munosabati muhimdir. Agar ular sizni adabiyotga daxldor deb qaror qilishgan bo‘lsa, demak, hech shubhasiz, siz shunga munosibsiz”, deydi (о‘sha manba. 27bet). Inson san’at va adabiyotning asosiy tasvir obyektidir. Shu bois asosiy qahramonlari hayvonlar bo‘lgan masallarda ham odamlarning harakat-holatlari ko‘rsatiladi. “Badiiy obraz” deyilganda ijodkor qo‘llagan ifodalar, ko‘chma ma’no beruvchi so‘z, iboralar ham tushuniladi. Masalan, Abdulla Oripovning: Saraton chog‘i bu – zarra shamol yo‘q, Tutlar kovagida mudrar g‘urraklar. Nogahon falakka urgan kabi do‘q, So‘zsiz qotib turar bo‘ychan teraklar. Osmon lov-lov yonar oftob qo‘ridan, Ufqda sarobdan otashin baldoq. Chinqirib yuborar kunning zo‘ridan Qaygadir berkinib olgan chirildoq satrlarida yozning avji issiq kunlari manzarasi chizilgan. Bu manzarada saratonning jazirama kunlaridagi O‘zbekiston zamini tabiati ko‘rsatilgan. Issiqdan lohas bo‘lib, tutlar kovagidan pa- noh topib mudrayotgan g‘urraklar, osmonga bo‘y cho‘zgancha qimir etmay turgan teraklar – janub saratonining aniq qiyofasi. Issiqning zo‘ridan osmon ham xuddi oftob qo‘rida qolganday yonmoqda. Ufq oftobdan olovli baldoq – sirg‘a taqib olgan. Qaygadir yashirinib olgan chirildoqlar harorat balandligiga toqat qilolmay chinqirib yubormoqda, deyish orqali shoir xayolda saraton paytini namoyon qiladi. Xayolda daf’atan paydo bo‘lib, ko‘ngilda ajoyib umidlar uyg‘otadigan bu rangin manzaralar so‘zlarning mahorat bilan qo‘llangani tufayli vujudga kelgan. Obraz ijodkorning ongi va tuyg‘ularini boshqa kishilarning ongi va tuyg‘ulari bilan bog‘laydi. Lirik asarlarda ijodkor o‘z- o‘ziga bevosita munosabatidan kelib chiqib, obraz yaratsa, roman, qissa, hikoyalarda yozuvchi o‘ziga yoki boshqalarga bevosita munosabatidan kelib chiqib obraz hosil qiladi. Drama turidagi asarlarda esa obraz muallifning boshqalarga bevosita munosabatidan yuzaga keladi. “Badiiy obraz” termini, yuqorida qayd etilganidek, asarda qo‘llangan badiiy vositalar (o‘xshatish, sifatlash, mubolag‘a kabi)ga nisbatan ham ishlatiladi. Shuningdek, asarda muayyan davrga xos voqelik qabariq, ta’sirchan holda gavdalantirilganida ham “bu asarda davrning o‘ziga xos obrazi yaratilgan” deyiladi. Bundan anglashiladiki, badiiy obrazning ikki muhim xususiyati mavjud. Birinchidan, obrazda hodisalarning muhim xususiyatlari umumlashtiriladi. Ikkinchidan, unda muayyan aniqlik (yakka hodisa, alohida bir odam) aks etadi. Demak, obraz ham umumlashgan, ham individuallashgan xususiyatni o‘zida gavdalantirgan hodisadir. Ayon bo‘ladiki, badiiy obraz borliq hodisalarining shunchaki nusxasi emas, balki ijodkorning ijodiy mehnati mahsulidir. Badiiy asarning ta’sirchan, jozibali chiqishini ta’minlash uchun har bir ijodkor, albatta, badiiy to‘qimadan foydalanadi. Badiiy to‘qima obrazning ichki-tashqi qiyofasi, maqsad, inti- lishlarini namoyon etuvchi voqealarni o‘ylab topishdir. Badiiy to‘qima obrazning qiyofasini yorqin ettirganidek, asardagi vo- qea larning qiziqarliligini ta’minlaydi. Chunki badiiy to‘qima ijodkorga mavjud voqelikni aslidagidan ko‘ra keskinroq, shid- datliroq, qiziqarliroq ko‘rsatish imkonini beradi. 114 115 Badiiy to‘qima yolg‘on, uydirma bo‘lsa-da, u o‘quvchini ishontirishi, ta’sirlantirishi, o‘ylantirishi kerak. Badiiy to‘qima hayotning odatdagi mantig‘iga muvofiq kelishkelmasligidan qat’i nazar, qahramon qiyofasini yorqinlashtirsa, o‘quvchining tasavvuriga qandaydir yangiliklar olib kirsa, bu – ijodkorning yutug‘idir. Barcha san’at asarlarini barkamol qilgan hodisa, avvalo, badiiy to‘qimadir. Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar”i ham, Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri”, “Bemor”i ham, Abdulla Oripovning she’rlari ham badiiy to‘qima asosida yaratilgan. Ularda badiiy to‘qima asosida hayotning ta’sirchan manzaralarini ko‘rsatilgan. Badiiy to‘qimadan foydalanib, ta’sirchan asosida ta’sirchan badiiy obraz yaratadigan ijodkor muayyan maqsad asosida ish tutadi. U qahramonlari qiyofasi, fe’l-atvorini ham, davr hodisalarini ham o‘zining maqsadiga muvofiq ko‘rsatishga harakat qiladi. Ijodkor hodisalarni gavdalantirishda xolis turganday ko‘rinsa-da, u, albatta, nimalarnidir yoqlaydi, nimalarnidir inkor etadi. Uning bunday munosabati ochiq-oshkora yoki yashirin, parda langan tarzda ifodalanadi. Sho‘ro mafkurasi hukmron davrda badiiy asarlardagi qahramonlar keskin tarzda ijobiy va salbiyga ajratilgan. Qahramonlarni bu tarzda ikki guruhga ajratishning asosiy sababi sho‘ro adabiyotida kishilarga ijtimoiy- sinfiy nuqtayi nazardan qaralgani, odamlar mulkdor, mulkdor emasligiga qarab, boylar va kambag‘allarga bo‘lib qo‘yilganida edi. Boylar ezuvchilar, ya’ni ekspluatatorlar deyilardi. Ular boshqalar meh nati evaziga boylik orttiruvchi, kishilarni ezuvchi deb la’natlanardi hamda aksariyat adabiy asarlarda boylar salbiy qahramon sifatida ko‘rsatilardi. Kambag‘allar esa xo‘rlangan, haqoratlangan kishilar sifatida gavdalantirilar va ular ijobiy qahramon deb ardoqlanardi. Aslida boy va kambag‘al odamlar hamisha, hamma mam- lakatda hamisha bo‘lgan. Chunki har bir inson o‘z rizq-u na- sibasi va xattiharakatiga muvofiq yashaydi. Birov aqlliroq, tad birkorroq, kimdir bo‘sh-bayov, kamharakat, yalqov bo‘ladi. Uquvliroq, harakatchanroq odam durustroq daromad topadi, farovon yashaydi. Landovur esa kam mehnat qilgani uchun nochor kun kechiradi. Kishilarning aql-tafakkuri, aqliy va jismoniy mehnatga uquv, layoqati bir-biridan farq qiladi. Shuning uchun odamlarning moddiy turmush darajasini hech qachon bir xil qilib tenglashtirib bo‘lmaydi. Zo‘rlik, tazyiq o‘tkazish yo‘li bilan tenglashtirish joriy qilinsa, kishilarda boqimandalik kayfiyati kuchayadi, taraqqiyot keskin tarzda sustlashadi. Kun va tun, oq va qora rang mavjud bo‘lgani singari kishilar orasida ham yaxshilar va yomonlar bor. Buni inkor etish mumkin emas. Masalan, bosqinchilik bilan shug‘ullangan, ashaddiy qotilni yaxshi odam deb bo‘lmaydi. Yoki ayyor, makkor, tovlamachi, qallobni halol mehnat qilib yashaydigan imon- e’tiqodli, vijdonli odam bilan tenglashtirish adolatsizlikdir. Shunday ekan, ba diiy asar qahramonlarini ijobiy va salbiyga ajratish noo‘rin, deya keskin hukm chiqarish ham noto‘g‘ri. Chunki hayotning o‘zida yaxshi va yomon odamlar bor ekan, badiiy asarda ham salbiy va ijobiy qahramonlar bo‘lishi tabiiy. Jumladan, Alisher Navoiy yoki Fyodor Dostoyevskiy asarlarida ham xuddi shunday qahramonlar mavjud. Biroq qahramonlarni atayin salbiy yoki ijobiy xususiyatlar yig‘indisi sifatida ko‘rsatish maqbul emas. Chunki har qanday badaxloq kimsaning ham qandaydir fazilati va har qanaqa yaxshi kishining ham ojiz jihatlari bo‘ladi. Bu – biri kam dunyo deb atalgan olamning yozilmagan abadiy qonuniyati. Shunday ekan, badiiy asar qahramonlarining ham farishtasifat yoki ta’viya taxlit tarzda ko‘rsatilishi mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi. Adabiyotning mohiyati insonshunoslik ekan, adabiy asar qahramonlarining tabiati ham hayot kishilari fe’l- atvoriga muvofiq kelishi kerak. Darslik va qo‘llanmalarda adabiyotda inson obrazini gav- dalantirishda: realistik obrazlar, romantik obrazlar, xayoliy- fantastik obrazlar, majoziy-ramziy obrazlar majudligi qayd qilinadi. Xarakter-xususiyatlari, xatti-harakatlari hayotdagi kishilarga mos keladigan obrazlar realistik obrazlar, deb yuritiladi. Abdulla 116 117 Qahhorning “O‘g‘ri”, “Bemor”, “Sinchalak” asarlaridagi qah- ramonlar realistik obrazlardir. Muqimiyning “Tanobchilar” sati- rasidagi Sultonali, Hakimjon obrazlari ham realistik obrazlardir. Chunki real hayotning o‘zida Qobil bobo, amin, ellikboshi, Sotiboldi, Qalandarov, Saida va “Tanobchilar” qahramonlari singari kishilar mavjud. Ularning fe’l-atvori, xatti-harakati ayni shu asarlarda ko‘rsatilganiga muvofiq keladi. Romantik obrazlar ijodkorlarning orzu-xayollarini ifoda etgan kishilar timsolidir. Ularda shoir, adiblarning orzu- umidlari, jamiyat to‘g‘risidagi, kishilar haqidagi niyatlari aks etadi. Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida Farhod obrazida o‘zining komil inson haqidagi idealini gavdalantiradi. Qadimgi yunon afsonalaridagi Prometey ham, o‘zbek xalq qahramonlik eposidagi Alpomish ham, qirg‘izlarning afsonaviy Manasi ham, Firdavsiy “Shohnoma”sidagi Rustam ham, Navoiy “Xamsa”sidagi Iskandar ham idealdir. Ular ajdodlarimizning “kumir”idir. Ideal, “kumir”lar shuning uchun ham zarurki, ular kishilarda hayotga intilish, harakat qilish, faolroq bo‘lish hissini uyg‘otadi. Odamlarni muayyan maqsadga erishish uchun dadil harakat qilishga rag‘batlantiradi. Ideal obrazlar hamma zamonda ham barchani havaslantiradi. Chunki ularning intilishlarida kishilarning orzulari ifodalanadi. Ideal romantik obrazlarning ayrim xattiharakatlari hayotga muvofiq kelmaydi. Masalan, Alisher Navoiy Farhodni fazilatlar jamuljami sifatida ko‘rsatadi. Farhod uchun turli kasb-hunarlarni o‘rganish asosiy muddao emas. Ammo u tog‘-u toshlar orasida mashaqqat bilan ariq qaziyotganlarini ko‘rganida: Hunarni asrabon netgumdir oxir, Olib tuproqqamu ketgumdir oxir deb ishga tushib ketadi. Chunki u qiynalib azob chekayotganlarga befarq bo‘lolmaydi. Farhod faqat o‘zini o‘ylaydigan, xudbin, manfaatparast emas. Farhod – boshqalar manfaatini o‘z manfaatidan hamisha ustun qo‘yadigan asl inson. Xayoliy-fantastik obrazlar romantik obrazlarga o‘xshaydi. Bu obrazlarda ham ijodkorlarning hayotga ideal munosabati, dunyoqarashi ifodalanadi. Xalq dostonlari, ertaklaridagi qahra- monlarni xayoliy-fantastik obrazlardir. Masalan, Alpomish– o‘tda yonmas, suvda cho‘kmas qahramon. Uni dushmanlari makr-u hiyla bilan zindonga solganlarida ham o‘ldirisholmaydi. Xayoliy-fantastik obrazlar yozma adabiyotda ham mavjud. Fantastik asarlardagi obrazlar kishilarning tasavvurini boyitadi. Fantastika aslida ertaklardan boshlangan. Bu jarayon uzoq davom etgan. Fantast yozuvchilarning asarlarini, katta-yu kichik sevib tomosha qiladigan “Qirol sher”, “Bo‘ri va quyon” singari multfilmlarni, ma’lum ma’noda, “zamonaviy ertaklar” deyish mumkin. Gerbert Uells, Ayzek Azimov singari fantast adiblar asarlari juda mashhur. Hojiakbar Shayxov, Tohir Malik kabi o‘zbek yozuvchilari ham qator e’tiborli fantastik asarlar yaratgan. Majoziy-ramziy obrazlar muayyan narsa-hodisalar qiyo- fasini umumlashtirib ifodalovchi obrazlar bo‘lib, ular azaldan adabiyotda keng qo‘llanadi. Chunki ular hodisalarning ta’sir- chanligini oshiradi. Masalan, “yulduz” so‘zini eshitganimizda tasavvurimizda beixtiyor besh yoki olti qirrali shakl jonlanadi. Vaholanki, osmondagi yulduzlarning hech biri bunday shaklda emas. Ularning har biri o‘ziga xos shaklga ega. Ammo ular tasavvurimizga besh qirrali shaklda o‘rnashib qolgan. Shuning uchun davlatlarning gerbi, bayrog‘i, orden, medal, nishonlarida yulduz besh qirrali shaklda tasvirlangan. Quyosh, oyning asl ko‘rinishi ham biz ko‘nikkan shakldan butunlay boshqacha. Lekin qachondir kimdir chizgan shaklga yulduz, quyosh, oyning ramzi deb qarashga o‘rganganmiz. Adabiyotdagi ramz, timsol, majoz ham obrazli fikrlash asosida vujudga keladi. “Obrazlilik” deganda badiiy obrazni shakllantiradigan o‘xshatish, sifatlash, jonlantirish, mubolag‘a singari badiiy tasvir vositalari, obrazli iboralarning qo‘llanishi, ular asosida hayot hodisalari va inson obrazining gavdalantirilishi nazarda tutiladi. Gul, bulbul, parvona, sham sevgi-muhabbat, ishq timsoli, Majnun, Farhod, Xusrav, 118 119 Bahrom – oshiq timsoli, Hotam – saxovat, muruvvat timsoli, No‘shiravon – adolat timsoli, Rustam – kuch-qudrat timsolidir. Gerb, bayroq, madhiya esa davlat ramzlaridir. Bundan timsol hamda ramz bir-biridan farqli tushuncha ekanligi ayonlashadi. Ramzlar ko‘proq ijtimoiy hayot bilan bog‘liq bo‘lib, ular muayyan maqsadga qaratilgan, ataylab o‘ylab topilgan maxsus belgilardir. Yo‘l belgilari, shaharlardagi oshxona, mehmonxona, turli muassasalar joyini ko‘rsatuvchi xos belgilar esa timsol emas, ramzdir. Ramz maxsus qabul qilingan, shartli mazmunga ega tushunchadir. Masalan, “kabutar – tinchlik ramzi” deyiladi. Ammo bu kabutarlar boshqa jonzotlar singari bir-biri bilan urishmaydi, degan ma’noni anglatmaydi. Arslon kuch-qudrat ramzi, deyiladi hamda u ayrim davlatlarning gerbi, bayrog‘ida tasvirlanadi. Ammo fil arslondan katta va kuchlidir. Harflar ham tovushlarning yozuvdagi ramzidir. Shu bois ayni bir tovush arab, kirill, lotin, xitoy, hind yozuvida boshqa-boshqa belgi orqali ifoda qilinadi. Ramz shartli belgi bo‘lgani bois vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi. Bu ko‘proq ijtimoiy tuzum, mafkura o‘zgarishi bilan bog‘lanadi. Davlatlarning gerb, bayrog‘i, madhiyasi o‘zgarishi bunga misoldir. Tabiiy asosga ega ekanligi bois gul, bulbul kabi ishq-muhabbat timsollari o‘zining ma’no-mazmunini o‘zgartirmasdan saqlab keladi. Ayni bitta ramz turli xalqlarda bir- biridan farqli ma’noni anglatadi. Masalan, yaponlar uchun tulki pokizalik, ozodalik, ma’sumalik ramzi sanalsa, turkiy xalqlar uchun u ayyorlik, firibgarlik, aldamchilikni bildiradi. Ertak, dostonlarda uzum, olma, mayiz, ro‘mol kabi narsa-predmetlar, ranglar, ayrim samoviy jismlar, tabiat hodisalari, jang qurollari nimagadir ishora qiluvchi, ogoh etuvchi belgi – ramz hisoblanib, ular muayyan fikrmaqsadni ifodalovchi maxsus ko‘rsatkich vazifasini bajaradi. Allegorik, ya’ni kinoyaviy obrazlar ham majoziy obrazlarning bir ko‘rinishidir. Masal, ertaklarning asosiy qahramonlari – hayvonlar, jonivorlar allegorik obrazlardir. Ularda ayrim odam- larning fe’l-atvoridagi kamchilik, illatlar ko‘rsatiladi. Kabutar tinchlik, beg‘uborlik, anor hayotning bardavomligi, oila osoyish- taligi ramzi sifatida talqin etiladi. Ayrim xalqlar maymun, boy- qushga donolik ramzi deb qaraydi. Hamzaning “Toshbaqa bilan chayon”, A.Krilovning “Bo‘ri bilan qo‘zichoq” masallarida odamlarning fe’l-atvorlariga ishora qilinadi. Shunday ekan, ro- mantik, realistik, xayoliy-fantastik, majoziy-ramziy ob razlarni “qahramonlar” deb atash ham mumkin. “Obraz” va “qahramon” istilohlari ayni o‘rinda bir-biriga teng keladi. Obraz-qahramon o‘z-o‘zidan xarakter tushunchasi bilan bog‘lanadi. Xarakter o‘z xatti-harakatlari, maqsad, intilishlari, o‘y-ke- chinmalari, dunyoqarashi, fe’l-atvori bilan alohida ajralib turadigan to‘laqonli obrazdir. Shuning uchun har qanday obraz badiiy xarakter bo‘la olmaydi. Asardagi yetakchi qahramon har jihatdan faol bo‘lsa, o‘zining barcha jihatlari bilan yorqin ko‘rinib tursagina, u badiiy xarakter bo‘la oladi. Shuning uchun yirik asarlarda ham bitta-ikkita badiiy xarakter ko‘rinadi. M.Sholoxovning to‘rt kitobdan iborat “Tinch Don” romani syujeti voqealarida yuzlab qahramon ishtirok etadi. Biroq ular orasida Grigoriy Melexov va Aksinya obrazlarigina ba- diiy xarakterdir. Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasida ham bir necha qahramon bor. Biroq ulardan faqat Qobil bobo obra zinigina badiiy xarakter deyish mumkin. Qobil boboning xotini, ellikboshi, amin, tilmoch, pristav esa voqealarning oddiy ishtirokchilaridir. Badiiy asardagi bunday kishilar obrazi personajlar deb ataladi. Har qanday qahramon badiiy xarakter sanalmagani singari har qanday personaj ham badiiy xarakter bo‘lolmaydi. Demak, badiiy xarakter asarning yorqin qiyofasi, o‘ziga xos “pasport”idir. Ammo asar “sahna”sidagi barcha ishtirokchilar, jumladan, badiiy xarakter darajasiga ko‘tarilgan qahramonlar ham, ijobiy, salbiy qahramonlar ham personajdir. Har bir odam tanish-u notanish kishilar qurshovida yashaydi. Lekin ularning hammasi emas, ba’zi birlarigina ko‘nglimizga yaqin turadi. Bizning hayotimiz, faoliyatimiz ko‘p jihatdan ularga bog‘liq holda kechadi. Xuddi shu singari badiiy asar “sahna”sida 120 121 ham asosiy qahramonlar va oddiy ishtirokchilar harakat qiladi. Badiiy xarakter darajasiga ko‘tarilgan yorqin qahramonning hayoti, faoliyati, o‘y-kechinmalari asarda turli darajada mavqe tutgan personajlar bilan bevosita bog‘liq holda kechadi. Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|