Alisher navoiy nomidagi
BADIIY ASAR VA UNING KOMPOZITSIYASI
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
BADIIY ASAR VA UNING KOMPOZITSIYASI
Inson faoliyatining mahsuli musiqa, rassomlik, haykalta- roshlik, teatr, kino, amaliy san’at singari san’atning muayyan turiga mansub asarlar badiiy asardir. Shu bois “badiiy asar” termini san’atning barcha turlariga tegishlidir. She’r, doston, drama, roman, qissa, hikoya singari so‘z san’atiga daxldor asarlar “adabiy-badiiy asar”dir. Lekin ko‘pincha har qanday she’r, doston, drama, roman, qissa, hikoya “badiiy asar” deb yuritiladi. Navoiyning “Xamsa”si, Cho‘lponning “Kecha va kunduz” romani singari mumtoz asarlar bilan “sariq matbuot”dagi om- 40 41 ma bop, jo‘n asarlarni esa bir qatorga qo‘yib, tenglashtirib bo‘lmaydi. Chunki ushbu asarlar badiiy darajasiga ko‘ra bir- biridan tamoman farq qiladi. Uzoq zamonlardan o‘tib kelayotgan, hayot hodisalari va inson obrazini yorqin aks ettirgan asarlar, jumladan, Navoiyning devonlari, “Xamsa”si, Bobur, Mashrab she’rlari, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Abdulla Qahhorning hikoya va romanlari, Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasi mumtoz (klassika) badiiy asarlar sirasiga kiradi. Hayot voqeligi oddiy bayon qilingan, o‘quvchilarning diqqatini jalb etish, qiziqtirish maqsadida o‘ylab topilgan, to‘qilgan sarguzashtlar jo‘n ifodalangan, o‘ylantirmaydigan, mushohada yuritishga asos bermaydigan yengil-yelpi ommabop asarlarni “badiiy asar” emas, “adabiy asar” deyish kerak. Badiiy asar hayot voqeligining obrazlar vositasidagi ifodasidir. Badiiy asarda hayotning muayyan qirrasi ma’lum bir yaxlitlik kasb etib, akslanadi. Uning bu manzarasida biror bir voqelik, undagi odamlar fe’l-atvori, dunyoqarashi, intilishi, turmush tarzi, kiyinishi, biri-biri bilan o‘zaro muomala-munosabati kabilar namoyon bo‘ladi. Shuning uchun har bir barkamol badiiy asar o‘z davrining o‘ziga xos ko‘zgusidir. “Adabiy asar” hamda “adabiy badiiy asar” tushunchalari bir-biridan muayyan darajada farq qiladi. “Adabiy asar” tushunchasining qamrov doirasi keng bo‘lib, “adabiy-badiiy asar” uning tarkibiga kiradi. Hikoya, qissa, roman, memuar, sayohatnoma, esse janrlaridagi asarlarning barchasi adabiy asardir. Hikoya, qissa va roman esa badiiy asardir. Albatta, tarixiy, ilmiy asarlarda ham davr o‘z ifodasini to padi. Biroq badiiy asarlar ulardan jiddiy farq qilib, davr kishilarining ichki-tashqi dunyosini ko‘rsatadi. Zamona kishilarining tur- mush tarzi, ularning intilishi, dunyoqarashi, qiziqishi, sevgi- muhabbat, qayg‘u-quvonchlari faqat badiiy asarlardagina o‘zi ning aniq ifodasini topadi. Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar”, Oybekning “Navoiy” romanlarida davr kishilarining hayot tarzi jonli chizib berilgan. Milliy adabiyotlar tarixida shunday asarlar ham bo‘ladiki, ular “millat hayotining qomusi” deb yuritiladi. Masalan, Aleksandr Pushkinning “Yevgeniy Onegin” romani shunday deb e’tirof qilinadi. Haqiqatan ham ushbu asarda XIX asr boshlaridagi rus hayotining muayyan jihatlari jonli gavdalantirilgan. Unda turli tabaqa vakillarining hayoti, rus o‘lkasi tabiati ishonarli ko‘rsatilgan. Albatta, XIX asr rus kishilari hayoti haqida ko‘plab ilmiy asarlar yozilgan va ularda aniq ma’lumotlar, asosli dalillar bayon qilingan. Biroq bu ma’lumotlar, dalillar har qancha asosli bo‘lmasin, “Yevgeniy Onegin” romanichalik ta’sirchan emas. Ushbu romanni yuz-ikki yuz yildan keyin o‘qigan kishi ham qalamga olingan hodisalarning jonli manzarasini ko‘z o‘ngida tasavvur qila oladi. Chunki unda odamlarning hayoti, ularning sevgi-muhabbati, ayriliq azoblari, hijron iztiroblari, quvonch-shodliklari gavdalantirilgan. Kishilar hayotiga taalluqli bu abadiy muammolar bilan tanishish esa hamisha qiziqarlidir. Chunki o‘tmishda ham, hozir ham, bundan keyin ham odamlararo munosabatlar sevish-sevilish, ayriliq, hijron, umid, umidsizlik, baxt, baxtsizlik, makr, aldov, xiyonat, sadoqat kabi murakkab va ziddiyatli hodisalardan tarkib topadi. Qarama-qarshiliklarga, chigalliklarga, kutilmagan ziddiyatlarga to‘la ana shu jarayon hamisha kishilar hayotining mundarijasini belgilaydi. Badiiy asarning asosiy maqsadi esa ana shu haqiqatni gavdalantirish va shu asosda kishilar xarakterini, ularning o‘ykechinmalarini, fikrini, dunyoqarashini boyitish, tuyg‘ularini yuksaltirishdir. Demak, badiiy asar kishilarga hayot haqida va o‘zi to‘g‘risida bilim, ma’rifat beradi. Ilmiy asarlar esa biror bir voqea-hodisa, narsaning ma’lum bir jihati xususida ma’lumot taqdim qiladi. Ilmiy asarlarda isbotlangan, aniqlangan haqiqatlar bayon etiladi. Badiiy asarlarda esa biror ishni bajarayotgan yoki biror holatga tushib qolgan odamning qalbida, xayolida qanday o‘zgarishlar kechayotgani ko‘rsatiladi. So‘z san’ati asarlari ana shu jihati bilan o‘quvchilarning ongiga, his-tuyg‘ulariga ta’sir qilib, ularning qalbida oliyjanob hislar, ezgu fikrlar uyg‘otadi. 42 43 Albatta, san’atning boshqa turlari ham kishining ongi va qalbiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, mahoratli musavvir qo‘llagan yorqin bo‘yoqlar manzaralarning ilgari e’tibor qilinmagan qirralarini ochib ko‘rsatadi. Unga qarab turib, ko‘ngilda pokiza hislar uyg‘onadi. Kompozitor, bastakor yozgan kuylar sozlar jo‘rligida ijro qilinganda yoki xonanda shirali ovozda qo‘shiq kuylaganda kishi o‘zida ta’riflab bo‘lmas, g‘ayritabiiy o‘zgarish his sezadi va bu holat butun vujudni qamrab oladi. Osmonga bo‘y cho‘zgan, turli naqsh va ranglar bilan ishlov berilgan, o‘ziga xos shaklda qurilgan qadimiy madrasa, minora, maqbaralar ham kishini hayratlantiradi. Adabiyotning bosh mavzusi inson bo‘lgani bois uning xilma- xil holat, harakat, intilishlari badiiy asar uchun material bo‘la oladi. Lekin badiiy asarda gavdalantirilgan voqea-hodisalar hayotda ro‘y bergan yoki bo‘lishi mumkin voqealarning shun- chaki bayoni emas, balki ularning muayyan nuqtayi nazardan qayta ishlangan shaklidir. Hikoya, roman, qissada va dostonda qahramonlar hayotining ma’lum bir vaqt oralig‘idagi kechmish- kechirmishlari qalamga olinadi va ular personajlarning fe’l- atvori, xarakteri xususida (albatta, ular asosiy qahramon yoki badiiy xarakter darajasidagi qahramon bo‘lsa) muayyan ta- savvur uyg‘otadi. Bunday samaraga esa badiiy asarning shakl va mazmun, mavzu va g‘oya, syujet va kompozitsiya, badiiy til singari vositalari mutanosibligi yordamida erishiladi. Har qan- day badiiy asar shakl va mazmun, mavzu va g‘oya, syujet va kompozitsiya singari unsurlardan tarkib topadi. Biroq har qanday badiiy asar mavjudligining bosh asosi uning tilidir. Til badiiy asarning joni, qoni, urib turgan yuragidir. Ana shu tayanch – asos qanchalik jozibador, tiniq, jonli bo‘lsa, badiiy asar shunchalik barkamol, ta’sirchan bo‘ladi. Badiiy asar shakl va mazmunidagi mukammallik ham, undagi mavzu va g‘oyaning yorqinligi ham, syujet va kompozitsiyaning qiziqarli, o‘zaro muvofiqligi ham, avvalo, ijodkorning so‘z qo‘llash, uni tanlash, ishlatish maho- ratiga bog‘liqdir. Musavvir, naqqosh, haykaltarosh, kompozitor, bastakor erisholmaydigan hayot haqiqatlarini yozuvchi, shoir, dramaturg so‘z orqali gavdalantiradi. U insonning ko‘ng lidagi kechinmalarni, ruhiy azoblanishlarni, ikkilanish, qiyna lishlarni ta’sirchan ifoda etadi. San’atning hech bir sohasi insonning bu holatlarini – uning qalb dunyosini badiiy asar chalik keng, yorqin, jonli aks ettirib berolmaydi. Albatta, badiiy filmlarda ham qahramonlarning quvonch va tashvishlari ta’sir chan gav- dalantiriladi. Ular tomoshabinlarni quvontirishi, hayajon lan- tirib yuborishi yoki qayg‘uga cho‘mdirib, yig‘latishi, azobga solishi mumkin. Biroq kishilarni quvontiradigan ana shu filmlar zamirida ham avvalo badiiy asar turadi. Aktyorlar ana shu badiiy asar – ssenariydagi qahramonlar rolini ijro etishadi. Operator esa rol ijro etayotgan ana shu qahramonlar holatini texnika vositalari yordamida suratga oladi. Kinofilm yaratishda aktyor, operator, rejissyordan tashqari, yana ko‘plab sahna mutaxassislari ishtirok etishadi. Shuning uchun “kino – sintetik san’at” deyiladi. Har bir narsa-hodisa o‘zga xos shakl va mazmunga ega. Shakl va mazmun narsa-hodisa mavjudligining namoyon bo‘lish tarzidir. Ular bir-biri bilan mustahkam bog‘liqdir. Badiiy asarda ham hayot voqeligi muayyan shaklda ifodalanadi. Voqea-hodisalarning tashqi ko‘rinishini aks ettirish orqali ularning ichki mohiyatini gavdalantirish badiiy asarning shakl va mazmunidir. Roman, hikoya, qissa, doston shakli deyilganda obrazlarning o‘zaro munosabatlari, ular bilan bog‘liq voqea- hodisalardan kelib chiqadigan syujet, voqealarning joylashishi tartibi nazarda tutiladi. Ana shu obrazlar harakat, faoliyati, asar syujeti va kompozitsiyasining ma’lum maqsadga yo‘naltirilgani esa o‘sha asarning mazmunini belgilaydi. Har bir asarning matni muayyan ma’no bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, u muallifning maqsadini, ko‘zda tutgan g‘oyasini ifoda qiladi. Ma’no badiiy asar matnining o‘ziga xos motoriga aylanib, uni harakatlantiruvchi kuch vazifasini bajaradi. Aruz, barmoq she’r tizimlari, adabiy janrlarning barchasi, ma’lum ma’noda, shakl ko‘rinishlaridir. Sharq mumtoz adabi- 44 45 yotiga xos g‘azal, ruboiy, tuyuq, muxammas, tarji’band singari janrlar bir-biridan ko‘rinishi, hajmiga ko‘ra farq qiladi. Binobarin, ular mazmun ko‘lami, fikrni ifoda etish tarziga ko‘ra ham bir biridan ajralib turadi. Shuningdek, g‘azal bilan g‘azal, tuyuq bilan tuyuq, ruboiy bilan ruboiy orasida ham farq seziladi. Bu, avvalo, ulardagi fikrda, qofiyalanish tarzida, radiflarda, hijolar ning miqdorida akslanadi. Tuyuq, ruboiylar o‘rtasidagi farq ham shu unsurlarda bilinadi. Badiiy asarning shakl va mazmuni avvalo uning mavzu va g‘oyasiga muayyan darajada bog‘liqdir. Mavzu va g‘oya badiiy asar qiyofasini, ta’sirchanligini belgi- lashda uning shakl va mazmuni singari muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq badiiy asarning mavzusi unda qalamga olingan voqea yoki narsa-buyumlar emas. Badiiy asar mavzusi ijodkor tanlagan hayotiy voqealar, u yoritgan asosiy muammolarning umumlashmasidir. Adabiy asar uchun asos qilib olingan fikr va maqsad uning mavzusidir. Mavzu (arabcha so‘z bo‘lib, “qo‘yil- gan, tartibga solingan” degan ma’noni bildiradi) – badiiy maz- mun komponenti, asarda qo‘yilgan ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy, falsafiy va boshqa muammolarni badiiy idrok etish uchun tanlab olingan va tasvirlangan hayot materiali. Adabiyotshunoslikda ikki ma’noda: asarda tasvirlangan hayot materiali hamda badiiy asarda idrok etish uchun qo‘yilgan ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy, falsafiy va boshqa muammolar majmuyi. Asarda qalamga olin gan voqelik – hayot materialini “mavzu” deyish, e’tibor qara- tilgan, mushohada yuritish uchun qo‘yilgan masalalarni “mavzu” emas, “muammo”, “problema” deyish to‘g‘riroq bo‘ladi. Chunki har qanday chinakam badiiy asar ijodkorning o‘z davri, o‘zi yasha yotgan ijtimoiy muhitga munosabati, u xususidagi o‘y- kechin malari, tashvishi, iztirobi mahsuli sifatida paydo bo‘ladi. Ijodkor shaxs boshqalardan ko‘ra mavjud hayot tartiblari, undagi ijobiy va salbiy jihatlar haqida ko‘proq o‘ylaydi, tashvish chekadi. Tabiatidagi ana shu xususiyat, fazilat uni asar (she’r, hikoya, roman, doston, drama, komediya, tragediya) bitishga undaydi. Asl asar ijodkordagi ichki zarurat – “ehtiyoj farzandi” (A.Oripov) sifatida yuzaga keladi. Ijodkor o‘zini o‘ylantirgan muammolarni badiiy idrok etish uchun hayot voqeligidan material tanlab, uni tasvirlaydi. D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheraliyevaning “Ada biyotshunoslik lug‘ati”da: “Badiiy sh akl va mazmun – voqelik dagi har qanday narsa o‘zining tashqi ko‘rinishi (shakli) va shu shakl orqali anglashilayotgan mohiyati (mazmun)ga ega. Shakl va mazmun kategoriyalari umumfalsafiy xarakterda bo‘lib, ular voqelikni (narsani) idrok qilishda muhim ilmiy abstraksiyalardir. Zero, shakl va mazmun tarzida bo‘lish shartli, negaki, ular – yaxlit bir narsaning har vaqt birlikda mavjud bo‘lgan va bir-birini taqozo etadigan ikki tomoni. Shakl narsaning biz bevosita ko‘rib turgan, his qilayotgan tomoni va aynan u bizga o‘sha narsaning nimaligini – mazmun-mohiyatini anglatadi. Mazmun muayyan shakldagina yashaydi, shaklsiz mazmun bo‘lmaganidek, mazmunsiz shakl ham mavjud emas. Boshqa har qanday narsa singari, badiiy asar ham shakl va mazmunning yaxlit birligidir. Shuning uchun badiiy shakl (B.sh.), badiiy mazmun(B.m.) tushunchalarining atigi ilmiy abstraksiya ekanini unutmaslik lozim. Ya’ni biz yaxlit butun- lik – badiiy asarni atroflicha tahlil qilish, bu ishni osonlashtirish maqsadidagina shu xil shartli bo‘lishga yo‘l qo‘yamiz. Aslida esa badiiy shakl mazmunsiz, badiiy mazmun esa shaklsiz mavjud emas. Zero, badiiy shakl badiiy mazmunning biz qabul qilayotgan mavjudligi, badiiy mazmun esa uning ichki ma’nosi, mag‘zidir. Badiiy asarda shakl va mazmun o‘zaro dialektik aloqada bo‘lib, ular bir-birini taqozo etadi, bir-biriga ta’sir qiladi, bir-biriga o‘tadi. Badiiy shakl bilan badiiy mazmunning o‘zaro munosa- batida keyingisi yetakchi mavqega ega bo‘lib, u shaklni hosil qilishda juda faoldir. San’atkor ijodiy niyatidan kelib chiqqan holda bo‘lg‘usi asarning shaklini belgilaydi, yana ham aniqrog‘i, bo‘lg‘usi asarning mazmuni uning shaklini belgilaydi. Masalan, jamiyatning joriy holatini badiiy idrok etish, u haqdagi hukmini badiiy konsepsiya tarzida shakllantirish va ifodalash maqsadini ko‘zlagan ijodkor roman shaklini tanlaydi. Chunki ayni shu 46 47 shakl ijodiy niyatda ko‘zda tutilgan mazmunga har jihatdan muvofiq keladi va o‘sha niyat ijrosi uchun imkon beradi. Shu bilan birga, badiiy shakl nisbiy mustaqillikka ega hamdir. Har bir davr adabiyotida keng qo‘llanilib kelayotgan, o‘quvchi ommaga tushunarli va o‘zining nisbatan turg‘un ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan shakllar mavjud. Shunga ko‘ra, san’atkor ifodalashni ko‘zda tutgan mazmunni o‘sha shakllar doirasiga sig‘dirishga intiladi. Masalan, sahna uchun asar yozayotgan ijodkor uni pardalarga, ko‘rinishlarga bo‘ladi, syujet voqealarini ijro vaqtiga sig‘diradi, dialoglarni sahna ijrosi uchun mos holga keltiradi, ularni remarkalar bilan ta’minlaydi va h.k. Shakl konservativroq hodisa bo‘lganligidan uzoq yashovchanlik xususiyatiga ega. Mazmun esa o‘zgaruv chanlikka moyil hodisa bo‘lib, har bir badiiy asar mazmunan o‘zicha originaldir. Sababi, o‘sha asarni yaratgan ijodkor – individ, u dunyoni o‘zicha ko‘radi va baholaydi. Shunga ko‘ra, hatto oshkor taqlidiy ruhdagi asar ham mazmunan original sanalishi mumkin. Masalan, hikoya janri o‘zining asosiy shakliy xususiyatlari bilan badiiy adabiyotda uzoq vaqtlardan beri mavjud. Ayni shu badiiy shaklda minglab yozuvchilar ifodalagan turfa badiiy mazmunlarning sanog‘iga yetib bo‘lmaydi. Albatta, har bir hikoyaning shaklida ham muayyan o‘ziga xosliklar bo‘ladi, biroq hikoyaga xos asosiy shakliy belgilar saqlanib qolaveradi. Mazmunning shaklga o‘tish hodisasi, avvalo, genetik asosga egadir. Masalan, g‘azal janri dastlab mazmun hodisasi bo‘lib, “ayollarga xushomad, mu- habbat” mazmunidagi she’riy asar g‘azal deyilgan. Keyincha, g‘azal o‘z mazmuniga mos eng muvofiq shaklga ega bo‘lgach, u shakl hodisasiga – turg‘un she’riy janrga aylandi. Yoki italyancha “yangilik” so‘zidan olingan novella ham dastlab mazmun hodisasi edi: novella deyilganda, jonli qiziqish uyg‘otuvchi yangi voqeani hikoya qiluvchi asar tushunilgan. Ayni chog‘da, novella o‘ziga xos shakl xususiyatlariga ham ega bo‘lgan: qisqalik, syujet o‘tkirligi va b. Keyincha novellaga xos shakliy xususiyatlar muqimlashib, o‘ziga xos shakl – novella janri yuzaga keladi. Shuningdek, shakl va mazmunning bir-biriga o‘tishi bir asar doirasida ham kuzatiladi. Bu badiiy asarning sistema ekani, har qanday sistema quyi va yuqori darajadagi strukturaviy bo‘lak lardan tarkib topishi bilan bog‘liq. Masalan, til obrazga nisbatan shakl, obraz tilga nisbatan mazmun; ayni paytda, obrazning o‘zi badiiy mazmunni ifodalash shakli. Yoki badiiy obrazning predmetlilik darajasiga ko‘ra turlari (detal – fabula – xarakter va sharoit – dunyo obrazi) ham shaklning mazmunga, mazmunning shaklga o‘tishiga misol bo‘la oladi. Badiiy asar qimmatini bel gilashda mazmun va shaklning o‘zaro muvofiqligi eng muhim mezonlardan sanaladi. Badiiyat go‘zal shaklda ifodalangan ak tual, umuminsoniy qadriyatlarga mos mazmunni taqozo qiladi. Shunday ekan, shaklni badiiyat, maz- munni g‘oyaviylik (bunda ham, albatta, shartlilik bor) hodisasi sifatida tushunib, har ikki siga birdek e’tibor berish zarur. Ada- biyotshunoslikda mazkur qoidadan chekinilgan hollar ham bo‘lgan, albatta. Shaklning nisbiy mustaqilligini mutlaqlashtirib, uni badiiyatning bosh mezoni sifatida qaraganlar formalistlar deb yuritiladi (for malizm, formal metod). Shuningdek, badiiy asarning shakliga ko‘z yumib, uning qimmatini mazmundan ke- lib chiqibgina baholashga urinishlar ham bo‘lgan. Xususan, 20-yillar Sho‘ro adabiyotshunosligida maydonga kelgan “vul gar sotsiologizm” tarafdorlari faoliyatida badiiy asarni faqat goyaviy mazmunidan, sinfiy mohiyatidan kelib chiqib baholash amaliyoti kuzatiladi (vulgar sotsiologizm). Badiiy adabiyotga bunday yondashuv uning san’at hodisasi ekanligini inkor qilish, uni mafkura qu roliga aylantirishning qo‘pol ko‘rinishi edi. Garchi sho‘ro ada biyotshunosligi vulgar sotsiologizmga o‘z vaqtida keskin zarba bergan bo‘lsa-da, uning o‘zi ham bir oyog‘i bilan shu mavqeda turar, ya’ni mohiyatan badiiy adabiyotga shu xil yondashuvning “yumshoq” varianti edi. Sho‘ro davrida yangi tuzumni, kommu nistlar partiyasini, proletariat dohiysini ulug‘- lagan badiiy jihat dan nochor asarlarning rag‘batlantirilib, chi- nakam badiiyat hodisasi sanaladigan asarlarning e’tibordan 48 49 chetda qolgani, eng yomoni, tazyiq ostiga olingani buning yorqin dalilidir. Bundan badiiy asarni uning tabiatidan kelib chiqqan holda, shakl va mazmunni birlikda olib tekshirish zarur ekani ayon bo‘ladi. Tabiiyki, badiiy asarni o‘rganishda ulardan biri diqqat markaziga qo‘yilishi mumkin. Shunda ham, masalan, asar shakli haqida fikr yuritayotganda, uning mazmunni uyushtirish va ifo dalash, ta’sir dorligi-yu badiiy jozibasini oshirishdagi aha miyati- ni; mazmun haqida fikr yuritganda esa uning shaklga qay daraja da muvo fiqligini nazardan qochirmaslik taqozo etiladi”, deyilgan. Albatta, har qanday mavzu borliqdagi narsa-hodisalar bilan bevosita bog‘liqdir. Badiiy asarda esa asosiy diqqat-e’tibor inson hayoti, uning turli vaziyatholatdagi kayfiyati, kechinmalari, maqsad, intilishlari, borliqqa qarashlari, kishilar bilan muomala va munosabatlariga qaratiladi. Bular badiiy asarlarning asosiy mavzusidir. Hayot muammolardan iboratligi, kishilar bir-biri bi lan ko‘zga ko‘rinmas rishtalar orqali bog‘langani bois badiiy asarlarda turli mavzular qalamga olinadi. Ijodkorning mavzu tanlashi, avvalo, uning hayotiy tajribasiga bog‘liqdir. O‘zbek yozuvchilarining aksariyati qishloq hayotidagi voqealarni ishonarli yoritib beradilar. Chunki ular qishloqda tug‘ilib o‘sishgani bois u yerdagi hayotni yaxshi bilishadi. O‘zbek adabiyotida hozirgacha zavod-fabrika, shaxtadagi hayot haqida qiziqarli, ta’sirchan roman, qissa yozilmagan. Badiiy asarlar mavzusi ikki xil bo‘ladi, deyish mumkin. Birinchisi – abadiy mavzular, ikkinchisi – davriy mavzular. Ma’naviy-axloqiy turmush bilan bog‘liq oila, sevgi-muhabbat, vatanparvarlik, e’tiqod, o‘zi yashayotgan zamonga, jamiyatga munosabat kabilar adabiyotning abadiy mavzularidir. Bundan tashqari, har bir zamonning o‘z muammolari bo‘ladiki, ular davriy mavzudir. Masalan, o‘tgan asrning 30-yillarda kolxoz qurilishi, yangi yerlarni o‘zlashtirilish O‘zbekistonda jiddiy muammo bo‘lgani bois bu mavzuga bag‘ishlangan ko‘plab she’riy, nasriy asarlar yozilgan. Albatta, adabiyot o‘z davrining dolzarb muammolarini yoritib ko‘rsatishi kerak. U bu bilan kishilarning diqqat-e’tiborini ma’lum masalaga jalb etadi. Biroq davrning dolzarb muammolarini mavzu qilib olishning o‘zigina asarning ta’sirchanligi, zamonaviyligini ta’minlamaydi. Tarixiy voqealar qalamga olinsa-da, zamonaviy mavzudagi asarlardan ko‘ra ta’sirchanroq, qiziqarliroq asarlar talaygina. Masalan, “Ulug‘bek xazinasi”, “Mirzo Ulug‘bek”, “Yulduzli tunlar” singari asarlarda olis o‘tmish haqida hikoya qilinsa-da, ularda zamondoshlarimiz ruhini ulg‘aytiradigan, qalbiga ezgu o‘ylar olib kiradigan badiiy joziba mavjud. Yoki Alisher Navoiy dostonlari, Boburning ruboiy, g‘azallari, Fyodor Dostoyevskiy romanlari kishilarni hech qachon befarq qoldirmaydi. Chunki ularda inson qalbining nozik tovlanishlari badiiy aks ettirilgan. Ijodkor mavzuni muayyan maqsad bilan tanlaydi va hayotning muayyan haqiqatlarini ochib beradi. Albatta, barcha asarlarda ham ijodkorning maqsad-muddaosi ochiq-oshkora ko‘rinib turmaydi. Bunday bo‘lishi shart ham emas. Ijodkorning hayot hodisalarini qay darajada ko‘rsatishi, hodisaning qaysi jihatlariga ko‘proq e’tibor qilishining o‘ziyoq uning maqsad-niyatini bil- dirib turadi. Yozuvchi voqelikni xolis turib gavdalantirganida ham undagi nimanidir tasdiqlaydi, nimanidir inkor etadi. Ijod- kor maqsadini boshqarib, uning qarashlari, hodisaga yonda- shishlarini ma’lum bir izga solib turadigan ana shu hodisa g‘oya dir. G‘oya badiiy mazmunning muhim komponenti bo‘lib, u asardan anglashiladigan, undan kelib chiqadigan obrazli, umum lashma fikr bo‘lib, u asarda diqqat qaratilgan voqeaho disalarga muallifning g‘oyaviy-hissiy munosabati, badiiy idrok etilishi va baholanishi natijasida namoyon bo‘luvchi badiiy hukm, xulosadir. G‘oya mazmunning o‘zak komponentidir. G‘oya har qanday asarda bo‘ladi va o‘zining mazmun-mohiyati, ko‘ lami, qamrovi, ifodalanish darajasi va boshqa jihatlariga ko‘ra farqlanadi. Badiiy asar g‘oyasi ijodkorning dunyoqarashi, maqsadi, o‘zi qalamga olgan voqelikka munosabati, qiziqishi 50 51 kabi omillar bilan bevosita bog‘liqdir. Har bir haqiqiy ijodkor esa borliqni o‘zicha ko‘rib, mavjud hayot voqeligini o‘zicha idrok etadi va unga munosabatini bildiradi. Shuning uchun asarda tasvirlangan voqelik haqiqiy hayot voqeligi emas, balki muallif ko‘rolgan va idrok etgan voqelikdir. Bir davrda, bir joyda kechgan voqelikni har bir ijodkor asarida o‘zicha aks ettiradi. Chunki hayot voqeligi – g‘oyat murakkab va ko‘p qirrali. U ijodkorlarning qalbiga turlicha ta’sir ko‘rsatib, ongida turlicha aks etadi. Ijodkorning dunyoqarashi badiiy asar g‘oyasini belgilovchi muhim omildir. Jamiyatdagi hukmron mafkura, ijtimoiy-siyosiy qarashlar ijodkorning dunyoqarashiga kuchli ta’sir o‘tkazadi. Badiiy g‘oya – individual hodisa. Lekin bu har bir ijodkor o‘z dunyoqarashidan kelib chiqib, asarida har qanday g‘oyani ifodalashi, ilgari surishi mumkin, degani emas. Ijodkor avvalo qaysi ijtimoiy guruhdanligi, qanday ijtimoiy- siyosiy qarashning tarafdori ekanidan qat’i nazar, o‘z asarida umuminsoniy qadriyatlarni yoqlashi shart. Chunki chinakam badiiyat ijodkorning ezgulik, adolat, insonparvarlik, go‘zallik kabi mangu qadriyatlarni ulug‘lashini taqozo qiladi. Badiiy asar g‘oyasining ahamiyati va qimmati uning milliy va umuminsoniy qadriyatlarga muvofiqligi hamda asarda hayot voqeligining obrazli tarzda ta’sirchan ifodalanishi asosida belgilanadi. Roman, qissa, doston, tragediyalarda qo‘yilgan muammolar ko‘lamidan kelib chiqib, ulardagi g‘oyalar tizimi – badiiy konsepsiya to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Adabiyotning g‘oyaviyligi masalasiga turlicha qaraladi. Adabiyotning g‘oyaviyligini oqlovchilar ham, uni butunlay qo- ra lovchilar ham bor. Chunki “adabiyotning g‘oyaviyligi” de- ganda asarda qalamga olingan voqea-hodisalarga ijodkorning munosabati, uning hayotga va insonga yondashuvi nazarda tutiladi. Ijodkor hayotni qanday idealidan, qarashlardan kelib chiqib aks ettirgani e’tiborga olinadi. Demak, g‘oya ijodkorning qalamga olinayotgan voqelikka munosabatidir. Mavzu esa aks ettirilayotgan voqea-hodisalarning umumlashmasi, yig‘indisi, ya’ni badiiy asar uchun tayanch bo‘lgan asosiy fikr va maqsad obyektidir. Ijodkor – voqelik – fikrmaqsad – munosabat. O‘zo‘zidan ayonki, bular bir-biri bilan mustahkam bog‘langan zanjirlardir. Chunki voqelik haqidagi fikr o‘zo‘zidan tug‘ilmaydi. U kuzatish, tahlil qilish, o‘rganish asosida paydo bo‘ladi. Bu jarayonda tabiiyki, nimadir inkor qilinadi, nimadir ma’qullanadi. Nimanidir ma’qullashi yoki inkor qilishi esa ijodkorning unga munosabatini bildiradi. Chunki munosabat bo‘lmasa, tasdiqlash, ma’qullash ham, rad qilish, qoralash ham bo‘lmaydi. Ijodkorning oddiygina novdadagi bargni tasvirlashi yoki unda hosil bo‘layotgan kurtakni madh etishi ham o‘ziga xos munosabatdir. Ya’ni bu tabiatning muayyan bir hodisasiga qarash va u orqali o‘quvchida ma’lum bir kayfiyat uyg‘otishdir. Badiiy asarda kishilar qiyofasi, ularning xatti-harakati gavdalantirilganida esa ijodkorning munosabat va maqsadi barg yoki shamol tasviridagidan ko‘ra aniqroq bilinib turadi. Mavzu va g‘oya bir-biriga bog‘liq hodisadir. Chunki har qanday mavzuga muayyan maqsad asosida yondashiladi. Shu bois mavzu bitta, undan anglashiladigan g‘oyalar esa turlicha bo‘lishi mumkin. G‘oya ijodkorning dunyoqarashiga, nuqtayi nazariga bog‘liqdir. Har qanday san’at asarida ma’lum bir g‘oya ifodalanadi. Negaki, g‘oya fikrdir. Shoirning shamollar, yulduzlar, shildirab oqayotgan suvlar ta’rif-tavsif qilingan she’rlarida ham, me’morning loyihasi asosida barpo etilgan gulzor manzarasida ham, haykaltarosh yasagan ot, qush shaklida ham qandaydir fikr – g‘oya mujassam. Shuning uchun so‘zlar, ranglar, ohang- lar, manzaralar, shakllar beixtiyor ong-u shuurimizga ta’sir etib, bizda muayyan fikr, munosabat uyg‘otadi. Sho‘ro hokimiyati adabiyotning g‘oyaviylik xususiyatlaridan o‘z mafkurasi yo‘lida foydalandi. “G‘oyaviylik – adabiyotning bosh mezoni. Sho‘ro adabiyotining g‘oyaviyligi sho‘ro siyosatini sharaflashdir” degan qarash o‘sha davrda hukmronlik qildi. Ana shuning oqibatida “g‘oya”, “adabiyotning g‘oyaviyligi” 52 53 degan istilohlarga XX asr adog‘ida g‘ashlanib qarash kuchayib, “haqiqiy adabiyot g‘oyasiz bo‘ladi”, degan aqida yoyildi. Bu uzoq yillar davomida tushovlab qo‘yilgan FIKRning zanjirlarni uzib, kishandan bo‘shalishi oqibatida tug‘ilgan o‘ziga xos isyon – norozilik ifodasi edi. Aslida g‘oya barcha ijtimoiy hodisalarga, jumladan, san’atning hamma turlari uchun ham xos hodisadir. Mavzu va g‘oya asarda hayotning muayyan parchasini gavdalantirishga asos bo‘ladigan, unda ta’sirchan qahramonlar qiyofasini yaratishni ta’minlaydigan poydevordir. Badiiy asar qaysi zamonda yaratilganidan qat’i nazar, o‘quvchining his-tuyg‘usi, ongiga ta’sir etib, uni mushohadaga undaydi. Navoiy, Boburning g‘azal, ruboiylari, Abdulla Oripov, Rauf Parfining she’rlari shunday salmoqqa ega. Badiiy asar muallifi asarini yaratish jarayonida tasavvurida o‘z o‘quvchilari bilan xayolan muloqotga kirishadi. Uning ko‘z oldida doim o‘quvchilari turadi. Shoir, adib o‘zining o‘y-kechinmalari, tuyg‘u-kechinmalarini o‘quvchilariga ma’lum qilishga, u bilan bahslashishga, fikriga ishontirishga intiladi. U ana shu jarayonni so‘zlar orqali matnga aylantirib, qog‘ozda ifodalaydi. Shoir, yozuvchi hayot voqeligini xayolida qayta “ishlab”, ta’sirchan shaklga solib aks ettiradi. O‘quvchi ana shu matnni o‘qiyotganida muallif qalamga olgan voqelikni xayolan tasavvur qilsa va undan ta’sirlansa, u “badiiy asar”dir. O‘quvchining ong-tafakkuri, xayol-tasavvuriga ta’sir ko‘rsatmagan, uni o‘ylantirmagan bitik roman, qissa, hikoya, doston, she’r, drama sifatida taqdim etilganidan qat’i nazar, badiiy asar emas. Shekspir, Gyote, Stendal singari ijodkorlarning asarlari hech kimni befarq qoldirmaydi. Badiiy asar matnini o‘qish jarayonida o‘quvchi bilan unda e’tibor qaratilgan voqelik va uni qalamga olgan muallif o‘rtasida ma’naviy, ruhiy aloqa hosil bo‘ladi. O‘quvchi beixtiyor muallifning tinglovchisi, suhbatdoshiga aylanadi. Muallif bilan o‘quvchi o‘rtasida muloqot kechadi. O‘quvchi muallifning qaysidir fikrini ma’qullaydi yoki unga norozilik bildiradi. Shunda asar matni badiiy asarga aylanadi. Matn mutolaa qilinmaganida u qog‘oz, muqova, rangdan iborat narsa bo‘lib turaveradi. Mumtoz badiiy asarlar so‘zning san’at sifatida moddiylashgan shaklidir. Kishilar ularni har gal o‘qiganida satrlari, sahifalaridan yangi ma’no anglab, ta’sirlanadi. Bunday asarlarning ta’sir kuchi hech qachon tugab qolmaydi. Aksincha har bir kishi ulardan o‘zining dunyoqarashi, bilimi doirasi, hayot tajribasi, qiziqishi va ruhiy holati, kayfiyati darajasida quvvat olaveradi. Ingliz adabiyotshunosi Terri Igltonning qayd etishicha, biz adabiy-badiiy asarlarni muayyan darajada o‘zimizning shaxsiy tashvishlarimiz bilan bog‘liq holda talqin qilamiz. Shaxsiy tashvishlarimizdan esa hech qachon xalos bo‘la olmaymiz. Ayrim asarlar, ehtimol, shu bois asrlar davomida o‘z qadrini saqlab keladi. Ya’ni odamlar badiiy asarlardan o‘z shaxsiy hayoti bilan bog‘liq muammolarning ayrim jihatlarini anglab oladi. Ammo kishilar badiiy asarlarni faqat shu bois qadrlashmaydi. Biz uchun qadrli bo‘lgan Homer o‘rta asrlarda e’tibor topmagan. Yoki “bizning” Shekspir zamondoshlarini unchalik qiziqtirmagan. Chunki har bir tarixiy davr Homerga ham, Shekspirga ham o‘z muammolaridan kelib chiqib e’tibor beradi. Ya’ni barcha badiiy asarlar hamma zamonda o‘z o‘quvchilari tomonidan g‘ayriixtiyoriy tarzda qaytadan “yoziladi”. (Iglton T. Teoriya literaturi. 32-bet). Ilmiy asarlarda ham hayot hodisalari ma’lum qilinadi. Fizikada tabiat hodisalari, biologiyada o‘simlik va hayvonot dunyosi, tarix fanida bo‘lib o‘tgan turli voqealar, ijtimoy-siyosiy jarayonlar to‘g‘risida aniq dalillar, o‘tkazilgan tajribalar va ulardan olingan natijalar asosida so‘z yuritiladi va muayyan tavsiyalar beriladi. Badiiy asarda esa hech kimga hech qanday tavsiya, maslahat berilmaydi. Unda muayyan qahramonlarning o‘y-kechinma, boshidan o‘tganlarini badiiy tasvirlash orqali hayot voqeligi gavdalantiriladi. Ular bilan tanishish – matnni mutolaa qilish jarayonida o‘quvchida ma’lum fikr – qalamga olingan voqelikka nisbatan munosabat uyg‘onadi va undan 54 55 har kim aql-idroki, tushunchasi darajasida o‘zicha xulosa chiqaradi. Navoiyning “Mehribone topmadim...”, “Meni men istagan...”, Boburning “Kim ko‘rubdur...” deb boshlanadigan g‘azalidan har bir kishi o‘zicha ta’sirlanib, turlicha mushohada yuritadi. Bu badiiy asar matnining jonlanib, zamon va makonlar osha yashashi, muallifning o‘z o‘quvchisi bilan ma’naviy- ruhiy muloqotga kirishishi uchun o‘ziga xos vosita, maydon ekanligidan dalolat beradi. Shu tariqa daho ijodkorlar hamisha barchaga zamondoshlik qiladi. Roman, doston, dramalari matni ularni o‘z zamondoshlari va kelgusi avlodlar bilan bog‘laydi. Shu bois “matn – asarning asosi” deyiladi. Terri Iglton badiiy asarlar ijtimoiy hayot o‘zgarishlariga bog‘liq holda qadrlanishi yoki e’tiborsiz qolishini ta’kidlar ekan, har bir odam asarlarga munosabat bildirish huquqiga ega ekanligi, bu masalada u erkinligini alohida qayd etadi. “Jon Donning ayrim she’rlarini yoqtirmaganim uchun meni hech kim ayovsiz jazololmaydi. Ammo men Donning adabiyotga aloqadorligi xususida kim bilandir bahslashadigan bo‘lsam, muayyan vaziyatlarda buning uchun o‘z ish o‘rnimdan ajralishim mumkinligini hisobga olishimga to‘g‘ri keladi. Albatta, men saylov chog‘ida leyboristlar yoki konservatorlarga ovoz be- rishda erkinman. Bu masalada ixtiyorim o‘zimda. Ammo saylov chog‘ida bu tadbir rasmiyatchilik uchun, xo‘jako‘rsinga o‘tkazilayotgani, bir necha yildan beri saylov byulleteniga belgi qo‘yish orqali demokratiyaga to‘sqinlik qilinayotganini aytib ayyuhannos solsam, kunlarimni qamoqxonada o‘tkazishimga to‘g‘ri keladi. Bizni shakllantirgan va aniq dalillar asosida biz ishongan qadriyatlarning ancha qismi yashirin, bekiq holda turadi. Chunki har bir davr mafkurasi shuni taqozo etadi. Badiiy asarlarga kishilarning munosabati ham davr mafkurasiga bevosita bog‘liq holda o‘zgaradi”, deydi (o‘sha manba. 34-bet). Har bir asar matni o‘ziga xos boshlanib, o‘ziga xos tarzda tugallanadi. Bu barcha turdagi asarlarda kuzatiladi. She’r, dos- ton yoki roman, tragediya aynan shunday boshlanib, shunday tugallanishi kerak, degan qat’iy qoida mavjud emas. Masalan, Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romani matnining birinchi bo‘limi: “1264 hijriya, dalv oyining o‘n yettinchisi, qishki kunlarning biri, quyosh botgan, tevarakdan shom azoni eshitiladir...” deb boshlanadi. Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasi: “Uylar to‘la non, och-nahorim bolam, / Ariqlar to‘la suv, tashnai zorim bolam. O‘tmishdan.” degan peshso‘z (epigraf) dan keyin “Turobjon eshikdan hovliqib kirar ekan, qalami yaktagining yengi zulfinga ilinib, tirsakkacha yirtildi” deb boshlansa, “O‘g‘ri” hikoyasida “Otning o‘limi – itning bayrami” maqoli peshso‘z qilib keltiriladi va “Kampir tong qorong‘isida xamir qilgani turib, ho‘kizidan xabar oldi” deb boshlanib, “Paxtafurush cholning holiga ko‘p achindi va yerini haydab olgani bitta emas, ikkita ho‘kiz berdi, lekin “kichkinagina” sharti bor. Bu shart kuzda ma’lum bo‘ladi” deb tamom bo‘ladi. Ingliz adabiyotshunosi T.Iglton “Adabiyot nazariyasi. Kirish” kitobida Kembridj universiteti professori A.A. Richard badiiy asarlarga baho berish bilan bog‘liq qiziq tajriba o‘tkazganini bayon qilib, asarlar to‘g‘risida fikr bildirish juda ko‘p ijtimoiy omillar bilan bog‘liqligini asoslab beradi. Igltonning qayd etishicha, Richard talabalarga ko‘p zamonlardan beri mashhur bo‘lib kelayotgan shoirlarning she’rlarini muallifi nomini ko‘rsatmagan holda tarqatib, ularga yozma ravishda munosabat bildirish, baho berishni so‘ragan. Bu tajribada ishtirok etgan jamiyatning yuqori tabaqasiga mansub, Angliyadagi xususiy maktab, litseylarda tahsil olgan oq tanli talabalar mashhur shoirlarning she’rlariga “adabiy” fakt sifatida e’tibor bermasdan, o‘zlarining turmush tarzi va shaxsiy qarashlaridan kelib chiqib, tanqidiy munosabat bildirishgan (o‘sha manba. 35-bet). Ilmiy asarlar matni badiiy asarlarnikidan tamoman farq qiladi, xususan, Arastu “Poetika”sida: “Tragediya kishilarni tasvirlash emas, balki harakat va hayot, baxtlilik va baxtsizlikni tasvirlashdir, baxt va baxtsizlik esa doimo xatti-harakatlar natija- sida kelib chiqadi. Tragediyada aks ettirishning maqsadi ham 56 57 qandaydir fazilatni emas, xatti-harakatni talqin etishdir. Xarakter kishilarga fazilat baxsh etadi, faqat xatti-harakat natijasidagina ular baxtli va baxtsiz bo‘lishlari mumkin. Tragediyada harakat faqat xarakterlarni tasvirlash uchungina amalga oshirilmaydi, ular (xarakterlar) xatti-harakat orqali ko‘rsatiladi, xolos” deyiladi (Arastu. Poetika. Axloqi kabir. -T., Yangi asr avlodi. 2004. – 28- bet). “Poetika” – adabiyotshunoslikka doir tadqiqot. “Dastlabki adabiyot nazariyasi” deya e’tirof qilinadigan “Poetika”ning matni, unda bayon qilingan mulohazalar ilmiy asarga aniq misoldir. Navoiyning “Mezon ul-avzon”, Boburning “Muxtasar”, V.Belinskiyning “Poeziyaning xil va turlarga bo‘linishi”, Fitratning “Adabiyot qoidalari”, “Aruz haqida” asarlari ilmiy asardir. Rus adibi Fyodor Dostoyevskiyning “Ma’suma” asaridagi: “Aprel yarimlab, bahorning nafasi kelib qolgan edi. Qo‘shtabaqa derazalarning ko‘cha tomonini olib tashlagach, sokin xonalarimiz quyoshning yorqin shu’lalariga yo‘g‘rildi. Ammo qarshimda qalin bulut qatlami turganidan, aqlimni qorong‘ilik pardasiga o‘rayotganidan bexabar edim. Mudhish va mash’um qatlam edi bu! Qatlam qanday yo‘qoldi, ko‘zim qanday ochildi, aqlim qanday peshlanib, voqealarni qanday fahm eta boshladim? Tasodif yuz berdimi, hal qiluvchi kunning kelishi birdan tezlashdimi, quyosh nurlari o‘tmaslashib qolgan aqlimda fikr va idrokimni uyg‘otdimi? Yo‘q, fikr ham, idrok ham mutlaqo aloqasiz bu yerda. Yuragimda o‘la boshlagan tomirchalardan biri to‘satdan tirildi, bir titradi-yu, hayotga qaytdi va qalbimdagi zim- ziyolikni, zim-ziyoda yashirinib yotgan, meni yo‘ldan urayotgan mag‘rurlik shaytonini yoritdi. Bu kutilmaganda, to‘satdan, oqshom arafasida, ovqatdan keyin, soat beshlarda sodir bo‘ldi...” o‘rinlari badiiy asar matni ilmiy asar matniga qiyoslaganda juda ta’sirchan bo‘lishiga yorqin misoldir. “Ma’suma” singari adabiyotning asl asarlarida inson qalbidagi o‘zgarishlar jarayoni, uning kayfiyatidagi turli holatlar ana shu tarzda – hissiyotlarga yo‘g‘rilgan holda tasvirlanadi. Rauf Parfining “Shoir” she’ridagi: “O, ona-tabiat, ma’yus onajon, / Sirli bu zavq aro sirqiraydi tan, / Oxiri o‘ldirar meni hayajon, / Boisi ne, aytolmasman daf’atan. / O, ona-tabiat, o‘ylayman seni, / Tinglayman, olamning shivirin takror. / Bandi maskaniga chorlaydi meni / Kibor cho‘qqilarda muzlagan bahor. / Mungli tovushiga osurman quloq, / Dovdir majnunona xayolga asir... / Varaqlar ustida mixlandi nigoh, / Yong‘in changalida turibman axir...” satrlari jo‘shqin ilhom bilan bitilganini har bir o‘quvchi, albatta, his qiladi. Badiiy asarda kundalik muloqotda qo‘llanadigan oddiy so‘zlar ham, kitobiy so‘zlar ham odatdagidan boshqacharoq tusga kiradi. So‘zlarning yangi ma’no qirralari ochilib, ta’sirchan quvvat hosil qiladi. Simdan oqib keladigan ko‘rinmas elektr quvvati chiroqlarni yondirib, radio, televizor, dazmol, kompyuter singari texnika vositalarini ishga solgani kabi badiiy asardagi so‘zlar ham kishilarning his-tuyg‘u, kechinmalarini harakatga keltiradi. Badiiy asar matnida so‘zlar yangicha rang, jilo kasb etadi. Ularni xuddi gul, daraxt yoki mashina kabi ko‘rib, ushlab bo‘lmasa- da, badiiy asar matnidagi so‘zlarning odatdagidan bo‘lakcha ta’sir kuchini har bir kishi qalbi bilan his qiladi. Chunki badiiy asardagi so‘zlar ilhom chog‘larida ijodkor qalbiga quyilib kirgan ilohiy quvvatdan zaryadlanib jilolanadi. She’r, doston misralarida, hikoya, qissa, roman, tragediya, drama, komediya matnida o‘z o‘rniga tushib, jilolanadigan so‘zlardan kishilarning qalbi nurlanib, ulardan ma’naviy-ruhiy oziq oladi. Bu so‘zlarga zamon va makon to‘siq bo‘lolmaydi. Ularning ta’sir quvvati so‘nmaydi. Shu bois Firdavsiy “Shohnoma”da: “Har so‘z o‘z o‘rnida ishlatilsa gar, / Unga teng kelolmas yoqut-u gavhar” deydi (Firdavsiy A. Shohnoma. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011. – 506-bet). Kino, teatr, musiqa, qo‘shiq, maydon tomoshalariga manba bo‘lib kelayotgan adabiyot aslida xalq og‘zaki ijodidan bosh- langan. Yozma adabiyot xalq og‘zaki ijodi zaminida paydo bo‘lgan. Yozuvning kashf etilishi insoniyat tarixiy taraqqiyotidagi eng muhim hodisadir. Odamlarning o‘z fikrini yozuvda – turli shartli belgilar vositasida loyda, daraxt po‘stlog‘i, papirus, tosh, 58 59 keyinchalik qog‘ozda ifoda qilishi taraqqiyotni tezlashtirgan. Insoniyat erishgan taraqqiyotning barcha ko‘rinishi asosida yozuv turadi. Chunki hayotning barcha sohasi, jumladan, madaniyat, fan-texnikadagi o‘sish-o‘zgarishga yozuv asosida erishiladi. Yozuv fikr, axborotni yetkazishning muhim vositasi, ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotni tartibga solish, boshqarishning tayanch omilidir. Xalq og‘zaki ijodi “folklor” termini bilan ifodalanadi. Ushbu terminni 1846-yilda Vilyam Toms o‘z tadqiqotida birinchi marta qo‘llagan va keyinchalik “folklor” xalqaro terminga aylangan. “Folklor” so‘zi folk – xalq, lore – bilim, donolik, donishmandlik ikkita so‘zdan iborat bo‘lib, “xalq donoligi”, “xalq donishmandligi” degan ma’noni bildiradi. Mehnat, mavsum- marosim, urf-odat, lirik qo‘shiqlar, termalar, maqol, topishmoq, ertak, afsona, rivoyat, latifa, lof, askiya, dostonlar xalq og‘zaki ijodi janrlaridir. Kishilarning uzoq asrlar davomida to‘plagan turmush tajribasini o‘zida mujassamlashtirgan xalq og‘zaki ijodida hayot haqiqati obrazli ifodalangan. Uzoq ijtimoiy-tarixiy voqelikni o‘zida aks ettirgan folklor namunalarining ijodkori xalqdir. “O‘tkan kunlar” romanining muallifi Abdulla Qodiriy bo‘lsa, “Hurmat qilsang, hurmat ko‘rasan”, “Yomg‘ir bilan yer ko‘karar,/ Mehnat bilan el ko‘karar”, “Yaxshi bilan yursang yetarsan murodga, / Yomon bilan yursang qolarsan uyatga” kabi maqollarni kim birinchi aytgani noma’lum. Topishmoq, qo‘shiq, ertak, afsona, rivoyat, latifa, lof, doston, termalarning muallifi noma’lumligicha qolib, ular ko‘pchilikning umumiy ma’naviy mulkiga aylangan. Folklorning dastlabki o‘ziga xos xusisiyati uning ijodkori – muallifi jamoa, xalq ekanligidir. Uning ikkinchi o‘ziga xos jihati og‘zaki yaratilishidir. Maqol, qo‘shiq, ertak, topishmoqlar yozuv paydo bo‘lmasidan avval yuzaga kelgan va og‘zaki tarzda odamlar orasida tarqalib, zamonlar osha avloddan avlodga, eldan elga o‘tgan. Ertak, dostonlar, odatda, “Bor ekanda, yo‘q ekan...” deb boshlanib, “murod-maqsadiga yetdi” deb tugal- lanadi. Bunday qolip, andoza an’ana sifatida saqlanib keladi. Ana shu an’anaviylik folklorning yana bir o‘ziga xos xususiyatidir. Maqol, qo‘shiq, ertak, dostonlar kishilar orasida yoyilishi jarayonida umumiy mazmuni saqlanib qolgan holda, muayyan o‘zgarishga uchraydi. Shu tariqa doston, qo‘shiq, ertaklarning variantlari paydo bo‘ladi. Xalq dostonlarining turli variantlari mavjud. Bu har bir baxshi, oqinning doston, qo‘shiq, termalarga o‘zidan nimadir qo‘shishishdan kelib chiqadi. Variantlilik ham folklorning o‘ziga xos xususiyatidir. Ertak, dostonlarning turli variantlari ijrochilarning ularga nimadir qo‘shishi asosida vujudga keladi. Har bir ijrochi esa o‘zi aytadigan ertak, doston matniga, albatta, qandaydir voqeani qo‘shadi. “Alpomish” dostonining o‘ttizdan ortiq varianti yozib olingani qayd etilgan. Borliqdagi narsa-hodisalar o‘zaro o‘xshash bo‘lishi barobarida, har biri muayyan shakl, ko‘rinish, tuzilishga ham ega bo‘ladi. Moddiy narsa-buyumlarning shakl, ko‘rinishini bir qarashdayoq bilish mumkin. Masalan, kitob, qalam oldimizda turmasa-da, ularning shakl, tarzini xayolan tasavvur qilamiz. Mavzu, g‘oya, mazmun singari nomoddiy hodisalarning shakl- shamoyilini esa xuddi kitob, qalamning ko‘rinishiga ta’rif-tavsif berganimiz singari tushuntirib bo‘lmaydi. Biroq nomoddiy tushunchalarning ham shunday xillari borki, ularning ko‘rinishi, tuzilishini biroz bo‘lsa-da, tasavvur qilish mumkin. Misol uchun g‘azal, tuyuq, ruboiy, hikoya, roman, doston, chistonning bir-biridan shaklan farq qilishini anglash qiyin emas. Chunki ularning har biri o‘z shakl, qiyofasiga ega. Ana shu shakl- ko‘rinish esa hodisalarning ichki va tashqi mohiyatini belgilashda alohida ahamiyat kasb etadi. Badiiy asarning ta’sirchanligi ham ma’lum darajada hodisalarning qanday ko‘rinishda, qanaqa shaklda gavdalantirilishiga bog‘liqdir. Badiiy asarning ichki va tashqi dunyosi esa uning tuzilishi, syujetidagi voqealarning joylashishi, qahramonlar va ular orasidagi aloqa, munosabatlar majmuidan iboratdir. Bu hodisa kompozitsiya deb yuritiladi. Kompozitsiya lotincha “compositio” so‘z bo‘lib, “tuzilish, qu rilish, tarkib” demakdir. Badiiy asar kompozitsiyasiga: 60 61 “badiiy asar qismlari, detallari, badiiy tasvir vositalarining ma’lum maqsad asosida muayyan tartibda joylashtirilishi” deb ta’rif beradi. Bundan kompozitsiya badiiy asarning barcha unsurlari bilan uzviy aloqador ekanligi anglashiladi. Har qanday asarning mazmuni, g‘oyasi, qahramonlari qiyofasi, ta’sirchanlik darajasi uning kompozitsiyasi bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Chunki ijod- korning mahorati, uning hayotni, inson obrazini ko‘rsatishdagi o‘ziga xos izlanishlari, avvalo, asar kompozitsiyasida aniq na- moyon bo‘ladi. Chunki kompozitsiya asarning barcha jihati – qahramonlar qiyofasi, ularning xatti-harakati, holati, nutqi, voqealar yuz bergan joy manzarasi va hokazolarni ham o‘z ichiga qamrab oladi. Arxitektonika esa adabiy asarning tashqi qurilishi, ya’ni uning asosiy qismlari (boblar, fasllar; parda, ko‘rinish)ning yaxlit birlashtirilishidir. “Kompozitsiya” termini arxitektonikaga nisbatan keng qamrovli tushuncha bo‘lib, arxitektonika ham uning tarkibiga kiruvchi unsurdir. Kompozitsiya esa badiiy asar qismlarini yaxlit badiiy niyat asosida joylashtirish asosida badiiy mazmunni shakllantirish va ifodalash uchun asardagi barcha qismlarni muayyan maqsadga muvofiq o‘zaro uyg‘unlashtirishdir. Shunga erishilganida asar tarkibidagi har bir unsur o‘ziga xos vazifani bajaradi. Asar tarkibidagi matn qurilishi (bob, sarlavha, asosiy va yondosh matn), badiiy nutq shakllari (hikoyalash, tavsif, dialog), rivoya subyektlari (muallif, personaj, o‘zga shaxs), nuqtayi nazar (roviy yoki personaj nigohi orqali ko‘rish) lar ning maqsadli almashinib turishi, personajlar sistemasi (bosh, ikkinchi darajali va yordamchi personajlar tarzida darajalanishi, ularning shunga mos o‘zaro munosabati), syujet qurilishi (voqealarning zamon yoki sabab-natija munosabati asosidagi aloqadorligi, yuz berish va hikoya qilinish vaqti, turli makon va zamonda kechayotgan voqealarning o‘zaro bog‘liqligi, makoniy va zamoniy o‘zgarishlarning asoslanishi va boshqa) kabilar kompozitsiyaning asosiy unsurlaridir. Bundan kompozitsiya asarni san’at hodisasiga aylantiradigan eng muhim omil ekanligi ayon bo‘ladi. Shuning uchun muayyan asar badiiyati haqida gap ketganda, ijodkorning badiiy mahorati haqida so‘z borganda, albatta, birinchi navbatda, asar kompozitsiyasiga e’tibor qaratiladi. Chunki aynan kompozitsiya tufayli badiiy asarda hayot muayyan badiiy shaklga solingan holda aks ettiriladi, unda yangi reallik – badiiy voqelik yaratiladi. Terri Igltonning qayd etishicha, XVIII asrda Angliyada adabiyot to‘g‘risida tushuncha, tasavvur hozirgi paytdagidan birmuncha farq qilgan. Hozirgi paytda “adabiyot” deyilganda, odatda, “obrazlarga asoslangan yozma asar”, “ijod mahsuli” nazarda tutiladi. XVIII asrda esa muayyan kompozitsiyaga asoslangan asarlar emas, balki she’rlar ham, falsafa va tarixga oid matnlar ham “adabiyot” sanalgan. Asar to‘qib, o‘ylab chiqarilgan, ijod qilingani bois adabiyotga tegishli bo‘lmagan. Hozirgi paytdagi “nafis so‘z san’ati” mezonlariga to‘la mos keladigan romanlarga ham XVIII asrda adabiyotning asl namunasi sifatida qaralmagan. Chunki u davrda asarlarning kompozitsiyasi, badiiy xususiyatlariga emas, g‘oyaviy jihatiga jiddiy e’tibor qaratilgan. Jamiyatdagi muayyan ijtimoiy tabaqa, sinfning dunyoqarashi, didini ifodalagan, ma’naviy-axloqiy qadriyatlarini aks ettirgan asarlar, ular ko‘cha qo‘shig‘i yoki xalq romansi bo‘ladimi, ada- biyot hisoblangan. Muayyan kompozitsiyaga ega drama esa shu talabga javob bermasa, adabiyot sanalmagan (o‘sha manba 37-bet). Bundan ayon bo‘ladiki, o‘tmishda ham asarlarning kom pozitsiyasi, badiiy xususiyatlaridan ko‘ra g‘oyaviy jihatiga ko‘proq e’tibor qaratilgan. Chunki badiiy adabiyot o‘tgan za- monlarda jamiyatning ijtimoiy-ma’naviy hayotiga hozirgi payt- dagidan ko‘ra ko‘proq ta’sir ko‘rsatgan. Yaqin yillargacha badiiy adabiyot kishilarning ong-tafakkuri, dunyoqarashiga ta’sir ko‘r- satuvchi eng asosiy manba bo‘lib kelgan. Hozirgi paytda esa adabiyot yonida undan-da ta’sirchan, undan-da keng qamrovli kino, televideniye, Internet va boshqalar paydo bo‘ldi. Ma’lumki, syujetdagi barcha jarayon, ya’ni voqealarning bosh lanishi (ekspozitsiya), tuguni, rivoji, kulminatsiyasi va 62 63 yechimi qahramonlar o‘rtasida kechadi. Ya’ni syujet markazida hamisha qahramon yoki qahramonlar turadi. Tabiiyki, ana shu qahramonlar moddiy mavjudot sifatida o‘z qiyofa, ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Ularning holat, ko‘rinishlarini tasavvur qilish va shu asosda ma’lum bir fikr va xulosaga kelish mumkin. Badiiy asardagi qahramonlarning tashqi qiyofasi, ko‘rinishi, yuzi, kiyim-kechagi, yurish-turishi tasviri portret deb ataladi. Badiiy asar kompozitsiyasining muhim unsurlaridan biri portret personajning tashqi ko‘rinishi, ya’ni qiyofasi, bo‘y-basti, ki- yinishi, yuzko‘zi, undagi ifodalar, personajning kayfiyati, holati, turishi, xatti-harakatining so‘z vositasida tasvirlanishidir. Inson obrazini gavdalantirish, uning xarakterini ochib berishning muhim vositalaridan biri sanalgan portret badiiy asarlarda ikki xil – statik portret va dinamik portret shaklida ifodalanadi. Voqealar jarayoni to‘xtatilgan holda, personaj tashqi qiyofasining detallashtirib batafsil tasvirlanishi (masalan, Abdulla Qodiriy romanlaridagi Kumush, Ra’no portreti) statik portret, personaj tashqi qiyofasiga xos ayrim jihatlar (yuz-ko‘zidagi ifodalar, turish holati, xatti-harakati, qiliqlari kabilar)ning voqealar jarayonida ko‘rsatilishi dinamik portret deyiladi. Portret qahramonning tashqi jihatlari haqidagina emas, uning ichki olami – ma’naviy qiyofasi, fe’l-atvori haqida ham muayyan tasavvur beradi. Hayotda ham ko‘pincha kishining qiyofasi, ko‘rinishi uning fe’l-atvoriga xos ko‘p xususiyatni bildirib turadi. Shu bois badiiy asar qahramonlari portretlari ham ko‘pincha ularning ichki qiyofasiga moslab tasvirlanadi. Biroq aynan shunday bo‘lishi shart emas. Hayotda ham ba’zan ko‘rinishi xunuk kishilar orasida nihoyatda halol, pokiza insonlar uchraydi. Va aksincha, ko‘rinish, kiyim-libosi g‘oyat ko‘rkam bo‘lganlar ichida shundaylari borki, ularning yovuzliklari, mak- korliklari kishini dahshatga soladi. Albatta, insonning tash- qi ko‘rinishi uning fe’l-atvoridagi u yoki bu jihatni ma’lum darajada ayon etib turadi. Shu boisdan, qahramon portretida uning xarakterining ma’lum bir qirrasi akslanishi lozimki, bu uning ichki-tashqi qiyofasini aniqroq tasavvur qilish imkonini beradi. Masalan, Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanida Otabek portretini: “Og‘ir tabiatli, ulug‘ gavdali, ko‘rkam va oq yuzli, kelishgan qora ko‘zli, mutanosib qora qoshli va endigina murti sabz urgan bir yigit” deb chizishi ham unga nisbatan qiziqish hissini uyg‘otadi. Adabiy asardagi qahramonlar portreti ularni bir-biridan farq- lash imkonini beradi. Portret – fransuzcha “portaire” so‘z bo‘lib, “tasvirlamoq” demakdir. Portret badiiy asarda personajlarning so‘z vositasida tasvirlangan tashqi ko‘rinishi, ya’ni bo‘y-basti, rangi, yuz-ko‘zi, kiyimi, tana holati va harakatlari, qiliqlari tasviridir. Portret o‘quvchi tasavvurida jonlanadigan to‘laqonli inson obrazini yaratish va uning xarakterini ochish vositalaridan biridir. Portret, peyzaj, interyer (yopiq makon), kabilar badiiy asar kompozitsiyasi unsuridir. Badiiy asarlarda statik va dinamik ko‘rinishdagi portretlar bo‘ladi. Syujet voqeasi to‘xtatilgan holda, qahramon portreti detallar asosida batafsil tasvirlansa, statik portret deyiladi. Badiiy portret ko‘pincha personaj asar syujetiga ilk bor kirib kelganida beriladi. “Dinamik portret” personajning tashqi ko‘rinishi batafsil tasvirlanmasdan uning ko‘rinishi voqealar davomida yoki dialoglar jarayonida ayrim detallar orqali tavsiflanishidir. Abdulla Qodiriy Kumush, Ra’no portretini alohida to‘xtalib tasvirlaydi. Cho‘lpon “Kecha va kunduz” romanida asosiy qahramonlardan biri Zebi portretini bu tarzda maxsus chizib ko‘rsatmagan. Romanda Zebining xatti- harakatlari, o‘y-kechinmalari ta’sirchan tasvirlangan uning gap- so‘zlaridagi ohang jonli ifodalangan. Shuning uchun Zebini har bir o‘quvchi o‘zicha tasavvur qiladi. Badiiy asarda qahramon obrazini yaratishda portret muhim o‘rin tutadi. Qahramon portreti tasviri uning suratini ko‘rsatish uchun emas, balki ruhiy dunyosidagi o‘zgarishlarni anglash, tushunish uchun ham zarur vosita vazifasini o‘taydi. Personajning so‘z vositasida tasvirlangan tashqi ko‘rinishi (qiyofasi, jussasi, yuz-ko‘z ifodalari, tana holati va harakatlari, 64 65 qiliqlari), tasviri sifatida o‘quvchi tasavvurida jonlanadigan, uning inson sifatidagi to‘laqonli obrazini yaratish va uning xarakterini ochish vositalaridan biri portret kompozitsiya un- suridir. Badiiy asardagi personajlar portreti shartli ravishda statik portret va dinamik portret turiga ajratiladi. Ma’lumki, musavvir kishilar qiyofasini chizgilar, ranglar vositasida gavdalantiradi. Yozuvchi, shoir esa qahramoni qi- yofasini so‘zlar yordamida ko‘rsatishga intiladi. U personaj uchun xos holat, xususiyatlarni detallar vositasida ko‘rsatishga harakat qiladi. “Boburnoma”da Husayn Boyqaro portreti bu tarzda chiziladi: “Qiyiq ko‘zluk, sher andom (qomat, qi- yofa) bo‘yluq kishi edi. Belidan quyi inchka (ingichka) edi. Bovujudkim, ulug‘ yosh yashab, oq soqollik bo‘lub erdi, xush- rang qizil, yashil abrisham (ipak), qora qo‘zi bo‘rk (telpak) kiyar edi yo qalpoq. Ahyonan iyd (bayram) larda kichik sepech (uch o‘ram) dastor (salla) ni yap-yassi yomon chirmon (o‘ralgan, chirmalgan) chirmab, qarqaro o‘tag‘asi (podsholik jig‘asi) san- chib, namozg‘a borur edi”. Cho‘lpon esa “Kecha va kunduz” romanida qahramonlardan biri – Saltining qiyofasini quyidagicha tasvir etadi: “Saltining yuzlari charaqlagan yulduzday, sernash’a, quvnoq va har qanday andishadan yiroq bo‘lib, ko‘nglining chuqur burchaklaridan chiqib kelgan sevinch to‘lqinlarini aks ettirardi”. Tabiiyki, personajlar ko‘rinishi, qiyofasi xususidagi bu mulohazalar ularning tashqi jihatlari haqidagina emas, ichki holatlari to‘g‘risida ham muayyan tasavvur uyg‘otadi. Bu esa ijodkor e’tiborni qaratgan detallar asosida hosil bo‘ladi. Detal qahramon portretini emas, uning fe’l-atvorini ko‘rsatishda ham alohida ahamiyat kasb etadi. Detallar qahramon xarakter- sajiyasini yorqinlashtirgani singari, joy manzaralarini aniq gav- dalantirish imkonini ham beradi. D.Quronov hammual lifligidagi “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da: “Detal (fr. detail – tafsilot, mayda-chuyda) – badiiy detal; badiiy asarda muayyan mazmun ifodalovchi, g‘oyaviy-badiiy yuk tashuvchi tafsilot. Avvalo, detal badiiy voqelikni yaratish vositasi – ashyosi bo‘lib, u tasvirlanayotgan narsa-hodisani konkretlashtiradi, uni hissiy idrok qilish mumkin bo‘lgan tarzda gavdalantiradi. Boshqacha aytsak, detal asarda tasvirlangan obrazning kichik bir qismi (ya’ni u hamisha predmetlilikni ko‘zda tutadi), detallarning birikuvi natijasida o‘sha obraz ko‘z oldimizda butun holda namoyon bo‘ladi. Badiiy detal ortida ma’lum bir realiya mavjud: maishiy turmush yoki joy tafsilotlari, portret chizgilari va sh.k. Shuningdek, personajning imo-ishoralari (jest), tana holati (poza), xatti-harakati, gap-so‘zlari ham detal sanaladi, ular bari birlikda konkret inson obrazini gavdalantiradi. Ya’ni badiiy detal, avvalo, badiiy voqelikni to‘laqonli va konkret his etiladigan darajada jonli tasvirlashga xizmat qiladi. Biroq badiiy asardagi detalning funksiyasi shuning o‘zi bilan cheklanmaydi. U badiiy voqelik ashyosi bo‘lish bilan birga, badiiy umumlashtirishga intiladi, yozuvchi fikrini aniqlashtirish, to‘ldirish, kuchaytirish maqsadlariga ham xizmat qiladi. Masalan, A.Qahhorning “Anor” hikoyasi quyidagicha boshlanadi: “Turobjon eshikdan hovliqib kirar ekan, qalami yaktagining yengi zulfinga ilinib tirsakkacha yirtildi. Uning shashti qaytdi. Jo‘xori tuyayotgan xotini uning qo‘lidagi tugunchani ko‘rib, kelisopni kelining ustiga qo‘ya chopdi. Keli lapanglab ag‘anadi, chala tuyilgan jo‘xori yerga to‘kildi”. Ushbu parchaning o‘zida harakat (“hovliqib kirmoq”, “kelisopni kelining ustiga qo‘ya chopdi”), portret (“qalami yaktak” ), peyzaj (“zulfin” ), maishiy turmush (“keli” , “jo‘xori”, “tuguncha”) detallari bo‘lib, ular birlikda shu konkret hayotiy holatni o‘quvchi ko‘z oldida jonlantiradi. Ya’ni bu ularning birlamchi funksiyasi. Bundan tashqari, masalan, “zulfin” detali umumlashtirish funksiyasini bajaradi: odam kirganida yengi zulfinga ilinib yirtilishi uchun eshik kichkina bo‘lishi kerak, demak, hovli ham shu eshikka yarasha. Ko‘rinadiki, birgina “zulfin” detali oilaning yashash sharoiti haqidagi informatsiyani umumlashtirib beradi. Parchadagi ikkinchi detal – “tuguncha” ikkala personajni birdek hayajonlantiradi: “tugunchaning 66 67 olib kelingani” Turobjon uchun ham, xotini uchun ham o‘ta ahamiyatli (psixologik funksiya), mazkur hol o‘quvchi diqqatini unga yo‘naltiradi, holatga bepisand qaramaslik kerakligiga ishontiradi (retseptiv ustanovka berish funksiyasi). Parchada boshqa detallarning ham shunga o‘xshash funksiyalari bor, bundan tashqari, ularning funksiyasi shu parcha doirasi bilan cheklanmaydi. Demak, badiiy detal asar matnida polifunksional tabiatga ega bo‘ladi” deb ma’lumot beriladi. Badiiy asar kompozitsiyasidagi unsurlardan yana biri lirik chekinish bo‘lib, u ijodkorning syujet voqealarini to‘xtatib, ular tufayli o‘zida paydo bo‘lgan ichki kechinmalarni bayon etishidir. Abdulla Qodiriy “Mehrobdan chayon” romanida Ra’noni: “Ism bilan jism aksar birbiriga muvofiq tushmaydi. Mening yosh vaqtim, ayniqsa, go‘zallik qidirgan mag‘rur chog‘larim edi. Oilamizdami, boshqa yerlardami, bahorhol xotiramda yaxshi qolmagan, Lola otliq bir qizning chevarligi to‘g‘risida bir so‘z bo‘ldi. Majlis ahli menga yaqin, ya’ni ular oldida husndan bahs ochish uyat bo‘laturg‘on kishilar edilar. Shuning uchun menga Lolaning chevarligidan ko‘ra muhimroq bo‘lgan husni masalasida izohat so‘rashning imkoni bo‘lmadi. Lekin Lola ismining ostida bir malakni ko‘rgan – Lolaning ismiga o‘xshash husni ham bor deb o‘ylagan edim. Shu kundan boshlab, Lolani ko‘rish hajriga tushdim. Bo‘yi yetgan qizlarni ko‘ra olish bu kunlarda ham (XX asr 20-yillari nazarda tutilgan. – A.U.) amrimahol bo‘lganidek, bundan o‘n yillar ilgarida yana ham mushkulroq edi. Necha vaqt hijron o‘tida yonib, ko‘cha poylab, nihoyat, Lolani suv olish uchun ko‘za ushlab chiqqan holatda uchratdim. Burnidagi buloqisidan boshqa (agar buloqi husnga qo‘shilsa) “lola” likka arziydigan hech gap yo‘q edi! Yaqindagi bir boladan suv oluvchining kim ekanligini so‘ragan edim: – Lola opam, – dedi. Bolaning talaffuzi menga “Mola opam” bo‘lib eshitildi. Bir necha kunlar bu qizning otini “Lola” deb qo‘yganlari uchun achchig‘lanib yurdim. Chunki afv etasiz, o‘sha kezlarda shunday to‘g‘rilarda achchiqlanishga haqqim bor edi. Ammo Ra’noning ismi jismiga yoxud husniga juda mos tushgan edi. Men rassom emasman. Agar menda shu san’at bo‘lganida edi, so‘z bilan bildirib o‘tirmas, shu o‘rinda Ra’noning rasmini sizga tortib ko‘rsatar-qo‘yardim, faqat menga ra’no gulining suvigina ko‘proq kerak bo‘lar edi” degan lirik chekinish orqali tanishtiradi (“Mehrobdan chayon”. – Toshkent: “O‘qituvchi”, 1978. –15б.). Ijodkor o‘z davri hodisalari yoki qalamga olingan voqelikka munosabatini bildirishni lozim ko‘rganida ana shunday lirik chekinishlarni yozadi. Albatta, undagi mulohazalar ham qalamga olinayotgan voqelikka bevosita bog‘liq bo‘ladi. Lirik chekinish vositasida yozuvchi, shoir o‘zining jamiyat, odamlar haqidagi mulohazalarini bayon qiladi. Misol uchun Abdulla Qodiriy “O‘tkan kunlar” romanida qalamga olinayotgan davr hayoti: “Xalqimiz ta’biricha, bu zamonlar “musulmonobod” bo‘lsa-da, biroq bu tantanali ta’birni buzib qo‘yadigan ishlar ham yo‘q emas edi. Xon musulmon, bek musulmon, xalq musulmon, buning ustiga yurish-turish ham musulmoncha edi. O‘g‘rilik qilgani uchun qo‘l kesiladir va yo dorga osiladir. Zoni bilan zoniyalar ham peshtoqdan tashlanadirlar, ichkilik uchun qirq darra uriladir. Rais afandi mulozimlariga darra ko‘tartirib, namozsizlarni tekshirar, farzi aynni bilmaganni urdirar edi. Ish shunchalik nozik bo‘la turib ham o‘g‘rilar o‘z tirikchiliklari ortidan qolmaydilar. Esh bilan Tosh akaning uylari ortidan teshilib, mollari o‘g‘irlana beradir, peshtoqdan qopga bo‘g‘ilib, tashlanmoq uchun fohishalar ham yetishib turadirlar. Butun umri davomida peshonasi sajda ko‘rmaganlar ham ko‘p, ammo farzi aynning bosh tomonidan to‘rt-besh jumlasini har kim ham qiynalmasdan sayray olar edi. Ko‘p kishilarning uylarida musallas bilan bo‘zalar xumlab qaynab yotsa, ikkinchi tomonda rasmiy suratda ichkilik sotish bilan tirikchilik qiluvchilar ham yo‘q emas edilar. Toshkentning Chuqur qishloq degan yerida 68 69 ochilgan va hamisha rustamona kishilar bilan ayqirib yotgan bo‘zaxonalar ham yo‘q emas edi” deydi (“O‘tkan kunlar”. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1974. – 217–218б.). Lirik chekinish nasriy asarlardagina emas, lirik asarlarda ham uchraydi. Lirik chekinish she’riy asarlarda ochiq tarzda, alohida holda ham yoki qahramon ruhiy kechinma, fikr, tuyg‘ulari bilan yonma-yon tarzda ham kelishi mumkin. Masalan, G‘afur G‘ulom “Sog‘inish” she’rida borliq hodisalari, undagi sir, hikmatlar haqida falsafiy mulohazalar yuritib, o‘rnio‘rni bilan o‘z dardlarini ma’lum qiladi: Xoki anjir tugab, qovun g‘arq pishgan, Baxtli tong otar chog‘ uni kuzatdim... Ne qilsa otamen, meros hissiyot... Jondan sog‘inishga uning haqqi bor, Kutaman uzoqdan ko‘rinsa bir ot, Kelayapti, deyman ko‘rinsa g‘ubor. Kechqurun osh suzsak bir nasiba kam, Qo‘msayman birovni – allakimimni. Doimo umidim bardam bo‘lsa ham, Ba’zan vasvasalar bosar dilimni. Har qanday asarning asosi sanalgan syujet va kompozitsiya juda murakkab hodisa bo‘lib, ular asarning boshqa unsurlarini ham qamrab oladi. Badiiy asar matnida zamon va makon ta’siri ham alohida o‘rin egallaydi. Mixail Baxtin badiiy asarlarda zamon va makonning ifoda- lanishi xususidagi tadqiqotida antik davr adabiyoti tarixiga qisqacha to‘xtalib: “Russo adabiyot uchun eng muhim aha- miyatga ega asosiy xronotop – “tabiat”ni kashf qildi. Bu aynan roman uchun juda muhimdir. Albatta, ushbu kashfiyot ham xuddi boshqa kashfiyotlar singari asrlar davomidagi taraqqiyot jarayonida tayyorlangan edi. Russo tabiatdagi vaqtni juda chuqur his qilgan holda ko‘rsatgan. Uning asarlarida tabiatdagi vaqt va inson hayotidagi vaqt bir-biri bilan uzviy bog‘liq tarzda birikib ketgan... Russo ham xuddi Gyote singari tabiatni kuzatishdan olgan o‘yfikrlarini odamlar obraziga singdirib, tabiatdagi nar sa-hodisalarni odamlar singari jonlantiradi” deydi. U ulug‘ ne- mis shoiri Gyote asarlarida zamon va makonning ifodalanishi to‘g‘risida so‘z yuritar ekan: “Jahon adabiyotida tarixiy zamonni his etishda Gyote ijodi yuksak cho‘qqilardan biri sanaladi. Tarixiy zamonni his etish va aks ettirish ma’rifatparvarlik dav- rida tayyorlangan edi (bu masalada ma’rifatparvarlik davriga nisbatan nohaqlik qilindi)... Vaqt avvalo tabiatda namoyon bo‘ladi: quyosh, yulduzlarning harakatlanishi, xo‘rozlarning qichqirishi, vaqtning ko‘zga ko‘rinadigan hamda his qilinadigan boshqa belgi-alomatlari – bularning barchasi insonning kundalik turmushi, mehnat faoliyati bilan bevosita chambarchas bog‘liqdir. Daraxtlar, jonzotlarning bo‘y-basti, odamlarning yoshi uzoq jarayonda yetiladigan vaqt belgisi bo‘lsa, inson aql-tafakkuri va qo‘li bilan bunyod qilinadigan shaharlar, ulardagi ko‘chalar, uylar, san’at asarlari, texnika uskunalari kabilarda tarixiy vaqt muhrlanadi. Ijodkor ularga qarab, kishilarning, avlodlarning, zamonlarning, millatlarning, ijtimoiy sinflar guruhining fik rini o‘qib, dunyoqarashini his qiladi... Gyotening nigohi juda o‘tkir bo‘lib, u vaqtning tabiatdagi ko‘zga ko‘rinadigan jamiki alomatlarini aniq ifoda qiladi. Uning nigohi, masalan, daraxtlarning yoshini, ularning turli navlari qancha o‘sishini nihoyatda aniqlik bilan ajratib beradi. Adib shu asosda davr o‘zgarishlarini o‘quvchi tasavvurida jonlantiradi” deydi. Mixail Baxtin badiiy asarlarda zamon va makonning ifodalanishini “xronotop” termini bilan ataydi. “Xronotop” yunoncha so‘z bo‘lib, “zamon va makon” demakdir. Badiiy asarlardagi zamon va makon tasviri – xronotopga bevosita daxldor tushunchalardan biri peyzajdir. Roman, qissa, hikoya, doston, she’rlardagi tabiat manzaralari tasviri “peyzaj” deb yuritiladi. Peyzaj fransuzcha paysage so‘z bo‘lib, “mamlakat”, “joy” degan ma’noni bildiradi. Peyzaj badiiy asarda aks ettirilgan tabiat manzaralari, voqea-hodisalar kechgan joylar ko‘rinishi 70 71 tasviridir. Peyzaj asardagi badiiy voqelikning muhim unsuri, voqealar kechadigan ochiq makon tasviridir. “Peyzaj” deganda, odatda, tabiat (daryo, ko‘l, o‘rmon, tog‘, osmon, dengiz va boshqa) manzarasi tasviri nazarda tutiladi. Bog‘, ko‘cha, hovli singari inson qo‘li bilan bunyod qilingan joylar tasviri ham peyzajdir. Uy, o‘tov, xona singari yopiq joylar interyerdir. Badiiy asarlarda ana shunday yopiq makonlarning ko‘rinishi, undagi narsalarning turishi, joylashishi ham tasvirlanadi. Peyzajning badiiy asardagi o‘rni va ahamiyati voqea kechayotgan joy va vaqt haqida tasavvur berishi bilan belgilanadi. Epik asarlarda peyzajga lirika va drama asarlariga qiyoslaganda ancha keng o‘rin beriladi. Drama asarlarida peyzaj roman, qissa, hikoyadagi kabi batafsil tasvirlanmaydi. Ularda dengizdagi bo‘ron, shamol, kecha-kunduz shartli ifodalanadi. Lirik asarlarda peyzaj detal sifatida beriladi va lirik qahramonning kayfiyati, holati u turgan makon va payt haqida tasavvur uyg‘otadi. U qahramonlar holat, kayfiyatini gavdalantirishda muhim vosita vazifasini bajaradi. Uning yordamida qahramonning ruhiyatiga kirib borilib, voqealar jarayoni asoslab beriladi. Asarlarda voqealar rivoji to‘xtatib qo‘yilib, u kechayotgan joy va vaqtning batafsil tasvirlanishi “statik peyzaj”, voqealar jarayonida ular kechadigan joy va vaqtning detallar orqali ifodalanishi esa “dinamik peyzaj” deyiladi. Peyzaj voqealar kechuvchi ochiq makon bo‘lsa, uy- joy, xona, saroy, qasr – yopiq makon va undagi bezak, ashyolar interyerdir. Makon va zamonni personajlarning kechinmasiga uyg‘un tasvirlash orqali adabiy qahramonlarning ta’sirchan obrazi gavdalantiriladi. “O‘tkan kunlar” romanida kech kuzda izg‘irin shamol esib turgan qorong‘u tunda Otabekning Xo‘ja Ma’oz qabristoniga borishi, uning o‘sha paytdagi holati, ichki kechinmalari san’atkorona mahorat bilan tasvirlangan. Romanning ayni o‘rinlarida so‘z axborot berish, hodisalarni ma’lum qilish doirasidan yuksaklikka chiqib, qalb hodisasiga aylangan. Shu bois asarning ayni sahifalari hech bir kishini befarq qoldirmaydi. O‘quvchi beixtiyor Otabekning ahvoliga achinadi va uning voqealarning davomiga qiziqishi ortadi. Peyzaj ham xuddi portret, lirik chekinish singari asar kompozitsiyasida o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Chunki u qahramon turgan vaziyat, manzarani aniq ko‘rsatib beradi. Jumladan, “O‘tkan kunlar” romanida Otabek tunagan Xo‘ja Ma’oz qabristonidagi tun manzarasi quyidagicha tasvirlanadi: “Oyning o‘n beshlari bo‘lsa-da, havoning bulutligi bilan oy ko‘rinmas, chin ma’nosi bilan qorong‘u kuzning bir tuni edi... Kuchli bir yel turgan: qandaydir bir ishga hozirlangan kabi to‘rt tomonga yugurib yurar edi... yel borgan sari kuchlana bordi, chakalak tartibsiz holga kirib ketdi, bitta-yarimta to‘kilmay qolgan yaproqlar shitir-shitir to‘kilishga oldilar, qarg‘a va zog‘chalar ayni uyqu zamonida tinchsizlangani uchun yelga qarshi namoyish qilganidek g‘a-g‘u bilan chakalak ustida aylana boshladilar. Yel kuchaygandan kuchayib borar va shu nisbatda mozor ichi ham yana bir qat qo‘rqinch holga kirar edi, yel ketma-ket bo‘kirar, bunga chiday olmagan shox-shabbalar qars-qurs sinar, keksa yog‘ochlar “g‘iyq-g‘iyq” etib, yolborish tovushi chiqarar edilar. Yel ortiqcha bir g‘azab ustida edi, yer yuzidagi tikkaygan narsani bukib-yanchib tashlamoqchidek pishqirar edi. Chinorlardan birisini yerni titratib yiqitdi... Chinor shoxlari tasbih kabi tizilgan boyqushlar bilan to‘lgan. Ular oy nuridan uncha xursand emaslar, chunki oy yer yuziga kulib qaray boshlasa, ular boshlarini kiftlari ichiga oladilar-da, dum-dumaloq bo‘lib siqilib ketadilar. Oy bulutlar ostiga kirsa, ular rohatlangan kabi chig‘-chig‘, ki-ki-ki qilib sayrab ham yuboradilar. Bu vaqt shu boyqushlar sayrog‘i ichidan ingranish kabi bir tovush ham eshitilgandek bo‘ladir”. Tunning ana shu vahimali manzarasi, shamolning shiddati, boyqushlarning xunuk ovozlari Otabekning “ingranish kabi bir tovush” bilan iztirob chekishlari haqida yanada ravshanroq tasavvur uyg‘otadi. Adib bu xildagi qo‘rqinchli tun manzarasini tasvirlash orqali qahramonining og‘ir ahvolga tushib qolganini aniqroq bildiradi. Romanda Xo‘ja Ma’oz mozoridagi tun tasviri Otabek fojiasini yorqinroq ko‘rsatishda muhim vosita sanaladi. 72 73 Asarlarda tabiat manzaralarini, zamon va makon ko‘rinishini tasvirlashga alohida e’tibor berilishi bejiz emas. Negaki ular kishining kayfiyatiga ta’sir etib, uning harakat, faoliyatini muayyan yo‘nalishga soladi. Shuning uchun ajdodlarimiz tabiat hodisalarini ilohiyot bilan bog‘lashgan va quyosh, oy, yulduzlarga, tuproq, suv, shamol, tog‘-toshlar, olovga sig‘i- nishgan, daraxtlar, gullar hayvonlarni muqaddas deb bilishgan. Chunki ota-bobolarimiz borliqni kuzatib, undagi jarayon va o‘zgarishlardan zamondoshlarimizdan ko‘proq hayratlanishgan. Tabiat hodisalari ular uchun donishmand faylasuf va dono murabbiy vazifalarni bajargan. Negaki ob-havo, tevarak-atrof manzarasigina emas, turgan joyining ko‘rinishi, undagi narsalar ham kishining kayfiyati, fe’latvori, faoliyatiga ta’sir o‘tkazadi. Ulug‘ rus adibi Fyodor Dostoyevskiy bu xususda “Xo‘rlangan va haqoratlanganlar” romanida: “Nazarimda, tor uy fikr yuritishga ham torlik qiladigandek tuyuladi... Men Peterburgning mart quyoshini, ayniqsa, oqshomlari havo ochiq, ayoz bo‘lgan kun- lari, kunbotar paytini sevaman. Shafaq ajoyib go‘zallashadi. Ko‘ chalar birdan nurga g‘arq, barcha binolar birdan yarqirab ketgandek bo‘ladi. Bir lahzada kulrang, sariq va to‘q yashil rang binolarning chiroyi ochilib ketadi, go‘yo shu dam ko‘ngling ham ravshan tortgandek, vujuding jimillab ketadi yoki seni birov tirsagi bilan asta turtib o‘tgandek bo‘ladi. Yangi boqish, yangi fikrlar... Ajabo, quyoshning birgina shu’lasi inson qalbida naqadar ajoyib taassurot uyg‘otadi!” deydi. Firdavsiy “Shohnoma”da bir yuz yigirma o‘rinda quyoshning chiqishini bir yuz yigirma xil rang bilan tasvirlagani qayd etiladi (Sa’diy Sheroziy. Hikmatga to‘la olam. – T.: “Sharq”, 2007. – 13-bet). “Jinoyat va jazo” romanida F. Dostoyevskiy insonning kayfiyati, faoliyati, taqdiriga u yashay digan joy ham muayyan darajada ta’sir qilishiga e’tibor qaratadi. Ushbu asar qahramoni Raskolnikov “Past shiftlar, tor xonalar odamning yuragi bilan aqlini siqib tashlaydi” deb iztirobga tushadi. Ikki kishini bolta bilan chopib o‘ldirib, qotilga aylangan bu yigitga onasi: “Topgan hujrangni qara, Rodya, xuddi tobutga o‘xshaydi. Menimcha, boshingga tushgan shu savdolarga mana shu hujra ham bir jihatdan sababchi” deganida, u: “To‘g‘ri, uy ham bir yoqdan sababchi... Men ham shu haqda o‘ylagan edim” deb javob beradi. Tabiatni kuzatish kishi qalbida hayot go‘zalligidan zavqlanish, butun borliqqa mehr bilan qarash, odamlarga, jonzotlarga, o‘simliklarga shafqat ko‘rsatish – ezgulikka intilish hissini kuchaytiradi. Shu bois azaldan san’atning barcha turlarida, xususan, adabiyot, tasviriy san’at, ular zaminida vujudga kelgan kino san’atida tabiat manzaralarini ifodalashga alohida e’tibor qaratiladi. Tabiat manzaralari tasvirlangan suratlar azaldan xonalarning to‘riga osib qo‘yilib, binolarning devorlari, shifti tabiat manzaralari bilan bezatib kelinadi. Chunki tasviriy san’at, film, spektakl, roman, qissa, hikoya, doston, she’rlardagi tabiat tasviri odamlardagi bir-biriga adovat, nafrat hissini, g‘azabini ozgina bo‘lsa-da, so‘ndiradi. Shuning uchun shahar ko‘chalari, turar joylar, istirohat bog‘lari, me’moriy inshootlarni chiroyli, ko‘rkam, ulug‘vor qilib bunyod etishga harakat qilinadi. Negaki, ulug‘ adib F. Dostoyevskiy so‘zlari bilan aytganda, dunyoni yovuzlikning barcha ko‘rinishlaridan faqat go‘zallik – odamlar qalbiga, ong-shuuriga singigan ezgulikka intilish hissi qutqarib, asrab qola oladi. Asar matni tarkibidagi muqaddima va xotima ham badiiy asar kompozitsiyasi unsuridir. Muqaddimada muallif o‘quvchiga o‘z maqsad-muddaosini ma’lum qilib, asari haqida tushuntirish, izohlar beradi. Xotima esa qahramonlarning asar syujeti voqealari tamom bo‘lgandan keyingi taqdiri haqida ma’lumot beruvchi qismdir. Adabiyot tarixida bir mavzuda, bir xil qahramonlar haqida, bir xil nomda yaratilgan asarlar mavjud. Masalan, Sharqda “Layli va Majnun” dostoni juda mashhur. Jumladan, Alisher Navoiy ham, Fuzuliy ham “Layli va Majnun” degan doston yaratishgan. Ushbu dostonlarning qahramonlari nomi ham, ularning taqdir-qismati ham bir-biriga aynan o‘xshash. Biroq Navoiyning dostoni ham, Fuzuliyning “Layli va Majnun”i 74 75 ham mustaqil, o‘ziga xos asardir. Chunki ularda bir mavzu, bir xil qahramonlar taqdiri o‘ziga xos tarzda talqin qilingan. Dunyo madaniyati tarixida to‘rtta “Xamsa” mashhur. Nizomiy Ganjaviy (1141–1209), Xisrav Dehlaviy (1253–1325), Abdurahmon Jomiy (1414–1492) va Alisher Navoiy (1441–1501) qalamiga mansub mazkur “Xamsa”lar tarkibidagi dostonlarda hikoya qilingan voqealar va ularda ishtirok etgan qahramonlar deyarli bir xil. Biroq ularda ham Navoiy va Fuzuliy “Layli va Majnun”idagidek ayni bir xil syujet turlicha talqin qilingan. Bir xil mavzu, bir xil qahramonlar taqdiri naql qilingan bunday asarlar sayyor syujetga asoslangan. Sayyor syujet barcha milliy adabiyotlarda mavjud. “Layli va Majnun” dostoni – abadiy ishq qissasini dastlab Nizomiy dostonga aylantirgan. Unga 118 ta nazira bitilgan. Shulardan 67 tasi fors, 37 tasi turkiy tilda bo‘lsa, 7 tasi kurd, 7 tasi urdu, 2 tasi panjob tillaridadir. Arman, gruzin tillarida ham Layli va Majnun ishqi haqida doston yozilgan. Rus shoiri V.Xlebnikov ham 1911-yilda shu nomda doston bitgan. Sayyor syujetlar asosida bitilgan asarlar bir asarning ayni nusxasi emas, balki bir mavzu, bir syujetning o‘ziga xos tal- qinlaridir. Ularda muayyan syujet yangi qirralari, yangi jihat- lari va yangi ma’nolarini ochib beriladi. Sayyor syujetlar ijod korlarning tafakkuri darajasi, badiiy mahorati miqyosi, mushohada ko‘lamini ko‘rsatib beradi. Syujetning o‘ziga xos xususiyatlardan yana biri uning muayyan xalq turmush voqealariga asoslanishidir. Biroq bundan syujet faqat milliy turmush voqealariga asoslanadi, deya hukm chiqarib bo‘lmaydi. Chunki fantastik asarlarda, masalan, Gerbert Uellss, Ayzek Azimov roman, qissalarida fan-texnika, boshqa olam bilan bog‘liq hodisalar gavdalantiriladi. Syujet va kompozitsiya barcha adabiy janrlarda bir xil tarzda namoyon bo‘lmaydi. Ular nasriy (hikoya, qissa, roman) asarlarda boshqa bir shaklda, lirik (g‘azal, ruboiy, tuyuq va boshqalar) asarlarda alohida tarzda, drama (komediya, tragediya, drama) asarlarida o‘ziga xos ko‘rinishda akslanadi. Terri Igltonning ta’kidlashicha, adabiyot to‘g‘risidagi tasav- vur, tushuncha hozirgidan ko‘ra ancha farq qilgan bo‘lsa-da, XVIII asrda Angliyada adabiyot muayyan ijtimoiy tabaqalarning qadriyatlarini ifodalagan soha sifatida qadrlanmagan. Bu davrda adabiyot turli tabaqalarning qadriyatlari, hayotga qarashlari, di dini odamlar ongiga singdiruvchi, turmushga keng joriy etuvchi muhim vosita sanalgan. Chunki bu paytda Angliya o‘t gan asrda bo‘lib o‘tgan fuqarolar urushining ayanchli oqi- bat larini boshdan kechirgan. Turli ijtimoiy tabaqadagi kishilar bir-birining bo‘g‘zidan tishlab, g‘ajib tashlashga payt poylagan. Chunki qadriyatlar parokanda bo‘lib, odamlar orasida bir- birini tushunish, hamkorlik qilish, o‘zaro hamjihatlik singari umuminsoniy tushunchalarga putur yetgan. Mana shunday bir paytda aql-idrokka tayanib ish tutish, tabiatdan zavqlanish, undan ibrat olish, tartib-intizomga rioya qilish jamiyatda barqarorlikni ta’minlay olar edi. Bu har bir jamiyat uchun zarur ekanligi esa adabiyotda aks ettirilgan edi. Fuqarolar urushidan keyin o‘z mavqeyini mustahkamlab olgan o‘rta sinf hokimiyatni boshqarayotgan kiborlar jamiyati bilan ittifoq tuzib, jamiyatda umummadaniy standartga mos tartib-intizom, dunyoqarash, didni o‘rnatishga kirishgani bois adabiyot ijtimoiy hayotda muhim ahamiyat kasb etdi. Bu paytga kelib, adabiyot mafkura bilan bog‘liq barcha sohani: davriy nashrlar, qahvaxonalar, jamiyat qurilishi va estetikaga doir risolalar, pand-nasihat yo‘nalishidagi va’zlar, tarjimalar, turli sohalarga tegishli ma’lumotnomalarni o‘ziga qamrab oldi. Adabiyot ijodkorning “hissiy tajribalari”, “shaxsiy qarashlari” yoki “g‘aroyib xayol-tasavvuri” ifodasi emas, balki ko‘pchilik manfaatiga qaratilgan vositaga aylandi” (o‘sha manba 37 – 38-betlar). Umuman, syujet va kompozitsiya badiiy asarning asosidir. Badiiy asarning qiyofasi, salmog‘i, o‘ziga xosligi, badiiy olami ana shu ikki muhim unsur maydonida namoyon bo‘ladi. Asar kompozitsiyasining yaxlitligi asarda hayotning bir parchasini yorqin gavdalantirish imkonini beradi. Demak, kompozitsiya – 76 77 asarning tanasi. Tanadagi har bir a’zoning esa o‘z o‘rni, vazifasi bor. Asar kompozitsiyasiga daxldor hamda bevosita uning tar- kibiga kiruvchi har bir unsur: syujet (ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, kulminatsiya va yechim) va undan tashqaridagi qismlar (lirik, falsafiy, publitsistik chekinishlar, qo‘shimcha epizodlar), peyzaj, portret, ruhiy tahlillar, muallif tavsifi kabilar me’yor va tartib bilan joylashishi lozimdir. Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar”, Cho‘lponing “Kecha va kunduz”, Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri”, “Bemor”, “Sarob” kabi asarlari, avvalo, kompozitsiyasining puxtaligi bilan e’tiborlidir. Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|