Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild

ƏDƏBIYYAT 

 

1.

 

Гроссгейм  А.А. Определитель растении Кавказа. Сов. Наука. Москва 1948 

2.

 

Черепанов  С.К.  1995.  Сосудистые  растения  сопредельных    государств.  Санкт-

Петербург, «Мир и семья-95»  

3.

 

Флора Азербайджана, т. 3-7, Издательство Академии Наук Аз. ССР 

4.

 

Cotton C. M.: Ethnobotany. Principles and applications. Wiley, Chichester 1997 

5.

 

Vagn Jorgensen Brøndegaard: Ethnobotanik. Pflanzen im Brauchtum, in der Geschichte 

und      Volksmedizin (Beiträge zur Ethnomedizin, Ethnobotanik und Ethnozoologie; Bd. 6). 

Verlag Mensch & Leben, Berlin 1985 

6.

 

Əliyev N. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya.  BAKI- “Elm” 1996 

7.

 

Azərbaycan etnoqrafiyası (1988) Bakı, Elm: s.279 

8.

 

Гасымов  Г.З.,  Кулиев  В.Б.,  Ибадуллаева  С.Д.  Дикорастушие  пищевые  растения  в 

Нахичеванской 

Автономной 

Республике 

Азербайджана 

по 

материалам 

этноботанических исследований. Растительные ресурсы, Изд. Наука т. 45, вып. 2. 2009, 

стр. 110-116 

9.

 

Şükürov  E.S.  Azərbaycanın  şimal-şərq  rayonlarının  florası,  bitki  örtüyü, 

biomüxtəlifliyinin qorunması və səmərəli istifadə edilməsi. Biol. elm. üzrə nam...  dis.  Baki, 

2003. 

 

 

 

 

 

 

 

 

sclarea L. 

sürvə 

və  spirtsiz  içkilər 

hazırlanır.  Konditer 

sənayesində  istifadə 

olunur. 

xəstəliyində, 

revmatizmdə, 

taxikardiyada  və 

s. 

Melissa 

officinalis 

L.  

Dərman 

bədrənci 

VI-VIII  Yarpağı,  cavan 

zoğu,  

Çiy  və  qurudulmuş 

halda  isti  və  soyuq 

yeməklərdə, 

marinadlaşmada, 

likor 

istehsalında 

istifadə olunur. 

Spazmolitik, 

hipotenziv 

Origanum 

vulgare L. 

Adi 

qaraqınıq 

VI-VII 

otu 

Ədva    kimi  ət 

məhsullarına  qatılır. 

Spirtli 

içkilərin 

istehsalında  istifadə 

olunur. 

Bəlğəmgətirici, 

həzmi 

yaxşılaşdırıcı, 

sedativ 

Viburnaceae Rafin. 

Viburnum 

opulus L. 

Adi 

başınağacı 

IX-X 

Meyvələri  

Sərinlədirici  içkilər 

alınır, 

marinadlaşdırılır, 

konditer  sənayesində 

istifadə olunur. 

Qankəsici 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

198 

 

РЕЗЮМЕ 

ЭТНОБОТАНИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ НЕКОТОРЫХ ВИДОВ ДИКОРАСТУЩИХ 

РАСТЕНИЙ, ПРИМЕНЯЕМЫХ ДРЕВНИМИ АЗЕРБАЙДЖАНЦАМИ В 

СЕВЕРО-ВОСТОЧНЫХ РЕГИОНАХ 

 

Алиева Ш.Г. 

Институт Ботаники НАНА 

 

С  целью  этноботанического  опроса  были  организованы  экспедиции  в  северо-

восточные  регионы  Азербайджанской  Республики  (Худат,  Хачмас,  Куба,  Кусары, 

Шабран, Сиазань, Хызы, северная часть Сумгаита). Были собраны сведения о полезных 

растениях,  используемых  населением  с  древних  времен  в  народной  медицине  и 

повседневной  жизни  в  качестве  продовольствия  и  напитков,  а  также  была  составлена 

таблица  по  этим  сведениям.  Было  выявлено,  что  наиболее  используемые  виды  (12 

видов)  относятся  к    семейству  Rosaceae;,  а  представители  других  семейств  (в 

количестве 1 или 2) помещены в таблице.   

 

Ключевые слова: этноботаника, народная медицина, методы использования  

 

 

SUMMARY 

ETHNOBOTANICAL ANALYSIS OF SOME WILD PLANT SPECIES 

USED BY ANCIENT AZERBAIJANIES IN THE NORTH-EASTERN REGIONS 

 

Aliyeva Sh.G.  

Institute of Botany of the ANAS 

 

Scientific  trips  have  been  arranged  to  the  North-Eastern  regions  of  the  Azerbaijan  Republic 

as: Khudat, Khachmaz, Guba, Gusar, Shabran, Siyazan, Khyzy and Northern part of Sumgait 

and ethno-botanical inquiries were held among the people. Data on the useful plants used by 

the  people  in  medicine  as  well  as  food  and  beverage  have  been  acquired  and  a  table  was 

compiled.  It  was  realized  that  the  most  used  species  (12sp-s)  concerned  to  the  Rosaceae 

Family; one or two representatives of the other families were placed into the table.  

 

Key words: ethnobotany, traditional medicine, methods of use 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

199 

 

 

UOT 577.58 

 

BƏZI  DƏRMAN ƏHƏMİYYƏTLİ AĞAC VƏ KOL BITKILƏRININ  

ISTIFADƏSI  HAQQINDA 

 

Qəhrəmanova M.C.   

 

Məqalədə  Azərbaycan  florasında  yayılan  və  xalq  təbabətində  geniş  istifadə  ediən  

dərman  əhəmiyyətli  ağac  və  kol  bitkiləri  haqqında  məlumat  verilmişdir.  Bitkilərin  dərman 

kimi  istifadə  edilən  orqanları  və  fazaları  dəqiqləşdirilmiş,  onların  bioekoloji  və  müalicəvi 

xüsusiyyətləri müəyyən edilmişdir. 

 

Açar sözlər: dərman bitkiləri,  fitoterapiya, bioekologiya 

 

 

İnsanlar ta qədim zamanlardan baş verən xəstəliklərin müalicəsi üçün təbiətdən, başqa 

sözlə  bitkilər  aləmindən  geniş  istifadə  etmişdir.  İnsanlar  bitki  aləmi  ilə  təmasda  olduqca 

onların faydalı cəhətlərini öyrənmiş və tətbiq etmişdir. Dünya xalqlarının minillərlə apardığı 

belə  müşahidələr  nəticəsində  yüzlərlə  bitkilərin    müalicəvi  və  digər  faydalı  xüsusyiiətləri 

öyrənilmişdir. Hər bir vilayətdə ara həkimləri fitoterapiya ilə insanları müalicə etmişdir.  Orta  

əsr  Azərbaycan  təbabətində  387  bitki  növündən  istifadə  olunduğu  halda,  təəssüf  ki,  müasir 

Azərbaycan təbabətində  onların  252 növü (69%) farmokapeyaya daxil edilməmiş, cəmi 135 

növü  rəsmi  dərman  bitkisi  kimi  qəbul  olunmuşdur.  Azərbaycan  florasının  150  fəsilə,  1000 

cinsə,  5000-ə  yaxın  bitki  növündən,  300-ə  qədəri  hazırda    xalq  təbabətində  istifadə  edilir. 

Lakin, bu bitkilərin bəziləri barədə ədəbiyyatlarda indiyədək məlumatlar yoxdur.  

Azərbaycanda dərman bitkilərinin öyrənilməsi istiqamətində mütəxəssislər tədqiqatlar 

aparmışdırlar:  Y.  Rzazadə  (1942),  İ.  Dəmirov  (1970-1998),  Y.  Kərimov  (1988-2008), 

Ş.Qədimov  (1984-1997),  N.  Əliyev  (1998),  S.  İbadullayevavə  (2001-2011)  s.  Xalq  və  elmi 

təbabət  ilə  bağlı  kitablar  nəşr  edilmiş,  onlarla  dərman  bitkilərinə  aid  monoqrafiyalar 

yazılmasına  baxmayaraq  dərc  edilmiş  əsərlərdə  floramızda  yayılan  bəzi  dərman  bitkilərinin 

əhəmiyyəti barədə məlumatlar tam verilməmişdir.  

 

MATERIALLAR VƏ METODIKALAR 

Dərman  bitkilərinin  öyrənilməsində  klassik  və  müasir  metodikalardan  istifadə 

edilmişdir  [2,  8].    Bitklərin  həyat  formaları  öyrənilmiş  [6,  10]  və    istifadə  sahələri 

araşdırılmışdır [1,  4, 5, 7, 9].  

EKSPERİMENTAL HİSSƏ 

2008-2012-ci  ildə  Azərbaycan  florasının  dərman,  qida,  aromatik  və  ümumiyyətlə 

bütün  faydalı  bitkilərinin  etnik  istifadəsinin  müəyyənləşdirilməsi  üçün  kompleks  tədqiqatlar 

həyata  keçirilmiş,  əldə  edilən  məlumatlar  qeydə  alınmış  və  70-dən  cox  dərman  bitkisinin 

istifadə imkanları həkimlərlə, eyni zamanda bölgələrdə yerli əhali ilə məsləhətləşərək ortaya 

çıxarılmışdır. Aşağıda xalq təbabətində istifadə edilən bəzi dərman bitkilərinin bioekoloji və 

fitoterapevtik xüsusiyyətləri barədə məlumat verilir. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ərazilərin  təbii  şəraitinin  özünəməxsusluğu  onun  florasının 

sistematik  tərkibində  əks  olunduğu  halda,  onun  ekoloji  şəraitinin  bircinsli  olmaması  bitki 

örtüyündəki  fitosenozların,  dominantların,  həyatı  formalarının  tərkibini  təyin  etməyə  imkan 

yaradır.  Tədqiqatlar  zamanı  biomorfoloji  nişanələr  və  onların  təkamülünü  nəzərə  almaqla, 

bitkilərin  həyati  formalarının  ekoloji  təsnifatı  öyrənilmiş,  müalicə  məqsədilə  istifadə  edilən 

orqanın toplanımması vaxtına da nəzər yetirilmişdir.  

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

200 

 

Pinus  sylvestris  L.  –  Küknar.  Yarpaq    və  tumurcuqlarından  bişməcələr,  bəzi  dəri 

xəstəlikləri, qoturluq, faringit, öskürək və raxit, əleyhinə, sidikqovucu kimi istifadə edilir. Ç. 

və T. III-IV. 

Juniperis  communis  L.  –  Ardıc.  Meyvələri  revmatizm,  nevralgiya,  öskürəyə  qarşı, 

həzmi yaxşılaşdıran, ödqovucu və sidikqovucu kimi işlədilir. Ç. və T. V-XI. 

Betula  pendula  Roth.  –  Tozağacı.  Çiçək  qrupu,  tumurcuq,  yarpaqları  sidik  və 

ödqovucu  kimi,  hipo  və  avitaminoz,  kəskin  və  xroniki  ekzemalar,  revmatizm,  qoturluq, 

leyşmanioz, qurd xəstəlikləri, mədə ağrıları zamanı xlq arasında istifadə edilir. Ç. və T. IV-X. 

Fagus orientalis Lipsky.  –  Fısdıq. Oduncaq və fındıqçaları  yuxarı tənəffüs  yollarının 

katarı,  ağciyər  irinli-iltihablı,  vərəmin  ilk  stadiyalarında,  dərinin  müxtəlif  xəstəliklərində 

işlədilir. Ç. və T. IV-X. 

Quercus  robur  L.  –  Palıd.  Qabığı  və  az  hallarda  qozası  stomatit,  qinqivit,  xroniki 

tonzillit,  mədə-bağırsaq  qanaxmaları,  qarın  işləmələrində,  qarın  sancısı,  yanıq,  dəri 

xəstəlikləri zamanı işlədilir. Ç. və T. V-IX. 

Morus  alba  L.  –  Tut.  Meyvə,  kök  qabığı,  gövdə  yarpağı  ürək  və  damar  sistemi, 

qanazlığı,  skarlatina,  məxmərək,  angina,  mədə  xorası,  revmatizm,  qurd  qovucu, 

soyuqdəymələr, epilepsiya, qoturluq zamanı işlədilir. Ç. və T. IV-VI. 

Berberis  vulgaris  L.  Yarpaqları,  kökü,  qabığı,  meyvələri  raxit,  qanazlığı,  malyariya, 

revmatizm,  sarılıq,  şəkərli  diabet,  mədə-bağırsaq  xəstəlikləri,  angina,  öskürək  və  iltihab 

əleyhinə, göz və öd kisəsi xəstəliklərində, ödqovucu, leyşmaniyozda, daxili qanaxmalarda və 

s. işlədilir. Ç. və T. IV-IX. 

Ribes  nigrum  L.  Yarpaq  və  giləmeyvələri  avitaminoz,  böyrək  xəstəlikləri, 

soyuqdəymələrdə, qastrit, xolesistit, anemiya, revmatizm, infeksion, tənəffüs yolu xəstəlikləri, 

dəri xəstəlikləri, duzqovucu, ürək-damar sisteminin tonuslandırıcı kimi işlədilir. Ç. və T. V-

VII. 

Malus  orientalis  Uglitzk.  –Alma.  Meyvə  və  toxumları  kəskin  və  xroniki  ishal,  kolit, 

qanazlığı,  revmatizm,  dezinteriya,  şəkərli  diabet,  ürək  xəstəlikləri,  piylənmədə  və  bronxitdə  

istifadə edilir. Ç. və T. IV-X.   

Rosa  canina  L.  –  İtburnu.  Tam  yetişmiş  meyvələri  avitaminoz,  sinqa,  hemorragik 

diatez, xolesistit, hepatit, böyrək və sidik kisəsi, mədə-bağırsaq xəstəlikləri, yanıqlar, yaralar, 

infeksiyalara qarşı işlədilir. Ç. və T. V-IX. 

Sorbus  caucaisgena  Kom.  –  Quşarmudu.  Meyvələri  mədə-bağırsağ  xəstəlikləri, 

dezinteriya,  şəkərli  diabet,  avitaminoz,  sidik  qovucu,  işlədici,  tərqovucu,  qanbərpaedici 

təsirləri vardır. Ç. və T. V-IX. 

Crataegus  pentagyna  Waldst.  et.  Kit  –  Yemişan.  Meyvə  və  çiçəkləri  ürək  əzələsinin 

qıcıqlanmasını  azaldır,  yığılmasını  gücləndirir,  beyin  və  ürək  qan  dövranını  yaxşılaşdırır, 

aritmiyanı, taxikardiyanı kəsir, hipertireozda işlədilir. Ç. və T. V-IX. 

Rubus  caesius  L.  –  Moruq.  Meyvə,  yarpaqları  və  kökü  ishal,  dezinteriya,  qanazlığı, 

avitaminoz,  xroniki  mədə-bağırsaq,  ürək  zəifliyi,  şəkər  xəstəliyi,  vərəm,  angina,  yanıqlar, 

ekzema, dəmirov, soyuqdəymələrdə işlədilər. Ç. və T. VI-IX 

Filipendula  ulmaria  (L.)  Maxim.  Çiçək  və  kökümsovu,  yerüstü  hissə  soyuqdəymə, 

ishal,  dezinteriya,  müxtəlif  dəri  xəstəlikləri,  qaşınan  dəmirov,  qurdqovucu,  sidikqovucu, 

mədə, ağciyər qanaxmaları zamanı işlədilir. Ç. və T. VI-VIII. 

Rubus  idaeus  L.  –  Böyürtkən.  Meyvə  yarpaqları  bronxit,  soyuqdəymə,  qanaxma, 

qanbərpaedici kimi, qusma əleyhinə, iştahartırıcı, yüngül diüretik kimi işlədilir. Ç. və T. VI-

VIII. 

Armenica vulgaris Lam.- Ərik. Meyvələri, çəyirdəyi, ağacın yapışqanı sinəyumşaldıcı, 

bəlğəmgətirici,  həzm  yaxşılaşdırıcı,  maddələr  mübadiləsi,  ürək-damar  sistemi  fəaliyyətinə 

müsbət təsir göstərir, qurdqovucu təsirə malikdir. Ç. və T. III-VIII 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

201 

 

Glycyrrhiza glabra L. – Biyan. Kök və kökümsovları Mədə xorası, iltihabı proseslər, 

Adisson  xəstəliyi,  göy-öskürək,  ağciyər  vərəmi,  quru  bronxit,  ət  və  göbələk  zəhərlənmsi, 

ekzema, qırmızı qurd eşənəyində istifadə olunur. Ç. və T. V-IX 

Peganum  harmala  L.  –  Üzərlik.  Bütün  hissələri  Sinir  xəstəlikləri-epidemik  ensefalit, 

parkinsonizm;  soyuqdəymə,  malyariya,  revmatizma,  qoturluq,  sidikqovucu  və  tərqovucu 

kimi, mədə xəstəliklərində işlədilir. V-VIII. 

Rhus  coriaria  L.  Cavan  yarpaq  və  meyvə  Malyariya,  qarın  ağrısı,  qanlı  ishal, 

dezinteriya, şəkərli diabet, iştahartırıcı kimi işlədilir. V-X 

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, tədqiq edilən bitkilərin bir qismi 

florada geniş yer alır və bunlardan bir bioloji xammal bazası kimi istifadə etmək olar. Lakin 

bəzi bitkilər də vardır ki, limitsiz toplanıldığına görə itmək təhlükəsi altındadır. Bunu nəzərə 

alaraq bəzi dərman bitkilərinin kolleksiyalarının yaradılması tövsiyyə olunur. 

 

 

ƏDƏBIYYAT 

 

1.

 

Дамиров  И.А.,  Прилипко  Л.И.,  Шукюров  Д.З.,  Керимов  Ю.Б.  Лекарственные 

растения Азербайджана. Баку: 1988, 319 с. 

2.

 

 Зайко  Л.Н.,  Пименова  М.Е.,    Масликов  В.Ю.  Обзор  метода  и  результатов  по 

изучению лекарственных растений России (По маиериалом ВИЛАР). Материалы Межд. 

Науч.-Прак. Конф. Современные проблемы фитодизайна. Белгород, 2007, с.148-157.  

3.

 

Керимов  Ю.Б.,  Исламова  Н.А.,  Халилов  Д.С.,  Джафарова  Р.Э.,  Сулейманов  Т.А., 

Исаев  Д.И.,  Агаев  Э.М.  Перспектива  использования  лекарственного  растительного 

сырья и производства фитопрепаратов в Азербайджане. Баку: 1996, 84 с. 

4.

 

Прилипко  Л.И.  и  др.  Лекарственно-растительные  ресурсы  природно-

экономических зон Азербайджанской ССР. Баку: 1965, 134 с. 

5.

 

Российский  Д.М.  Отечественные  лекарственные  растения  и  их  врачебное 

приложение. М.: Медгиз, 1944, 90 с. 

6.

 

Серебряков  И.Г.  Жизненная  форма  высших  растений  и  их  изучение.  Полевая 

геоботаника. М.: Наука. Т.З., 1964, 146-202 с. 

7.

 

Совроменная фитотерапия / Под ред.В.Петкова, София, 1988, 976с. 

8.

 

Соколов  С.Я.  Фитотерапия  и  фитофармакология.  Москва,  Мед.Инфарм.агенство, 

2000, 971с. 

9.

 

Турова  А.Д.,  Сапожникова  Э.Н.  Лекарственные  растения  СССР  и  их применение. 

М.: Медицина, 1984, 230 с. 

10.

 

Флора Азербайджана. ТТ. I-VIII.  Баку: 1950-1961 

 

 

РЕЗЮМЕ  

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ НЕКОТОРЫХ ДЕРЕВЬЕВ И КУСТАРНИКОВ 

ЛЕКАРСТВЕННОГО ЗНАЧЕНИЯ                                                                                                                                               

 

Гахраманова М.Д. 

 

В  статье  предоставляются  сведения  об  использовании  некоторых  деревьев  и 

кустарников  лекарственного  значения,  распространенных  в  Азербайджане.  Были 

уточнены органы и фазы растений, используемые как лекарство, а также установлены 

их биоэкологические и лекарственные особенности. 

 

Ключевые слова: лекарственные растения, фитотерапия, биоэкология 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

202 

 

 

SUMMARY     

 USE OF SOME TREES AND BUSH PLANTS OF MEDICINAL SIGNIFICANCE.                                                                                                                                                

 

Qahramanova M.J. 

 

The article is provided with information about use of some tress and bush plants of medicinal 

significance spread in Azerbaijan. Parts and phases of plants used as medicine were specified 

and their bioecological and medicinal peculiarities have been ascertained. 

 

Key words:  medicinal plants, phytotherapy, bioecology 

 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

 

UOT 581.9:668.53:61 

 

AZƏRBAYCANDA SENECIO GRANDIDENTATUS LEDEB. NÖVÜNÜN EHTIYATI 

VƏ MIKROBIOLOJI TƏDQİQİ 

 

Ağayeva S.O. 

Azərbaycan MEA Botanika İnstitutu, Bakı, Badamdar şossesi, 40 

 

 Məqalə  Senecio  grandidentatus  Ledeb.  növünün  yayılması,  ehtiyatı  və  antifunqal 

aktivliyinin öyrənilməsinə həsr edilib. 

 

Açar  sözlər:  Asteraceae,  Senecio  grandidentatus,  bioloji  ehtiyat,  antifunqal  aktivlik, 

Trichoderma lignorum, Fusarium oxysporium, Aspergillus niger 

 

 

Senecio  L.  –  Xaçgülü  cinsi  Yer  kürəsində  Asteraceae  Dumort.  fəsiləsinin  geniş 

yayılmış  və özündə 3000-ə  yaxın  növü cəmləşdirən cinslərindən biridir.  Onun Qafqazda 32, 

Azərbaycanda  –  18  növünə  rast  gəlınır  [8].  Xaçgülünün  növləri  əsasən  bir-,  iki-  və  coxillik 

bitkilər olmaqla arandan subalp qurşağına kimi yayılmışlar [8]. Onlar dərman, bal verən, yem 

əhəmiyyətli, dekorativ bitkilərdir. 

Ədəbiyyat məlumatlarına görə iri dişli xaçgülünün tərkibində kauçuk [2],  köklərində - 

alkoloidlər  (senesifillin,  platifillin),  poliasetilen  birləşmələr  [4,  5];  yerüstü  hissəsində  - 

monoterpenoidlər,  alkoloid  –  senesifillin,  poliasetilen  birləşmələr  [4,  5],  ali  alifatik 

karbohidratlar [11]; gövdə və yarpaqlarında – alkoloidlər vardır [6].   

                   

MATERIAL VƏ METODLAR 

Tərəfimizdən  Senecio  grandidentatus  Quba    rayonunun  Qedik,  İsnov,  Çiçi,  Səbətlər  

kəndlərindən, həmçinin Xaçmaz rayonunun Muxtadır, Niyazoba, Sabiroba, Aşağıoba kəndləri 

və  Nabran qəsəbəsinin müxtəlifotlu çəmənlərindən kütləvi çiçəkləmə fazasında  yığılmışdır.    

Ehtiyatı  «Методика  определения  запасов  лекарственных    растений»  [3]  metodu 

əsasında hesablanmışdır. 

 Senecio  grandidentatus  növünün  və  onun  su  ekstraktının  antifunqal  aktivliyi  ümumi 

qəbul  olunmuş metod əsasında  AMEA Mikrobiologiya  İnstitutunun  Muzeyində saxlanılan  

Trichoderma  lignorum,  Fusarium  oxysporium  və  Aspergillus  niger  mikroskopik 

göbələklərinə qarşı yoxlanılmışdır [1]. 

   

 

ALINAN NƏTICƏLƏRIN MÜZAKIRƏSI 

İri dişli xaçgülü  çoxillik bitkidir. Gövdəsi 60-200 sm hündürlükdə, düzduran. yuxarı 

hıssədə  qalxanvari-süpürgəvaridir.  Yarpaqları  yumurtavari  –  uzunsov  və  ya  uzunsov, 

lirəşəkilli  lələkvari  və  ya  lələkvari  yarılmış,  kənarları  qeyri-bərabər  iri  dişlidir,  kök  ətrafi 

yarpaqları  tez  solan,  aşagı  gövdə  yarpaqları  qısa  saplaqlı;  orta  və  yuxarı  –  dərin  lələkvari 

bölünmüş, bəzən dilimli, oturaq, əsasında gövdəni bürüyən qulaqcıqlıdır. Səbətləri cöx sayda, 

boş  qalxanvari  –  süpürgə  çiçək  qrupunda  toplanmışlar.  Dilşəkilli  çiçəkləri  qızılı-sarı 

rəngdədir. Toxumcaları  2 mm uzunluqda, xətti, sıx və ya seyrək tüklü; uçağanı çirkli ağ, 2-3 

dəfə toxumcadan uzundur.  

İyun-avqust  (sentyabr)  aylarında    çıçəkləyir,  iyul-sentyabr  (oktyabr)  aylarında 

toxumlayır.  

Senecio  grandidentatus  Azərbaycanın  Samur-Dəvəçi  ovalığında,  Böyük  Qafqazın 

Quba sahəsində və şərqində, Kür düzündə, Kiçik Qafqazın şimal və mərkəzində, Naxçıvanın 

dağlıq  hissəsində  və  Lənkəran  ovalığında  yayılmışdır.  O,  arandan  orta  dağ    qurşağına  kimi 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

 

(1800 m) meşə və kolluqlarda, talalarda, çaqıl çay daşları arasında, bağlarda, tarlalarda, dəniz 

sahili zolaqda rast gəlinir [4]. Mezokserofit bitkidir.   

Senecio  grandidentatus  Quba  rayonunun  Qedik,  İsnov,  Çiçi,  Səbətlər    kəndlərində   

Rubus  anatolicus,    Calamagrostis    pseudophragmites  Hall.  fil.  Koel.,  Urtica  dioica  L., 

Artemisia  annua  L.  növləri  ilə  qruplaşmalar    əmələ  gətirir.  Bu  qruplaşmalarda,  həmçinin, 

Humulus  lupulus  L.,  Origanum  vulgare  L.,  Anthemis  cotula  L.,  Achillea  nobilis  L., 

Pimpinella affinis Ledeb. və c. bitkilərə rast gəlinir. 

Xaçmaz rayonunda Senecio  grandidentatus  Muxtadır, Niyazoba, Sabiroba, Aşağıoba                    

kəndləri  və Nabran qəsəbəsinin dəniz sahili  boyunca  Trachomitum sarmatiense  + Lythrum 

salicaria  + Rubus caesius  assosiasiyasinda komponent  kimi  iştirak edir.  Burada psammofit-

littoral  bitkilik  tipinə  aid  olan  nümayəndələrdən  Argusia  sibirica  (L.)  Dandy,  Convolvulus 

persica    L.,  Cynanchum  acutum  L.,  Pulicaria  disenterica  (L.)  Bernh.,  Daucus  carota  L.,  

Eupatorium cannabinum L. və s. qeyd etmək olar.  

Tədqiq olunan rayonlarda Senecio grandidentatus növünün  yerüstü hissəsinin ehtiyatı 

hesablanmışdır. Nəticələr cədvəl 1-də verilmişdir. 

                                                                                                                                    Cədvəl 1. 

Senecio grandidentatus növünün yerüstü hissəsinin ehtiyatı 

Rayon 

Tutduğu 

sahə, ha 

1m

2

-də 

bitkinin sayı 

1 bitkinin 

yerüstü 

hissəsinin 

orta çəkisi,q 

Xammalın 

bioloji 

ehtiyatı, t 

Xammalın 

məhsuldarlığı, 

kq/ha 

Xaçmaz 

   10 

10,6±1,2 

7,5±0,8 

0,80±0,12 

79,5±12 

Quba 

    12 

“--------“ 

“---------“ 

0,95±0,14 

“---------“ 

 

Cədvəl 1-dən göründüyü kimi, iri dişli xaçgülünün Xaçmaz rayonunda bioloji ehtiyatı 

0,8 t, Quba rayonunda isə 0,95 t təşkil edir. Beləliklə, hər iki rayondan 1,75 t xammal tədarük 

etmək olar.  

Yuxarıda qeyd  edildiyi  kimi,   tədqiqatımıza  S. grandidentatus     bitkisi və onun su 

ekstraktının Trichoderma lignorum, Fusarium oxysporium və Aspergillus niger göbələklərinə 

qarşı  antifunqal  aktivliyinin  öyrənilməsi    də  daxil      olmuşdur.  Təcrübələr  2  etapda 

aparılmışdır və aşağıda onların nəticələri təqdim olunur.     

1.  Bərk  qidalı  mühitdə  inkişaf.    Bunun  üçün  Senecio  grandidentatus  bitkisi 

qurudulmuş  vəziyyətdə,  0,5-1  sm  ölçüdə  doğranılır,  axar  su  ilə  55-60%  -  ə  qədər 

nəmləndirilir.  Substratın  pH-ı  6,5  olmaqla,  Petri  qablarına  yerləşdirilir  və  1  atm.  təzyiqdə 

avtoklavda  sterilizasiya  olunur.  Soyuduqdan  sonra,  əvvəlcədən  hazırlanmış  göbələklərin 

biokütləsi mühitə əkilir və Petri qabları 7 günlüyə, hər 2 gündən bir yoxlamaqla, 25-27°C t-da 

termostata  yerləşdirilir.  7  gündən  sonra,  vizual  baxış  zamanı  Petri  qablarının  göbələk 

mitselləri ilə örtülü oldugu müşahidə olunmuşdur. Nəticələr qrafiq 1-də verilmişdir.  

 

 

Qrafik 1.   Bərk qidalı mühitdə göbələklərin inkişafı: absis – günlər; ordinant – inkişaf, sm; T