Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild
Yüklə 7,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏDƏBIYYAT
- РЕЗЮМЕ ЗАПАСЫ И МИКРОБИОЛОГИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ SENECİO GRANDIDENTATUS LEDEB. В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
- UOT: 619:616-085 ASTERACEA FƏSILƏSI NÜMAYƏNDƏLƏRININ BAYTARLIQ TƏBABƏTINDƏ ETNOBIOLOJI TƏDQIQI
- NƏTICƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKIRƏSI
|
– Trichoderma lignorum; F - Fusarium oxysporium ; A - Aspergillus niger AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Qrafiq 1-dən göründüyü kimi, Senecio grandidentatus bitkisində Trichoderma lignorum, Fusarium oxysporium və Aspergillus niger göbələk kulturaları yaxşı inkişaf edirlər. Beləliklə, Senecio grandidentatus bitkisi bu kulturalar üçün substrat kimi istifadə oluna bilər. 2. Ekstraktın hazırlanması və onda göbələklərin inkişafı. Bunun üçün qurudulmuş və xırdalanmış bitkidən 1:10 nisbətində (1 hissə bitki və 10 hissə su) su hamamında qızdırmaqla ekstrakt hazırlanır. Ekstrakt soyuduqdan sonra süzülür. 200 ml-lik kolbalara 100 ml ekstrakt tökülür və 0,5 atm. təzyiqdə 1 saat sterilizasiya olunur. Mühitin pH-ı 6,5-ə bərəbər olmalıdır. Sterilizasiyadan sonra Trichoderma lignorum, Fusarium oxysporium və Aspergillus niger ğöbələklərinin biokütləsindən kolbalardakı ekstraktlara əkilir və 25-27°C temperaturda yetişdirilir. Müqayisə üçün Çapek qidalı mühitindən istifadə olunmuşdur. İnkişaf müddəti 2 həftə davam edir. Bu müddətdən sonra əvvəlcədən hazırlanmış filtr kağızlarından ekstrakt süzülür və xüsusi şəraitdə qurudularaq alınan biokütlə müəyyən olunur [7, 9, 10]. Alınan nəticələr diaqram 1-də verilmişdir.
Diaqram 1. Senecio grandidentatus -un su ekstraktının göbələklərin inkişaflarına təsiri absis – göbələk kulturaları; ordinant – biokütlə, q/l S - Senecio grandidentatus; K – kontrol; T – Trichodermlignorum; F- Fusarium oxysporium ; A - Aspergillus niger
Diaqram 1-dən göründüyü kimi, iri dişli xaçgülünün su ekstraktında, kontrolla müqayisədə, göbələk kulturaları çox az inkişaf etmişlər. Belə ki, onun su ekstraktı çox az fərqlə Trichoderma lignorum, Fusarium oxysporium, Aspergillus niger göbələk kulturalarına eyni fungistatik təsir göstərmisdir (müvafiq olaraq, 0,525; 0,583 və 0,940 q/l). Senecio grandidentatus bitkisinin antifunqal xassəsinin öyrənilməsi AMEA Mikrobiologiya İnstitutunun əməkdaşları ilə birgə yerinə yetirilmişdir.
1. Senecio grandidentatus bitkisinin Xaçmaz rayonunda bioloji ehtiyatı 0,80±0,12 t, Quba rayonunda – 0,95±0,14 t təşkil edir. Hər iki rayondan 1,75 t xammal tədarük etmək olar 2. S. grandidentatus bitkisində Trichoderma lignorum, Fusarium oxysporium və Aspergillus niger göbələk kulturaları yaxşı inkişaf etdiyi üçün o, substrat kimi istifadə oluna bilər.
3. İri dişli xaçgülünün su ekstraktı, kontrolla müqayisədə, göbələk kulturalarına çox az təsir göstərmişdir. Belə ki, onun su ekstraktı çox az fərqlə Trichoderma lignorum, Fusarium oxysporium, Aspergillus niger göbələk kulturalarına eyni fungistatik təsir göstərmisdir (müvafiq olaraq, 0,525; 0,583 və 0,94 q/l). AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
ƏDƏBIYYAT 1. Ağayeva S.O., Baxşalıyava K.F. Azərbaycanin yaz xaçgülü bitkisinin efiryağliliği və antifunqal xassələrinin öyrənilməsi. AMEA Botanika İnstitutu “Faydalı bitkilərdən istifadənin aktual problemləri” – beynəlxalq konfransının materialları, Bakı, 2011, s.234-237. 2. Ильин М.М. Каучуконосность флоры СССР //Каучук и каучуконосы: В 2 т. М.; Л. 1953. Т. 2. С. 9- 104. 3. Маллабаев А., Рахманкулов У., Сидякин Г. Лактоны Achillea santolina //Химия природный соединений. 1978. № 4. С. 530. 4. Методика определения запасов лекарственных растений. М., 1986. 5. Муравьева Д.А. Надземные части крестовника как источник получения алкалоидов платифиллина, сарацина и сенецифиллина //Мед. Пром-сть СССР. 1965. Т. 19. № 2. С. 49-52.
6. Муравьева Д.А. Фармакогностическое исследование растений рода Senecio (крестовник) флоры Кавказа: Автореф. Дис. … д-ра фармац. наук Тарту. 1965. 38 с. 7. Сейкетов Г.Ш. Грибы рода Trichoderma и их использование в практике. «Наука», Казахской ССР, Алма-Ата, 1982, с. 306. 8. Флора Азербайджана. Баку, 1961, Т. VIII, C. 328-344. 9. Храмцов А.К. Об эффективности биологического препарата «Триходермик» против некоторых фитопатогенов / Вести Белорусского гос. ун-та, сер. 2, 1999, №3, с. 43-79. 10. Якоменко Е.Е., Гродницкая Н.Д. Влияние грибов Trichoderma на почвенные микромицеты, вызывающее инфекционное полегание сеянцев хвойных в лесных питомниках Сибири / Микробиология, 2000, 69, №6, с. 850-854. 11.Bohlman F., Knoll R.H., Zdero C. Furanoeremophylane und weitere Inhaltsstoffe aus sudafrikanischen Senecio –Arten //Phytochemistry. 1979. Vol. 18. N 1. P. 79-93.
ЗАПАСЫ И МИКРОБИОЛОГИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ SENECİO GRANDIDENTATUS LEDEB. В АЗЕРБАЙДЖАНЕ Агаевa С.О.
В статье представлены результаты изучения ареала, запасов и антифунгальной активности Senecio grandidentatus Ledeb. (сем. Asteraceae) флоры Азербайджана. Ключевые слова: Asteraceae, Senecio grandidentatus, биологический запас, антифунгальные свойства, Trichoderma lignorum, Fusarium oxysporium, Aspergillus niger
Aghayeva S.O. The article is devoted to the study of the spread of Senecio grandidentatus Ledeb. (Asteraceae Family) in Azerbaijan, its resources and antifungal activities.
Key words: Asteraceae, Senecio grandidentatus, biological resources, antifungi property, Trichoderma lignorum, Fusarium oxysporium, Aspergillus niger
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
UOT: 619:616-085 ASTERACEA FƏSILƏSI NÜMAYƏNDƏLƏRININ BAYTARLIQ TƏBABƏTINDƏ ETNOBIOLOJI TƏDQIQI
Ağayeva E.Z. Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti shanur@rambler.ru Məqalə xalq təbabətinin tarixi-etnoqrafik yönümdə öyrənilməsinə və Asteracea fəsiləsi nümayəndələrinin baytarliq təbabətində etnobioloji tədqiqinə həsr edilmişdir. Qeyri ənənəvi təbabət təcrübəsi elmi təbabət üçün vacib məlumat mənbəyi ola bilər. Ona görə bu tədqiqatın materialları uyğun təcrübi əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanda Asteracea fəsiləsinə aid olan dərman bitkiləri o qədər geniş yayılmışdır ki, xüsusilə baytarlıq təbabətində istifadə olunan dərman bitkilərinin tədarükünü Azərbaycanda təşkil etmək olar.uuu Аçar sözlər: etnobiologiya, xalq baytarlıq təbabəti, asterçiçəklilər, dərman bitkiləri
Dərman bitkiləri çox qədimdən istifadə olunur. Dərman bitkilərin tərkibində mürəkkəb kimyəvi birləşmələr (alkaloidlər, qlükozidlər, efir yağları, saponinlər, mineral maddələr və s.) vardır. Bitkilərdən alınan dərmanlar təbii olub, süni və sintetik dərmanlara nisbətən orqanizm tərəfindən yaxşı mənimsənilir və heç bir əlavə təsir vermir. Baytarlıq təbabətində isə dərman bitkilərinin rolu daha çox və əhəmiyyətlidir. Belə ki, heyvanların gündəlik qəbul etdikləri yem bitkilərinin tərkibində müəyyən qədər dərman əhəmiyyətli bitkilər də vardır ki, bu da xəstəliyin qarşısını almaq üçün profilaktik əhəmiyyət kəsb edir. Tədqiqat zamanı baytarlıq təbabətində müalicə məqsədilə istifadə edilən cəmi 360 bitki haqqında məlumat əldə etdik. Araşdırılan reseptlər respublikamızın müxtəlif bölgə və rayonlarında qeydə alınmışdır. Xalqın təbii vasitələrlə müalicə üsullarını yaşadanlar Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi sahələrində, Quba-Xaçmaz düzən meşələri yaxınlıqlarında məskunlaşan əhalidir. Ancaq verilən reseptlərə nəzər salanda yığımların tərkibinə eyni bitkilərin rast gəlməsi nəzərə çarpır. Bitkilərin floristik analizini apararkən, belə nəticəyə gəlmək olar ki, asterçiçəklilər (Asteraceae) fəsiləsinə aid olan bitkilərin istifadəsinə dair məlumatlar daha geniş yayılmışdır. Bu da onunla əlaqədardır ki, belə bitkilərə Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında daha çox rast gəlirlər. Bu bitkiləri ulularımız elmi təfəkkür sahibi olmasalar da, gündəlik təcrübələr əsasında müalicəvi təsirini yaxşı öyrənib, onları sınaqdan keçirərək şəfaverici məlhəmlər hazırlamışlar. Bu sıra bitkilər heç bir yerdə müstəqil areal əmələ gətirməyən, lakin müxtəlif zonalarda tez-tez rast gələn bitkilərdir.
Tədqiqat işi 2005 - 2012-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin Biologiya kafedrasında aparılmışdır. Hər il Azərbaycanın müxtəlif botaniki-coğrafi rayonlarına səyahətlər edilmişdir. Topladığımız bitkilərin etnik istifadəsinə dair əhali ilə sorğular aparılmış, yeni məlumatlar əldə edilmiş, qeydlər aparılmışdır. Tədqiqat zamanı Azərbaycanın bütün regionlarından 1200-dən artıq bitki nümunələri götürülmüş əsaslı təyin edilərək herbariləşdirilmişdir. Nümunə kimi götürülmüş, bitkilərin bəzilərinin fotoşəkilləri çəkilmiş və statistik hesablamalar aparılmışdır. Heyvanların üzərində qoyulan təcrübələr əsasən şəxsi və fermer təsərrüfatlarında aparılmışdır. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Məlumatların toplanması əsasən xalq təbabəti üsullarını yaxşı bilən, ömrü boyu heyvandarlıqla məşğul olan yaşlı nəslin nümayəndələri ilə şəxsi söhbətlər əsasında aparılıb. Əhalinin sorğusu C.M.Kotton və G.J.Martin metodikalarına əsasən aparılmışdır [268, 303, 304]. Sualların tərtibində xalq təbabəti məlumatlarının toplanması proqramından istifadə olunub. Çöl tədqiqatları zamanı proqram müəllifin şəxsi sualları ilə əlavələnib. Bu suallar toplanan məlumatın azərbaycanlı xüsusiyyətlərini əks etdirir. Həmçinin Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunun arxiv materiallarından da istifadə edilmişdir. Respublikanın botaniki tədqiqinə aid olan arxiv materialları, müxtəlif müəlliflərin məqalələri, dissertasiyaları, dərslikləri, dərs vəsaitləri və təlimatlarında, monoqrafiya və toplularında olan məlumatlardan istifadə edilib. Bundan başqa Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin baytarlıq fakültəsinin əməkdaşlarının şəxsi arxivləri və məqalələri istifadə olunub. Tədqiqat zamanı retrospektiv təhlili üçün ADAU-nun biologiya kafedrasının və AMEA-nın Botanika İnstitutunun əvvəlki illərin herbarium kolleksiyaları və müasir herbari topluları öyrənilib.
Tədqiqat zamanı Asterçiçəklilərin nümayəndələri toplanılmış və hər birinin baytarlıq təbabətində istifadə imkanları öyrənilmişdir. Adi dəvədabanı (Tussilago farfara L.). Çoxillik sürünən uzunsov kökümsova malik bitkidir. Kökyanı yarpaqları ürəkvaridir. Eni 25 sm-ə çatır. Çiçəkləri sarıdır. Erkən yazda çiçəkləyir. Azəraycanda adi dəvədabanı Samur-Dəvəçi ovalığında, Kiçik Qafqazın şimalında, ovalıqlardan orta dağ qurşağına və yuxarı (2200 km qədər) rast qəlir. Açıq tez-tez rast gəlinən qilli torpaqlarda, çayların və dağ çaylarının sahillərində, arxların kənarlarında rast gəlinir. Müalicəvi əhəmiyyətə kökyanı yarpaqlar malikdir. Onları yayın birinci hissəsndə yığırlar kağız üzərində açıq havada tez qurudurlar. Qurudulma zamanı tez-tez yarpaqları çevirmək lazımdır. Müalicəvi əhəmiyyətə çiçəkləri də malikdir. Onları çiçəkləmə dövrünün əvvəlində açıq quru havada toplayırlar. Bitkinin yarpaqlarında çox miqdarda selik, aşı maddələri, askorbin turşusu, karotin, inulin və başqa maddələr vardır. Dəvədabanı (Tussilago farfara) qədim dövrlərdən öskürəyə qarşı istifadə olunan bitkidir. Yarpaqları yaxşı nəzərə çarpan bəlğəm gətirən və yumşaltma qabiliyyətinə malikdir və nəfəs yollarının xəstəlikləri zamanı istifadə edilir. Dəvədabanın qurudulmuş yarpaqları tövlədə xüsusi qablarda yandırılaraq tüstü yaradılır. Bu bitkinin tüstüsü ilə heyvanlar nəfəs alarkən, onlarda nəfəs yollarının infeksion xəstəlikləri və digər soyuqdəymələr müalicə edilir. Heyvanlarda vərəmə qarşı profilaktik tədbir kimi istifadə edilir. Acıqovuq (Taraxacum officinale Web.s.l.). Yarpaqların hamısı kökyanı, uzunsov qismən və ya bütöv kəsikdirlər. Çiçəkləri dilşəkilli, sarı, səbətlərə toplanmış şəkildə, uzunsov yarpaqların əsaslarında yerləşirlər. Meyvəsi - toxumcuq, bozumtul-tünd ağ tükcüklüdür. Aprel-iyun aylarında çiçəkləyir, meyvə əmələ gətirməsi may-iyun aylarına təsadüf edir. Böyük və Kiçik Qafkazda orta dağlıq və subalp qurşagında meşələrdə, çəmənlərdə geniş yayılmışdır. Azərbaycanda onun bol ehtiyyatları vardır. Dərman məqsədilə ancaq kökləri istifadə olunur. Acıqovuğun kökündə cox miqdarda süd şirəsi borucuqları olur ki, onlarında içərisində acı dadlı süd şirəsi yerləşir. Bu şirə tərkib etibarilə acı qlikozidlərdən ibarətdir. Bitkinin yarpaqlarının və köklərinin tərkibində acı qlikozid – taraksasin vardır ki, bitkinin fəal maddəsi hesab olunur. Zəncirotunun kökləri 40% qədər inulin, 20% şəkər, 23%-ə qədər kauçuk, bundan başqa axıqlikozid-taraksasin, mikroelementlər (kalsium, dəmir, fosfor və b.), üzvi turşular, karotinoidlər (sarı-narıncı bitki piqmentləri, orqanizmdə vitamin A-ya çevrilir), vitaminlər C, B 2 , PP, aşı maddələri, saponinlər, efir yağları və başqa bioloji aktiv maddələr vardır [2, 3]. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Bundan başqa köklərində flavonoidlər, mineral duzlar, qətranlar vardır. Baytarlıq təbabətində acıqovuq köklərini dəmləyib və yaxud qarışıq dəmləmələrdə istifadə edərək həzmin tənzimlənməsində, ödqovucu vasitə kimi istifadə etmək barədə məlumatlar toplanmışdır. Milli təbabətdə zəncirotunu bir neçə xəstəliklərin müalicəsi məqsədi ilə istifadə edirlər. Bitkinin cavan yarpaqlarında çoxlu miqdarda vitaminlərin olduğunu nəzərə alaraq, onları avitaminozlar zamanı istifadə edilməsini tövsiyə edirlər. Bitkinin yaşıl yarpaqları və kökündən hazırlanmış toz vasitəsilə heyvanların qanında xolesterini azaltmaq olar. Bitkinin köklərini payızın axırlarında, yerüstü hissələrin solduğu zaman qazıb çıxarmaqla tədarük edirlər. Xırda budaqlardan və yarpaqlardan ayırdıqdan sonra, soyuq suda yuyub, açıq hava şəraitində, süd şirəsinin tökülməsi qurtarana gədər, bir qat sərərək isti yaxşı ventilyasiya olunan otaqlarda qurudurlar. Qurudulmuş məhsul quru uzununa qırışlı, spiralvari burulmuş, xaricdən tünd boz, qırılan hissədən isə bozumtul- sarı mərkəzdə oduncaqlı olmalıdır. Tamamilə iysiz, acı dada malik, seliklidir. Baytarlıq praktikasında zəncirotunun koklərini dəmləmə şəklində iştahanın gücləndirilməsində, həzm sisteminin fəaliyətinin tənzimlənməsi üçün istifadə edirlər. Cavan yarpaqları və kök tozu heyvanların qanında xolesterinin nəzərə çarpacaq səviyyədə aşağı salmaq xüsusiyyəti vardır. İri buynuzlu mal–qaraya 20-50, qoyunlara 5-10, toyuqlara 0,2-1 qr miqdarında 2-3 dəfə məsləhət görülür. Andız (zökəmotu) (İnula helenium L.). Hündürboylu, çoxillik ot bitkisidir. Ətli kökümsov gövdəyə və yoğun köklərə malikdir. Kökləri bozumtul-qonur, daxildən isə qonur rəngli nöqtələrlə örtülmüş sarımtıl-ağ rənglidir. Növbə ilə düzülmüş iri, uzunsov-oval şəkilli, yuxarıya doğru tədricən nazikləşən, tünd-yaşıl rəngli yarpaqları vardır. Gövdəsinin başında qızılı-sarı rəngli gözəl çiçəkləri səbət əmələ gətirir. Çiçək səbətinin kənarı dilcəkvari, ortası isə borucuqvari çiçəklərdən təşkil olunmuşdur. Azərbaycan şəraitində bitki iyun ayında çiçəkləyir, yabanı halda isə çay kənarlarında, nəmli yerlərdə, əkin sahələrində, bəzən quru yerlərdə də bitir. Azərbaycanda andızın ehtiyatı çoxdur. Dərman məqsədilə bitkinin köklərini payızda toplayır, soyuq su ilə yuyub təmizləyir, sonra xırdalayıb isti otaqlarda qurudurlar. Köklərinin tərkibində 1-2% efir yağı olur. Efir yağına xoş iy verən tərkibindəki terpen qrupundan olan maddədir. Bundan başqa xammalın tərkibində saponin müəyyən edilmişdir. Andızın kökündə 40%-ə qədər inulin tapılmışdır. Andız xalq təbabətində ən qədimdən istifadə edilən dərman bitkisidir. Tarixi məlumatlara görə o “doqquz dəvə qüvvəsinə” malikdir. Buna görə də rus dilində ona “devyasil” deyilir [2]. Bitkinin müalicə əhəmiyyəti haqqında hələ eramızdan 460 il əvvəl yazılmış məlumatlara rast gəlirik. Kökündən müasir təbabətdə bir sıra məqsədlər üçün istifadə olunur. Məsələn, tənəffüs yollararının iltihabında yumşaldıcı və bəlğəmgətirici dərman kimi işlədilir. Bu məqsədlə onu bəzən gülxətmi, biyan kökləri ilə birlikdə təyin edirlər. Bundan əlavə andızın kökü ödqovucu çayın tərkibində də işlədilir. Xalq təbabətində andızın kökündən dəmləmə və bişirmə halında isitmədə, tənəffüs yollarının iltihabında, yarpaqlarından isə dəri xəstəliklərinin müalicəsində yarasağaldıcı dərman kimi içirdilir. Azərbaycanda andızın sənaye əhəmiyyətli ehtiyatı vardır. Lakin çox təəssüf ki, bu faydalı bitkidən hələ lazımınca istifadə olunmur. Uca andızın (İnula helenium) kökü və kökümsovunda 1-2% efir yağları, eləcə də saponinlər vardır. Ekstrakt və spirt məhlulu şəklində öskürək əleyhinə və bəlğəmkətirici dərman kimi istifadə edilir. Heyvanların bədənində olan parazitlərə təsir edən bitkilərdən biri də birəotudur (Pyrethrum Gaerth). Birəotunun Azərbaycanda 27-dən artıq növü məlumdur. Ancaq bunlardan ikisi - Dalmat birəotu (P. cinerariifolium Frev) və ətrəng birəotu (P. carneum) dəri parazitlərinə qarşı təsiretmə qabilliyyətinə malikdir. Hər ikisi Azərbaycanın əsasən dağətəyi və dağlıq zonasında geniş yayılmışdır. Birəotunun tərkibində insektisid təsirə malik olan pirentrin və sinerin alkolloidləri
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
vardır. Bu çoxillik bitki 30-70 sm hündüriükdə ola bilir. Yeraltı hissəsi çox sıx, yan odunlaşmış kökümsova malikdir. Kök boğazından çox saylı gövdəciklər çıxır. Yarpaqları növbəlidir, lələkvari bölümlüdür. Kök boğazı və aşağı budaqlarda olan yarpaqlar xırda saplaqlıdır, yuxarı yarpaqlar isə oturaqdır. Çiçəkləri iri tək-tək səbətə yığılmışdır. Ləçəklərin rəngi ağ çəhrayı və tünd qırmızı ola bilir. Dərman məqsədi və birəotunun çiçəklərindən istifadə edilir. Hər iki növün çiçəkləri toplanaraq kölgəlikdə qurudulur, üyüdülür, 1:1 nisbətində ocaq külünə qatılaraq tövlə və quş damlarına səpilir. Bədənlərində parazit çox olan heyvanların üzərinə də səpib bilər. Milçəklərə ağcaqanadlara və yay vaxtı tövlələrdə olan həşəratlara və digərlərinə öldürücü təsir göstərir. Eyniliklə ev quşları üçün küllük düzəldilə bilər. Adi çobanyastığı (mollabaşı) (Chamomilla recutita L.). Birillik ot bitkisidir. 35sm hündürlükdə olur. Yarpaqları uzunsovdur. Çiçək səbətinin kənarı ağ dilcəkvari, daxili isə sarı rəngli boruyabənzər çiçəklərdən təşkil olunubdur. Çobanyastığı alaq bitkisi kimi Azərbaycanda əsasən Kür-araz ovalığında, çəmənlərdə, yol kənarlarında, yaşayış yerlərində bitir.
Aptek çobanyastığının çiçəklərinin dəmləməsi spazmolitik, iltihabkəsici, antiseptik, tərqovucu vasitə kimi bağırsaq spazmlarında, meteorizmdə və ishalda tətbiq edilir. Aptek çobanyastığının xaricə tətbiq edilməsi müxtəlifdir. Dəri xoralarında, ekzemalarda, yanıqlarda ondan təpitmələr, bişirmələr, vannalar hazırlayaraq istifadə edirlər. Xaricə islatma dərmanı və imalə şəklində istifadə edilir. Həmçinin selikli qişaların iltihabında tətbiq edilir. Bu zaman dəmləməyə 4 qr bor turşusu əlavə edilir. Oynaqlarda ağrılar zamanı, zədələnmələrdə bişirmə hazırlayırlar. Bunun üçün bitkini sıyıq halına qədər bişirirlər, təmiz dəsmala isti-isti yayıb xəstə nahiyyəyə yapışdırırlar. Çobanyastığının çiçəklərinin dəmləməsini 1 qaşıq xammal 1 stəkan qaynar suya əlavə edərək hazırlayırlar. Buzovlara 2-3 ml/kq diri çəkiyə təyin edirlər, yəni 30 kq çəkili danaya 3-4 qaşıq yeməkdən 30-40 dəq. əvvəl 2-3 dəfə gündə vermək məsləhət edilir. Ishal zamanı bu miqdarı artırmaq olar. İri buynuzlu heyvanlara - 25- 50 qr, xırda buynuzlulara – 5-10, toyuqlara 0,1-0,2 qr daxilə təyin edilir. İri atpıtrağı (Arctium lappa L.) İkiillik və ya çoxillik ot btkisidir. Qalın və iyşəkilli budaqlanmış kökə malikdir. 60-150 (200) sm hündürlüyündə düzqalxan, budaqlanmış və üzəri tükcüklərlə örtülmüş gövdəsi vardır. Yarpaqları 50 sm-ə qədər uzunluqda olub, növbəli yerləşirlər, gövdənin aşağı hissəsindəki yarpaqlar uzun saplaqlıdır, yumurtaşəkillidir, üst tərəfi hamardır, alt tərəfdən isə boz tük və ya tükcüklərlə örtülüdür. Çiçək qrupu iri şəkilli səbətdir, çiçəklər borucuqdur, qırmızı-bənövşəyi rəngdədir və səbətin qınından azca uzundur. Bitki iyun ayımndan oktyabra qədər çiçək açır. Azərbaycanda Quba, Qusar, Xaçmaz, Balakən, Zaqatala, Qax, Lerik, Lənkaran və digər rayonlarda yayılmışdır [4]. Bitkinin kökünün tərkibində 45 %- qədər inulin, 12,3 %-ə qədər proteyin, 3,9 %-ə qədər aşı maddələri, seskviterpen laktonları, o cümlədən lappafen A, di- və triterpenoidlər, 0,2 %-ə qədər efir yağı, fenol turşuları. Sitosterin, K, Ca, Mg duzları, ali yağ turşuları və s. vardır. Bitkinin yarpaqlarının tərkibində liqnanlar, flavonoidlər, fitosterinlər, 0,1 %- qədər alkaloidlər, askorbin turşusu, 8 %-ə qədər aşı maddələri müəyyən edilmişdir. Atpıtrağının toxumlarının tərkibində liqnan qlikozidi olan arktiin müəyyən olunmuşdur. Xammal kimi bitkinin kökündən istifadə olunur. Kökü qalın, mil kökdür, xaricdən tünd-qonur, daxildən isə sarı rəngdədir. Zəif iyi və dadı vardır. Atpıtrağını dəri xəstəliklərində geniş istifadə edirlər. Bitkinin yaşıl yarpaqları antibakterial tərkiblidirlər. Onları yarasağaldıcı kimi zədələnmiş (yanıq, kəsik, sürtük) və ya iltihablaşmış dəri üzərinə yapışdıraraq istifadə edirlər. Əgər yaşıl yarpaqlar olmazsa, qurudulmuş yarpaqları isti suda islatdıqdan sonra tətbiq edirlər. Dəri xəstəliklərində, xüsusilədə iltihablı və qaşınmalarda kök dəmləmələrindən istifadə haqda məlumatlar əldə etmişik. Baytarlıq praktikasında bitkinin kökünü dəmləyib, sidikqovucu, tərqovucu kimi böyrək və sidik kisəsi daşlarında, mədə və onikibağırsaq xoralarında istifadə etməyi məsləhət görürlər.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Mavi göyçiçək (Centaurea cyanus L.) 30-80 sm hündürlüyündə birillik və ya ikiillik ot bitkisi olub, incə, şaxəli gövdəyə və nazik köklərə malikdir. Yarpaqları boz-yaşıl rəngdədir, torvari-dəriciklidir. Aşağı yarpaqları üçbölümlü və ya lələkvari bölümlüdür, üst yarpaqları isə xətkeşşəkillidir, tamkənarlıdır və oturaqdır. Səbətə toplanmış çiçəkləri var. Səbətlər tək-tək olmaqla gövdənin yuxarısında yerləşir. Səbətin kənarlarındakı çiçəklər qeyri-cinsi, qıfşəkilli, göy rəngdə, ortadakı çiçəklər isə ikicinsli, ortadakı çiçəklər isə ikicinsli bənövşəyi rəngli və borucuqşəkillidir. Bitki iyun-iyul aylarında çiçək açır, meyvələri isə avqust ayında yetişir. Çiçəklərin əsas bioloji fəal maddələri antosianlardır. Xammalda sianin, pelarqonidinin qlikozidləri, flavonoidlər (apigenin, lüteolin, kepmferol və kversetinin törəmələri), eləcədə antosianlardan sianin və sikornin, kumarinlər, aşı maddələri, az miqdarda efir yağı müəyyən edilmişdir. Bitkinin çiçək səbətləri çiçəkləmə dövründə tədarük olunur. Xammal çiçəklərin göy rənginin solmaması üçün işıqdan mühafizə olunan yerlərdə qurudulur. Xammal səbətin kənarında və ortasında yerləşən çiçəklərdən ibarətdir. Çiçəklərdən hazırlanmış dəmləmədən yüngül sidikqovucu və ödqovucu vasitə kimi istifadə edirlər. Xalq baytarlıq təbabətində qızdırma əlehinə, böyrək və sidik kisəsi xəstəliklərində istifadəni məsləhət görürlər. Bəzi göz xəstəliklərində göyçiçəyi islatmalar şəklində tətbiq edirlər. Qızılsəbət (Solidago vigaurea L.). Azərbaycanda yabanı halda 2 növü bitir, dərman məqsədilə 1 növü istifadə olunur. Çoxillik ot bitkisidir. Hündür yuxarı hissədən budaqlanan gövdəyə malikdir. Aşağı gövdə yarpaqları uzunsov-lansetşəkilli, yuxarı yarpaqlar isə lanset şəkillidirlər. Səbətlər uzunsov süpürgə çiçək qrupunda yerləçirlər. Örtük kirəmitşəkilli, 4-6 sırada yerləşən qeyri-bərabər ləçəklərdən ibarətdir. Çiçəklər dilşəkilli və boru şəklilli, hamısı sarıdırlar. Toxumcalar silindrik formada. İyul-avqust aylarında çiçəkləyir, meyvələri avqust- sentyabr ayında yetişirlər. Azərbaycanda Qubanın rayonlarında, Lənkəran dağ qurşağında, orta dağ qurşağından subalp qurşağa kimi yayılıblar. Kollıuqlarda, meşələrdə, dağ çəmənlərində, bağlarda bitir. Otun tərkibində saponinlər, aşı maddələri, efir yağları vardır. Yarpaqlarında karotin (çiçəkləmə dövründə 96 qamm), C vitamini (73,3 mq%), meyvələrində piyli yağlar (14,4%), köklərində inulin vardır. Xalq təbabətində qızılsəbət otundan və meyvələrindən sulu cövhər və dəmləmə şəklində mədə-bağırsaq xəstəliklərində, xüsusilədə ishal zamanı büzücü və antiseptik vasitə kimi tədbiq olunur. Qızılsəbətin yaşıl yarpaqları ilə yaraları müalicə edirlər. Yarpağı əzib xəstə yerə yapışdırırlar. Adi böymədərən (Achillea millefolium L.). Asterçiçəklilər (Asteracaeae) fəsiləsindəndir. Tərkibində 1-2 % efir yağı vardır. Dəmləmə və tablet һalında qankəsiçi, ağrı sakitləşdirici və iştaş gətiriçi dərman kimi daxilə qəbul edilir. Acı yovşan (Artemisia absinthium L.) Asterçiçəklilər (Asteraceae) fəsiləsindəndir, zəhərli bitkidir. Ədəbiyyat məlumatına görə onun tərkibində sedamin alkaloidi və qlükozidlər vardır. Bu cinsin növləri həcmcə balaca olduğu və çılpaq yerlərdə bitdikləri üçün yem cəhətdən əhəmiyyətli deyildir. Yovşanın Azərbaycanda 16-ya qədər növü yayılmışdır. Özünəməxsus ətirli ıyli və acı dadı vardır. Gövdəsində və yarpaqlarında tuyan, tuyol, felandren olan 2%-ə qədər efir yağları, seskiternen laktoiları absintin, apabsintin, artabsin, aşılayıcı maddələr, flavonoidlər, qlikozidlər vadır. Yovşanın çıçəkləmə dövründə yarpaq və gövdəsində xüsusi acı maddə - tauremizin (1,5%) toplanır. Bitkinin kökündə alkaloidlər 0,1%, efir yağları, yarpaqlarında acı maddələr pirokatezin müəyyən edilib. Yovşan otu (Artemisia L.) ununun su ilə qarışığını qoyun və quzulara içirtdikdə moniezioza qarşı 42-70%-ə qədər müalicə səmərəsinin olmasını göstərirlər. [1] Beləliklə, elmi və xalq baytarlıq təbabətində istifadə edilən dərman bitkilərini taksonomik analiz edərək belə nəticəyə gəlmək olar: Terapevtik təsirinə görə asterçiçəklilər
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
(Asteraceae) fəsiləsinə aid olan bitkiləri aşağıdakılardır: 1. Mərkəzi
sinir sisteminə təsir edənlər
– Echinops sphaerocephalus L.(E.daghestanicus), Cichorium inthybus L., 2. Tənəffüs orqanları xəstəlikləri zamanı istifadə olunanlar - Inula helenium L., I.grandiflora Willd., Tussilago farfara L., 3.
Mədə-bağırsaq və həzm sisteminin xəstəliklərində istifadə edilənlər - Cnicus benedictus L., Taraxacum serotinum Waldst. &Kit) Poir, Taraxacum officinale Wigg., Artemisia vulgaris L., A.absinthium L., A.arenaria DC, A.scoparia Waldst. & Kit, A.monogyna sensu Poljak., A.szowitziana (Bess.) Grossh., A.lerchiana (A.fragrans Willd.) Web., A.spicigera C.Koch, Achillea wilhelmsii (A.santolina) C.Koch, A.millefolium L., A. nobilis L., A. filipendulina Lam., A. neilreichii A.Kerner, Bidens tripartita L., Solidago virgaurea L., Matricaria chamomilla L., Senecio racemosus (Bieb.) DC, S.rhombifolius (Adams) Sch. Bip. 4. Vitamin tərkiblilər - Cirsium vulgare (Savi) Ten., Taraxacum serotinum (Waldst. &Kit) Poir., Solidago virgaurea L., Calendula persica C.A.Mey., Bidens tripartita L., 5.
Qurd xəstəlikləri zamanı istifadə olunanlar - Artemisia vulgaris L., A.abs inthium L., A.scoparia Waldst. &Kit, Tanacetum millefolium (L.) Tzvel., Achillea wilhelmsii C.Koch (A.santolina auct.), Anthemis tinctoria L., Inula helenium L., Pyrethrum silaifolium Stev., P.carneum Bieb., P. ci ner ariif olium Trev ., Chamomilla recutita L. (M.chamomilla L.), Lepidotheca aurea (L.) Kovalevsk. (Matricaria aurea (L.) Sch.Bip.), Arctium lappa L., A.tomentosum Mill., A.palladini (Marc.) Grossh., A.nemorosum Lej. 6.
Qaraciyər, öd yolları, böyrək və sidik yolları, qanaxma əlehinə istifadə edilənlər - Helichrysum plicatum DC., Centaurea bruguierana (T.belangeriana( DC.) Stapf.), C.cyanus L., Urospermum picroides (L.) Scop. Ex F.W.Schmidt. Kimya sənayesinin güclü inkişafına baxmayaraq, dərman bitkilərinə maraq azalmayıb, yüksək dərəcədə artıb. Axır onilliklər ərzində fitoterapiya bayrtar həkiminin müalicəvi üsullarına daxil olub. Digər tərəfdən dərman preparatlarının hazırlanmasında bitki xammalının istifadə olunması baytarlıqda xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Çünki bu preparatlar sintetiklərdən ucuz başa olub, onları təmamilə əvəz edə bilirlər. Bu isə heyvandarlıq məhsullaranın qiymətinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Bununla əlaqədar, yeni dərman bitkilərinin axtarılması, öyrənilməsi və geniş miqyasda baytar təcrübəsinə tədbiqi böyük xalq təsərrüfatı əhəmiyyətinə malikdir. Təbiət Azərbaycanın otlaqlarını müəyyən xüsusiyyətlərə malik dərman bitkiləri ilə mükafatlandırıb. Qış otlaqlarında helmintlərə qarşı, vitaminli dərman bitkiləri ilə zəngindirlər. Ev heyvanları tərəfindən yeyidikdə təbii sanasiya baş verir və kənd təsərrüfatı heyvanlarının nəsilvermə qabiliyyəti artır. Dərman bitkiləri şərti-patogen mikrofloraya qarşı immunobioloji sərhədin yaranmasına səbəb olurlar, orqanizmin ümumi rezistentliyini artırırlar, yeni doğulmuş balaların immun mühafizə qüvvələrini stimulə edirlər. Yem əhəmiyyətinə və eyni zamanda müalicəvi təsirə malik olan bitkiləri istifadə etmək daha səmərəlidir, ona görə dərman bitkilərinin tədbiqi təbii qidalanma formasında ola bilər [5, 6, 7, 8].
Yüklə 7,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|