Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild
Yüklə 7,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- UOT: 581.6. 582 ABŞERON FLORASININ QIRXBUĞUM POLYGONUM L.
- NƏTICƏLƏR VƏ ONUN MÜZAKIRƏSI
- РЕЗЮМЕ ВИДЫ РОДА ГОРЕЧЬ POLYGONUM L. ВО ФЛОРЕ АБШЕРОНА И ПЕРСПЕКТИВЫ ИХ ИЗУЧЕНИЯ
- UOT:581.5 AZƏRBAYCANIN NADİR AĞAC VƏ KOL BİTKİLƏRİNƏ ANTROPOGEN AMİLİN TƏSİRİNİN TƏHLİLİ
|
RESUME ONTOGENESIS AND AGE SPECTRUM OF AGROSTIS PLANIFOLIA C. KOCH CENOPOPULATIONS ON THE HIGHLANDS OF THE MINOR CAUCASUS İsmayılova Z.M., Guliyeva R.Z.
The problem of biodiversity conservation recently has become more actual due to growing human influence on nature. Population & ontogenetical methods have greatly contributed to the study of biology and ecology of plants, as they allow to obtain information on reproductive activity, ontomorphogenesis, to determine the optimal conditions for the development of species and of populations in phytocenosis, to identify the degree of tolerance and basic adaptation mechanisms of plants, manifested as a response to natural and anthropogenic impacts. As objects of investigation we have chosen the rare plants of the Poaceae-Agrostis planifolia C. Koch. Family. Diagnoses of ontogenetic states have been developed and identified main types of spectrum of ontogenetic populations.
Key words: cenopopulation, biomorph, phytocenosis, ontogenesis AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
UOT: 581.6. 582 ABŞERON FLORASININ QIRXBUĞUM POLYGONUM L. NÖVLƏRİ VƏ ONLARIN ÖYRƏNİLMƏSİNİN PERSPEKTİVLİYİ Cəfərova E. E. AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, AZ 1106, Bakı, Azadlıq pr. 155 Botanika İnstitutunun herbari fondunda və Abşeron ərazisindən toplanmış herbarilərin araşdırılması nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Abşeron floristik rayonunda Qırxbuğum- Polygonum L. cinsinin 5 növü, P. caspica, P. patulum, P. aviculare və P. argyrocoleum, P. convrevulus L. yayılmışdır. Qırxbuğum Polygonum cinsi növlərinin kimyəvi tərkibinin və istifadə sahələrinin müqayisəsi göstərir ki, onların Abşeronda o cümlədən, bütün Azərbaycanda yayılmış növlərinin öyrənilməsi perspektivlidir. Açar sözlər: Polygonum L., növ, yayılması, perspektivliyi Qırxbuğum Polygonum L. cinsi Qırxbuğumkimilər Polygonaceae Juss. fəsiləsinin növ tərkibinə görə ən zəngin cinsidir. Qırxbuğum fəsiləsinə daxil olan 40 cinsdə 800 növ olduğu halda, onlardan ¼ yəni 200 növü Qırxbuğum cinsinin nümayəndəsidir. Qırxbuğum cinsi Qafqaz florasında 40, Azərbaycan florasında 27 növlə təmsil olunur [19]. Son illərdə Qırxbuğum cinsinin botaniki-sistematik öyrənilməsi nəticəsində cinsə daxil olan Polygonum alpinium All. növündən Aconogonon (Meissh) Reichenb. cinsi, Polygonum amphibium L. növündən Persicaria Hill. cinsi, P. carneum C. Koch., P. viviparum L. növündən Bistorta Hill. cinsi, P. convrevulus L. növündən Fallopia Adans. cinsi yaranmış və Qırxbuğum fəsiləsinə yeni cinslər kimi daxil edilmişdir [3, 27]. Cinsə daxil olan növlər faydalı xüsusiyyətləri və istifadə spektrinin genişliyinə görə də fəsiləyə daxil olan növlər arasında ilkin yerdədir. Cinsə daxil olan növlərin əksəriyyəti, xüsusilə Polygonum hydropiper L., P. aviculare L., P. bistorta bir çox xalqların və ölkələrin elmi və xalq təbabətində müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir [4, 24]. Cinsə daxil olan növlər P. coriarium Grig., P. divaricatum L., P. alopecuroides Turcz. ex Meissn., P. amphibium L., P. corneum C. Koch., P. lapathifolium L., P. limosum Kom və başqaları aşılayıcı [8, 9, 14, 17, 22], P. amphibium L., P. orientale L., P. aviculare L. və b. boyaq [7, 9], P. bistorta L., P. nitens (Fisch: et Mey) V.Petrov. ex Kom., P. persicaria L. balverən [6, 7], P. divaricatum L., P. weyrich Fr. Schmidt., P. bistorta, P. alpinum All (P. undulatum Murz.) yem [3, 4, 27], P. alpinum, P.
Ədəbiyyat məlumatlarının izlənilməsi və təhlili göstərir ki, Azərbaycan florasında yayılmış qırxbuğum cinsinin nümayəndələri istər sistematik, istər kimyəvi, istərsə də faydalı xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsi istiqamətində G.Şirəliyevanın (2009) tədqiqatını çıxmaqla demək olar öyrənilməmişdir. Tədqiqatın əsas məqsədi Abşeronda yayılmış qırxbuğum növlərini müəyyən etmək və onların öyrənilməsinin perspektivliyi olmasını göstərməkdir.
Tədqiqatın materalı Abşeron yarımadası ərazisində yayılmış Polygonum L. cinsi növlərinə aid toplanmış və AMEA Botanika İnstitutunun herbari fondunda olan herbari materalları olmuşdur. Bitkilərin botaniki növ mənsubiyyəti R.Y. Rzazadə [19] və İ.İ. Karyaginin [13] təyinat metodlarından istifadə edərək müəyyən edilmişdir.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
NƏTICƏLƏR VƏ ONUN MÜZAKIRƏSI AMEA Botanika İnstitutunun herbari fondunda olan və topladığımız herbari nümunələrinin araşdırılması nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, Abşeron yarımadası ərazisində Qırxbuğum cinsinin 5 növü: Xəzər qırxbuğumu (P. caspica (Kom.) Tzvel.), Mayili qırxbuğum (P. patulum Bieb.), Gümüşü qırxbuğum (P. argyrocoleum Stend.), Sarmaşan qırxbuğum (P. convolvulus L.) və Quş qırxbuğumu (P. aviculare L.) yayılmışdır. Bunlardan axırıncı növ Abşeron ərazisində ilk dəfə müəyyən edilib. Xəzər qırxbuğumu növü respublikanın yalnız, Abşeronun - Xocahəsən, Zabrat, Sabunçu, Novxanı kəndləri və Sulutəpə massivində də rast gəlinir. R.Rzazadənin [19] verdiyi məlumata əsasən çoxillik və ya ikiillik ot bitkisidir. Kök boğazından budaqlanan bir neçə sürünən gövdəlidir. Gövdələri 40-60 sm uzunluqda olur. Yarpaqları ağımtıl olub, alt tərəfdən görünən damarlı, üst tərəfdən eninə qırışlı dərivaridir. Çiçəkləri yarpaq qoltuğunda tək-tək və ya iki-iki olur, kiçik saplaqlıdır. Çiçək yanlığı ensiz yaşıl, kənarlardan çəhrayı rənglidir. Çiçək yanlığı yarpaqdan iki dəfə qısadır. Həyatyanı sahələrdə, arx kənarında, alaq otları arasında rast gəlinir. Mayil qırxbuğum növü respublikanın bütün botaniki-coğrafi rayonlarında yayılmışdır. Abşeronda su kənarı cəngəlliklərdə, suvarma arxlarının ətrafında, zibilli yerlərdə bitir. Birillik ot bitkisi olub, yerüstü hissəyə yaxın budaqlanan, hündürlüyü 50-70 sm möhkəm gövdəyə malikdir. Buğumüstü yarım-şəffaf, qısadır. Yarpaqlar gövdəyə bitişmiş, itiucludur. Aşağı yarpaqlar köndələn-neştərşəkilli, yuxarı yarpaqlar isə neştər və ya xəttvaridir. Çiçəkləri yarpaq qoltuğunda uzun barmaqvaridir, çətirdədir. Çiçəyi qırmızıdır. Çiçəkyanlığı boruşəkilli, bəzi hissəsi qırmızımtıldır. Gümüşü qırxbuğum növü respublikanın Kür-Araz ovalığı, Naxçıvan, Şimali Kiçik Qafqazın düzən hissələri, Lənkəran ovalığı, Xəzər sahillərində, Abşeronda Bilgəh, Nardaran, Hövsan kəndləri ərazisində yayılmışdır. Bitkiyə həyətyanı, alaqbasmış sahələrdə tez-tez rast gəlinir. Birillik ot bitkisi olub, 30-90 sm hündürlükdə, düzduran, möhkəm gövdəyə malikdir. Buğum araları uzundur. Əsasından tünd-qonur olan yarpaqaltlığı qısadır. Yarpaqları tək damarlı 1-4 sm uzunluğunda və 3-8 mm enində, itiuclu, neştər şəkillidir. Çiçək qrupu 1-3 çiçəkdən olan, qısa saplaqlı, yarpaqsız çubuq şəklindədir. Çiçəkyanlığı zəngvari olub, 2 mm uzunluğunda parlaq ağ və ya çəhrayı rəngdədir. Quş qırxbuğumu növü Azərbaycanın Böyük Qafqazın Quba massivi, Kiçik Qafqazın Mərkəzi, Naxçıvanın dağlıq, Lənkəranın düzən, Qobustan, Abşeron, botaniki-coğrafi rayonlarının düzənlik, dağətəyi və dağ qurşaqlarında rast gəlinir. Abşeronda Xırdalan, Saray, Xocahəsən və başqa kəndlərdə yolətrafı, həyətyanı sahələr, daşlı yamaclarda, zibilli yerlərdə bitir. Birillik ot bitkisidir. Gövdəsi 20-45 sm hündürlükdə düzqalxan və ya sərilən sıx yarpaqlıdır. Yarpaqları enlikürəkvari, enli elleptik və ya əks köndələn-ovalşəkillidir. Gövdə və budaqlardakı yarpaqlar bir-birindən az fərqlənir. Yarpaq qoltuğunda yerləşən sümbülvari çiçək qrupu 1-5 çiçəkdən ibarətdir. Çiçəkyanlığı ortaya kimi ayrıdır, bölümləri yaşılımtıl, kənarlardan ağ və ya çəhrayıdır. Sarmaşan qırxbuğum növü Azərbaycanın bütün botaniki-coğrafi rayonlarında düzənlikdən orta dağ qurşağına kimi geniş ərazidə yayılmışdır. Adətən alaqlı yerlərdə, əkin sahələrində, çəmənlərdə və bəzi hallarda kolluqlarda rast gəlinir. Abşeronun bütün ərazisində, yol kənarlarında, əkilməmiş sahələrdə, həyətyanı sahələrdə rast gəlinir. Birillik ot bitkisi olub, 1 m hündürlüyündə sarmaşan gövdəyə malikdir. Yarpaqları uzun saplaqlı yumurta şəkilli, iti uclu, əsasından ürəkvari-nizəşəkilli, təpə yarpaqları uzun-itiucludur. Çiçək qrupu salxımdır, yarpaq qoltuğunda olub 2-6 ədəddir, qısa saplaqlıdır. Çiçək yanlığı 2-2.5 mm, kənarlardan yaşıl, ağ və ya çəhrayı haşiyələnmiş pərdəvari bölümlərdən ibarətdir. Qırxbuğum cinsinə daxil olan növlərin əksəriyyəti aşı maddəsi ilə zəngindir. Aşı maddəsi ilə ən zəngin orqan, onların köküdür. Növ mənsubiyyətindən asılı olaraq, kökdə aşı maddəsinin miqdarı 5-36%, bəzi növlərdə P. coriarium 40-55% təşkil edir. P. alpinum All. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
növünün yerüstü hissəsində də aşı maddəsinin miqdarı bitdiyi yerdən asılı olaraq 3.3-36%, gövdəsində 7.9-10.5% arasında dəyişilir [11, 14, 17, 22]. Çiçəklərində 18.8% aşı maddəsi olur (18). Qırxbuğum növlərində sintez olunan aşı maddəsinin aşılama qabiliyyəti 85-90% təşkil edir [11, 17]. Qırxbuğum növləri katexinlər, flavanoidlər, antosianlar, üzvi turşular, vitaminlər və digər bioloji fəal maddələrlə zəngindir [15, 16, 21]. Flavanoidlərin ən çox toplandığı orqan çiçək qrupudur [5]. Çiçək salxımında flavanoidlərin miqdarı 9.8-16.3%, çiçəklərdə 18.90% olur [15, 23, 25, 26]. Flavanoidlər – kempferol, kversetin və mirisetin aqlikonlarının törəmələridir. [5, 15, 21]. Yerüstü hissədə flavanoidlərin miqdarı 1.3-3.5% arasında dəyişir. Qırxbuğum növləri vitaminlərlə də zəngindir [10]. Tərkibində 1%-dən artıq flavanoid saxlayan bitki flavanoid preparatı almaq üçün xammal mənbəyi heasb olunur. Qeyd olunanlar sübut edir ki, qırxbuğum növlərinin hamısı flavanoidli bitki hesab oluna bilər və müxtəlif məqsədlərə istifadə edilən flavanoid preparatları, dərman vasitələri və s. almaq üçün istifadə edilə bilər. Qırxbuğum növlərinin elmi və xalq təbabətində müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilməsi məhz onların tərkibindəki polifenol birləşmələrinin kəmiyyət və keyfiyyət tərkibindən asılıdır. Qırxbuğum növlərinin müxtəlif orqanlarından alınmış çıxarışların qan kəsici, mədə yarasının müalicəsi, antihipertonik, antiskleriz, diuretik xüsusiyyətlərinin səbəbi alınmış çıxarışların tanninlər, flavanoidlər, C vitamini və b. bioloji fəal maddələrlə zəngin olmasıdır [10, 15, 28]. Qırxbuğum kökündən alınmış çıxarış podaqra, revmatizm, əsəb və endokrin sistem xəstəliklərində də istifadə edilir [24]. P. corvarium növündən alınmış “Taranalbin”, “Taranaform” preparatları kəskin və xroniki dizenteriyada [1, 2], stomatitdə, paradontozda [15, 24], ginekoloji təcrübədə [24] və s. geniş istifadə edilir. Elmi təbabətdə büzücü, orqanizmi möhkəmləndirici, diuretik vasitə kimi [24], xalq təbabətində müxtəlif mənşəli qanaxmalarda qan dayandırıcı, dizenteriya əleyhinə, malariya və bəzi bəd xassəli şişlərin müalicəsində istifadə edilir [1, 2, 4, 10, 18]. Qırxbuğum növlərinin tərkibində yüksək miqdarda tanninlər, katexinlər, flavanoidlər, antosianlar, vitaminlər və digər bioloji fəal maddələrin olması onlardan gön-dəri sənayesində dərilərin aşılanması, toxuculuq sənayesində yun və pambıq sapların boyanmasında, tibbdə qankəsici, diuretik, antidiabetik, antibakterial, P vitamin fəallığına malik tibbi preparatların alınmasında istifadə edilməsi mümkünlüyünü göstərir. Bütün bu deyilənlər, bu bitkilərin öyrənilməsinin perspektivli olduğunu göstərir. ЛИТЕРАТУРА
1. Абакумова Л.Ф. Лечебные препараты тарана. – Тр. Алма-Атинского зовет. Ин-та, 1956, т. 9, с. 256-257. 2.
Абакумова Л.Ф., Беклемишев И.П., Мизякина В.А. К вопросу о лечебных свойствах таранальбина. – Тр. Алма-Атинского зовет. Ин-та, 1963, т. 13, с. 168-170. 3.
Распространение и природные запасы полезных растений Узбекистана. Ташкент, 1974, вып. 1, с. 76-162. 4.
Сибири. М.; Л., 1959, 347 с. 5.
Высочина Г.И. Об агликонах флаваноидных соединений некоторых евроазиатских видов Polygonum L. Кн.: Актуальные вопросы ботанического ресурсоведения в Сибири. Новосибирск, 1976, с. 180-189. 6.
Глухов М.М. Медоносные растения. М., 1974, 298 с. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
7.
Гроссгейм А.А. Растительные богатства Кавказа. М. 1952., 613 с. 8.
Дробов В.П., Чеврениди С.Х. Таран и его культура. – Изв. АН УзССР, 1952, №5, с. 107-110. 9.
Украине. Кн.: Вопросы изучения и использования дубильных растений в СССР. М.-Л. 1963
10.
Иванов В.Ф. Исследование некоторых видов из семейства Гречишных на содержание витаминов. Кн.: Вопросы фармакогнозии. Л. 1961, вып. 1, с. 179-184. 11.
Икрамов М.М., Чукавина А.П., Трофимова Е.П. Химическая характеристика некоторых представителей сем. Гречишных, произрастающих в Таджикистане. – Растит. ресурсы, 1971, т. 7, вып. 2, с. 161-169. 12.
Минск. 1957, т. 24, вып. 2, с. 45-76. 13.
Карягин И.И. Флора Апшерона, 1952., c. 121-122. 14.
фил. АН СССР. Сер. бот., 1956, т. 3 (5), с. 80-82. 15.
Кукенов М.К., Михаилов В.П. О флавоноидности некоторых растений флоры Казахстана. Вест. АН КазССР, 1974, № 12, с. 31-36. 16.
Махкамова Х.Ф., Бандюкова В.А., Халматова Х.Х. Изучение полифенольных соединений Polygonum amphibium и P. scabrum. ХПС., 1970, № 5, с. 647. 17.
Первухин Ф.С. Дубильные растения и введение их в культуру. Новосибирск., 1963, 191 с. 18.
Приступа А.А. Основные сырьевые растения и их использование. Л.: Наука., 1973, 412 с. 19.
Рзазаде Р.Я. Род Polygonum L. флора Азербайджана, Баку, 1952, с. 166-190. 20.
вып. 10, с. 41-58. 21.
Соболевская К.А., Высочина Г.И. К изучению флавоноидов у Алтайских представителей рода Polygonum L. Раст. рес. 1965, т. 1, вып. 3, с. 367-369. 22.
Соколов П.Д. Таран дубильный как дубитель важнейшие задачи его изучение и внедрения. Раст. рес. 1969, т. 1, в.1, 23.
Хворост П.П., Комисаренко Н.Ф. Флаваноиды Polygonum aviculare. ХПС., 1980, № 6, с. 840. 24.
Шретер А.И. Лекарственная флора советского Дальнего Востока. М. 1975, 327 с. 25.
26.
Jsobe T., Fukushige T., Ju Noda. A new flavonoid glycoside from Polygonum nodosum. Chem. Lett. 1979, N 1, p. 27-30. 27.
Şirəliyeva R.Ş. Naxçıvan MR florasında qırxbuğumkimilər (Polygonaceae Juss.) fəsiləsinin bioekoloji xüsusiyyətləri, ehtiyatı və istifadə yollarının elmi əsasları. Bakı, 2009, 22 c.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
РЕЗЮМЕ ВИДЫ РОДА ГОРЕЧЬ POLYGONUM L. ВО ФЛОРЕ АБШЕРОНА И ПЕРСПЕКТИВЫ ИХ ИЗУЧЕНИЯ
Джафарова Е.Е. Институт Генетических Ресурсов НАНА, АZ 1106, Баку, Пр. Азадлыг, 155.
При обработки гербарного фонда Института Ботаники и собственного сборов установлено, что на территории Апшерона и близких ему районах произрастают 9 видов горечи Polygonum. Из них 5 видов: P. caspica, P. patulum, P. aviculare, P. argyrocoleum, P. convrevulus встречаются на территории Апшерона. На основании химического соcтава и области применения видов рода Polygonum L., произрастающих в других регионах, обосновывается перспективность всестороннего исследования выше перечисленных видов на Абшероне и в целом в Азербайджане.
Ключевые слова: Polygonum L., вид, распространение, перспектива SUMMARY SPECIES OF POLYGONUM L. GENUS IN THE FLORA OF ABSHERON AND PROSPECTS OF THEIR STUDY
Jafarova E.E. Genetic Resources Institute of Azerbaijan NAS, 155- Azadlyg Pr., Baku, АZ1106
Herbarium fund of the Institute of Botany and their own collection established that the territory of Absheron and areas close to him grow nine species of Polygonum at processing. 5 species of these: P. caspica, P. patulum, P. aviculare, P. argyrocoleum, P. convolvulus have been found in the Apsheron area. On the basis of chemical structure and area application of the genus Polygonum L. growing in other regions gives justification of prospects of comprehensive investigation of species growing on Absheron and in the whole Azerbaijan.
Key words: Polygonum L., species, spread, prospect
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
UOT:581.5 AZƏRBAYCANIN NADİR AĞAC VƏ KOL BİTKİLƏRİNƏ ANTROPOGEN AMİLİN TƏSİRİNİN TƏHLİLİ
1 İsgəndər E.O., 2 Məmmədov T.S., 3 Əfəndiyev
P.M.,
4 Vəliyeva
L.İ.
1,4 AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, Email: acae55@hotmail.com 2 AMEA Mərdəkan Dendrarisi 3 Bakı Dövlət Universiteti Botanika kafedrası
Müasir dövrdə Azərbaycanın təbii florasında yayılmış nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki növlərinin bəziləri məhv olmuş, bəzilərinin isə nəsli təhlükə ilə qarşı-qarşıya gəlmişdir [1].
Məlum olduğu kimi ölkəmizin coğrafi durumu, topoqrafiyasi və iqlimi baxımından çox zəngin bir bitki örtüyü formalaşmışdır. Flora və bitki örtüyü baxımından Azərbaycanda müxtəlif fitocoğrafi bölgə bitkilərinin olmasını, burada baş vermiş iqlim dəyişmələrinin bir nəticəsi kimi hesab etmək olar. Yer kürəsində meydana gələn soyuq iqlim şəraitinin təsiri ilə Azərbaycanın dağlıq hissələrində Avropa-Sibir mənşəli bitkilər yerləşmişdir. Əsas etibarı ilə dəniz səviyyəsindən asılı olaraq bitki örtüyündə suksessiyalar (sıralı yerdəyişmələr) baş vermiş və bəzi nadir bitki növləri öz münasib yerlərini burada tapa bilmişlər. Sonradan meydana gələn iqlim dəyişmələri davamlı olaraq bitki örtüyündə yerdəyişmələrə səbəb olmuş Avropa-Sibir, Aralıq dənizi və İran-Turan fitocoğrafi bölgələrinə aid bitkilər bir-birləri ilə rəqabət apararaq öz inkişaflarını davam etdirmişlər. Beləliklə, Azərbaycanda keçmiş zamanlardan bu günə qədər yaşayan relikt və nadir bitkilər ortaya çıxmışdır. Azərbaycanın təbii florasında olan ağac və kol bitkilərinin təxminən 25%-ə qədəri relikt və nadir bitkilərdir. İnsan fəaliyyətinin təsiri nəticəsində bitki örtüyü üzərində gördüyü işlər klimaks növləri azaldaraq bu bölgədə olan meşə və kolluqlar aradan çıxmış və antropogen bozqırlar meydana gəlmişdir.Beləliklə bu kimi işlər nəticəsində bir qisim bitki növlərinin nəsli kəsilmiş və digərlərinin nəsli kəsilmək üzrədir [6]. Ölkəmizin florasında olan nadir bitkilərin areallarının kiçilməsinə, onların nəsillərinin təhlükə qarşısında qalmasına səbəb olan bir sıra amillər vardır ki, bu amillərin içində əsas təsiredici gücə maliki insandır. İnsanlar əkin sahələrini və heyvandarlığı inkişaf etdirməklə yanaşı, meşələri yox etməklə çölləşmə prosesini sürətləndirirlər. Meşə ehtiyatlarının azalması yalnız quraq iqlim şəraiti olmasında deyil, müxtəlif iqlim qurşağı olan bölgələrdə də torpağın məhsuldarlığını azaldır və insanların normal yaşamasına mənfi təsir edir. Meşə olmayan yerlərdə yağan yağış torpağın üst səthini yuyaraq müxtəlif yerlərə aparmaqla onun kasıblaşmasına səbəb olur [11,12]. Dünya ökələri içərisində Azərbaycan öz ərazisinə görə meşə sahəsi baxımından geridə qalan ölkələrdəndir. Meşə sahəsi Azərbaycan ərazisinin təxminən 8-11%-ni təşkil edir. Ölkəmizdə olan meşə sahələrinin 95%-i dağlıq bölgələrdədir. Düzənlikdə olan meşə sahəsi isə təxminən 5 % təşkil edir.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Aparılan müşahidələr və ədəbiyyat məlumatlarına əsasən əvvəlki illərlə müqayisədə Azərbaycanın meşə sahəsi azda olmuş olsa bu proses azalmaqda davam edir [5]. Ətraf mühitin çirklənməsi də bitkilər aləminə, o cümlədən nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitkilərin böyümə və inkişafına mənfi təsir edən amillərdən olub, bu kimi problemlər 20- ci əsrin əvvəllərində bioloqların diqqətini çəkmişdir [2,11]. Ölkəmizdə su, hava çirklənməsi kimi problemlər ətraf mühitin çirklənməsinin bitki örtüyü üzərində rolunu anlamaq üçün əvvəlcə çirklənmənin çeşidlərinin bilinməsi vacibdir. Hava çirklənməsi sənayenin inkişafı nəticəsində ətraf mühitin dəyişikliyə uğraması kimi başa düşülür [11,12]. Bu hadisə tüstü borularında çıxan hissəciklər, radioaktiv və digər maddələr tərəfindən həyata keçirilir. Bu çirkləndirici birləşmələrdən kükürd oksidləri, azot oksidləri, ozon, peroksiasetilnitrat və qurğuşun kimi maddələrdir [2, 3, 8, 9]. Tədqiqatçılardan Münir A.,Özcan S. [3] öz əsərlərində qeyd edirlər ki, hər bir çirkləndirici maddə digər bir maddəni əmələ gətirir.Belə ki, avtomobil borularından çıxan 2 birləşə bilən kimyəvi birləşmə günəş işığı altında yeni və çox zəhərli fotokimyəvi duman kimi bilinən maddəni əmələ gətirmək üçün bir-biri ilə birləşirlər və nəticədə peroksiasetilnitrat adlanan göz yaşardıcı xüsusiyyətə malik kimyəvi bir duman şəkilli maddə əmələ gəlir. Bu maddə bitkilərdə fotosintez prosesinə mənfi təsir edərək qida maddələrin sintezini durdurur və bu yolla bitkilərin ölməsinə səbəb olur [3]. Havada olan digər birləşmələrdən biri də SO 2 -dir. Tədqiqat işlərindən məlum olmuşdur ki, SO 2 -nin təsiri bitki yarpaqlarının rəng dəyişməsinə səbəb olur, yəni yarpaq damarlarında ağ ləkələr meydana gəlir və yarpaqlar ağ rəng alır, enliyarpaq bitkilərdə xlorozun əmələ gəlməsinə, iynəyarpaqlılarda isə yarpaqların su itirməsinə və yarpaqların uc hissəsinin qurumasına səbəb olur. [3]. M.R.Qurbanov [2] və M.R.Qurbanov və R.A.Həsənovanın [9] apardığı tədqiqat işlərinə əsasən müəyyən etmişlər ki, işıqsevən ağac və kol bitkiləri, kölgədə bitən bitkilərə nisbətən SO 2 -yə qarşı daha davamlıdırlar. Eyni növ bitkilərin tinglərinin, yaşlı bitkilərə nisbətən SO 2 -yə qarşı davamlı olduğu qeyd edilmişdir. Ölkəmizdə qorunacaq bitki növlərinin təyin edilməsi və siyahılarının dəqiq hazırlanması mühüm əhəmiyyətə malikdir. İlk öncə bu bitkilərin nadir bitki kateqoriyalarına girmə səbəblərini öyrənmək, insan amilinin bu prosesdə rolunu müəyyənləşdirmək və mühafizə strategiyasını hazırlamaq tədqiqatçıların qarşısında duran ən vacib məsələlərdən biridir.
Yüklə 7,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|