Suy sülaləsinin (586-618) əsasını qoydu.
Çanan şəhərini dövlətin paytaxtı elan etdi.
Ölkənin cənubunda hökmranlıq edən Çin
sülaləsinin hakimiyyətinə son qoydu.
Çin imperiyasını yenidən bərpa etdi, ölkəni
vahid dövlətdə birləşdirdi.
Suy sülaləsinin ikinci hökmdarı Yan Quanın
hakimiyyəti dövründə ölkə daxilində yük daşınmasını
asanlaşdırmaq üçün uzunluğu 1700 km olan Böyük kanal
çəkildi.
Tan sülaləsinin hakimiyyəti (618-918)
VII əsrin əvvəllərində
(618-ci ildə)
Çində hakimiyyət Tan sülaləsinin (618-918) əlinə keçdi. Tan sülaləsinin dövründə
Tan imperatoru «Səma oğlu» adlandırılırdı. Tan sülaləsi Çini təqribən 300 il idarə etdi.
Tan sülaləsinin hakimiyyəti dövründə:
Çin yenidən vahid dövlətdə birləşdirildi.
Çin işğalçılıq siyasəti yeritdi.
Koreya və Vyetnam Çinə tabe edildi.
Çin Böyük İpək yolunun Çindən Mərkəzi Asiyayadək uzanan hissəsinə nəzarəti əlinə keçirsədə, ərəblərlə
döyüşdə məğlub olduğu üçün bu nəzarəti itirdi.
Böyük İpək yolu Çinin Mərkəzi Asiya dövlətləri, Azərbaycan, İran və Bizansla ticarət əlaqələrini möhkəmləndirdi.
Lakin 751-ci ildə xilafət qoşunları Çin ordusunu məğlub etdikdən sonra Böyük İpək yolunun Mərkəzi Asiyayadək uzanan
hissəsinə nəzarət Çinin əlindən çıxdı. Buna baxmayaraq, yenə də Çin bu yol vasitəsilə İran, Mərkəzi Asiya və Bizansla
ticarət əlaqələri saxlayırdı.
Çin dəniz vasitəsilə Hind okeanı sahili ölkələri ilə, d
axili ticarətdə isə Böyük kanaldan geniş
istifadə edirdi.
Bu dövrdə
Çində ənənəvi olan çəltik, çay, şəkər qamışı, çini qablar, ipək istehsalı inkişaf edirdi.
75
Türklər və Çin
Erkən orta əsrlər dövründə də şimaldan türk xalqlarının Çinə hücumlarının arası kəsilmirdi. Dağınıq halda olan Çin bu
hücumların qarşısını almaqda çətinlik çəkirdi. I Göytürk hökmdarı Muğan xaqanın (552-572) dövründə Çin göytürklərdən
asılı vəziyyətə düşdü. Lakin 588-ci ildə daxili ziddiyyətlər və hakimiyyət çəkişmələri nəticəsində I Göytürk imperatorluğu iki
hissəyə - Şərqi və Qərbi Göytürk dövləti parçalandı. Bundan bir qərər sonra həmin dövlətlər Çindən asılı vəziyyətə düşdülər.
VII əsrin 80-ci illərində göytürklər İltəris (Qutluq) xanın başçılığı altında üsyan qaldıraraq yenidən dövlət yaratdılar.
Qapağan xaqanın dövründə (692-716) göytürklər Çini yenidən məğlub edərək özlərindən asılı vəziyyətə saldılar.
Göytürk dövlətinin yerində yaranan Uyğur xaqanlığı da Çini daimi təzyiq altında saxladı. Uyğur hökmdarı Moyon Çur
xaqanın dövründə (745-759) Çində ərəblərlə döyüşdə məğlubiyyətdən sonra güclü çəkişmələr baş verdi, Çin sərkərdəsi
qanunsuz olaraq Çində hakimiyyəti ələ keçirdi. Hakimiyyətdən uzaqlaşdırılan Çin imperatoru uyğurlardan kömək istədi. Bu
zaman Moyon Çur xaqan Çin imperatoruna hakimiyyəti qaytarmaqda kömək etdi və Çinin paytaxtını tutub devrilmiş Çin
imperatorunun hakimiyyətini bərpa etdi. Əldə edilən razılığa görə, Çin Uyğur dövlətinə hər il ipəklə bac verməli idi. Digər
Uyğur hökmdarı Bögü xaqanın dövründə (759-779) Çinin bütün ticarəti uyğurların nəzarəti altına keçdi, Çinə hücum edən
tibetlilər darmadağın edildi.
Sun sülaləsinin hakimiyyəti (960-1260)
960-cı ildə Çində hakimiyyətə Sun sülaləsi gəldi.
Sun
sülaləsinin hakimiyyəti dövründə:
Çində daim kəndli üsyanları baş verdi.
Ölkə ərazisi qonşu dövlətlərin hücumuna məruz qaldı.
Çingiz xanın qoşunları Şimali Çini tutdu.
Monqollar Çini tamamilə özlərinə tabe etdilər.
1215-ci ildə Böyük Monqol xanı Çingiz xanın qoşunları
Şimali Çini tutdu. Monqollar uzun mübarizədən sonra Çini
tamamilə özlərinə tabe etdilər. Çin Monqol imperiyasının əsas
hissəsi oldu. Monqol imperatorluğunun paytaxtı hətta Pekin
şəhərinə köçürüldü.
Min sülaləsinin hakimiyyəti (1368-1644)
XIV əsrin ortalarında Çində monqol əsarətinə qarşı üsyan
- xalq hərəkatı baş verdi. Xalq hərəkatı nəticəsində:
Monqollar Çindən qovuldu.
Hakimiyyətə Min sülaləsi gəldi.
Min sülaləsi 1368-1644-cü illərdə Çində hakimiyyətdə
oldu. Min sülaləsinin hakimiyyətinin ilk dövründə aşağıdakı
tədbirlər həyata keçirildi:
Monqol feodallarından alınmış torpaqlar kəndlilərə
paylanıldı.
Kəndlilər üç il müddətinə bütün vergi və
mükəlləfiyyətlərdən azad edildi.
Tacirlər və sənətkarlardan alınan
vergilərin miqdarı
azaldıldı.
Bütün bu tədbirlər XV əsrdə Çində təsərrüfatın inkişafına
səbəb oldu.
Min sülaləsi də digər Çin sülaləri kimi işğalçı yürüşlər həyata keçirdi. XVI
əsrdə Min sülaləsinin işğalçı yürüşləri nəticəsində:
İmperiyanın ərazisi xeyli genişləndi
Suy sülaləsi
(586-618)
Tan sülaləsi
(618-918)
Paytaxt Çanan şəhəri oldu.
Çin yenidən vahid dövlətdə birləşdirildi.
Çin imperiyası yenidən bərpa edildi.
Böyük kanal çəkildi.
Çin yenidən vahid dövlətdə birləşdirildi.
Çin işğalçılıq siyasəti yeritdi.
Türklərlə mübarizə davam etdirildi.
Koreya və Vyetnam Çinə tabe edildi.
Çində monqollara qarşı xalq
hərəkatı
76
Koreya, Vyetnam və Tibet Çindən asılı vəziyyətə düşdü.
Min sülaləsinin dövründə Çin imperiyasının ərazisinə müasir Çinin daxili əyalətləri və Mancuriya daxil idi.
Min sülaləsinin hakimiyyəti dövründə Çindən asılı vəziyyətə düşmüş dövlətlər
Vyetnam
Tibet
Koreya
77
Sasanilər imperiyası (226-651)
Sasanilər dövlətinin yaranması və işğalları
İran ərazisində əvvəllər ardıcıl olaraq Midiya, Əhəmənilər və daha sonra Parfiya dövləti mövcud olmuşdur.
III əsrin əvvəllərində Roma ilə Parfiya arasında uzun müddət davam edən müharibə Parfiya dövlətini zəiflətdi.
Parfiya
dövlətinin zəifləməsi ilə yaranmış əlverişli vəziyyətdən Fars vilayətinin hakimi Ərdəşir Babəkan istifadə etdi.
Bu zaman
Sasanilər nəslindən olan I Ərdəşir Babəkan:
Parfiya ordusunu məğlub edərək paytaxt Ktesifonu tutdu.
226-cı ildə özünü şahənşah elan etdi və Sasanilər dövlətinin əsasını qoydu.
Ərdəşir Babəkan 226-cı ildə Ktesifonda təntənəli şəkildə «şahlar şahı» titulunu qəbul etdi.
Beləliklə, Sasanilər dövləti yarandı və geniş işğallara başladı. Xarəzm, Xorasan, Mərv və
Azərbaycan dövləti olan Atropatena Sasanilər dövlətinə qatıldı. Sasanilərin dövlət quruluşu
erkən feodal monarxiyası idi. Ölkəni şahənşah idarə edirdi. Ölkə əyalətlərə bölünürdü. Əyalətləri
şəhrdarlar və mərzbanlar idarə edirdi. Onlar müharibəyə öz silahlı qüvvələri ilə gedir, mülki və
hərbi işlərə başçılıq edirdilər. Şahdan sonra ikinci rəsmi şəxs ali maq (baş kahin) hesab olunurdu.
Ölkənin rəsmi dini olan zərdüştlük dövlətin idarə olunmasında xüsusi rol oynayırdı. Zərdüştlüyün
əsas mərkəzi Azərbaycanın (Atropatenanın) Qazaka şəhərindəki məbəd hesab olunurdu.
İranda feodal münasibətlərinin meydana gəlməsi
Sasanilər dövlətinin yaranması feodal münasibətlərinin meydana gəlməsini
sürətləndirdi. Ölkədə feodal münasibətləri III-V əsrlərdə yarandı. Sasani şahları hakimiyyətin
dayaqlarını möhkəmlətmək, ucqar əraziləri qorumaq üçün hərbçilərə torpaq sahələri
paylayırdılar.
Sasanilərdə feodal torpaq mülkiyyətinin iki forması mövcud idi:
Dastakert – iri feodallara məxsus əsas irsi torpaq mülkiyyət forması idi.
Xostak - orta və xırda feodallara məxsus şərti torpaq mülkiyyət forması idi.
Geniş torpaq sahəsinə (dastakertə) sahib olan iri feodallar - patriklər, xidmət
müqabilində verilən torpaq (xostak) sahibi olan orta və xırda feodallar - azadlar adlanırdı.
Azadlardan ibarət süvari qoşun ordunun əsasını təşkil edirdi. Vergini və borcunu ödəyə
bilməyən kəndlilər asılı kəndlilərə çevrilirdilər.
Ölkədə natural təsərrüfat hakim idi.
Feodal münasibətləri dini idarələri də əhatə edirdi. Dini ibadət üçün vergi verilirdi.
Kahinlərin əlində çoxlu torpaq və kəndli toplanmışdı.
Məbəd və nüfuzlu din xadimlərinin
əlində iri torpaq sahələri cəmləşmişdi.
Sasanilər dövründə əsas vergilər aşağıdakılar idi:
Xaraq - kəndlililərin məhsulun 1/3-nə qədərini təşkil edən torpaq vergisi idi.
Gezit - 20-dən 50-yaşa qədər bütün əhalinin ödədiyi vergi idi.
Bac - sənətkar və tacirlərdən alınan vergi idi.
.
Ölkədə vergi sistemini qaydaya salmaq məqsədilə Sasani şahı I Xosrov (531—579) islahat keçirmişdi. İslahatlar
nəticəsində vergi sistemi nizama salındı.
78
Mani təlimi. Məzdəkilər hərəkatı
III əsrdə Arşakilər sülaləsinə mənsub olan Mani İranda öz təlimini yaymağa
başladı. Bu təlim xristian, zərdüşt və buddizm dinini özündə birləşdirmişdi.
Mani
təliminə görə işıq və qaranlıq (nur və zülmət) arasında daim mübarizə gedir. Manilik
qısa müddətdə geniş ərazilərə yayıldı. Sasani şahı maniliyin hakimiyyət üçün təhlükəli
olduğunu görüb, Manini edam etdirdi, manilərin təqibi gücləndirildi.
481-ci ildə İranda yeni bir hərəkat - məzdəkilər hərəkatı başladı. Hərəkatın
rəhbəri ali maq Məzdək Ktesifonda çıxış edib, ədalətli cəmiyyət qurulmasını tələb
etdi. O bütün nemətlərin insanlar arasında bərabər bölüşdürülməsini təbliğ edirdi.
Sasani şahı I Qubad (488-531) mərkəzi hakimiyyəti möhkəmlətmək məqsədilə
məzdəkilərin xalq arasındakı nüfuzundan istifadə etdi.
I Qubad hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra məzdəkilərin təqibinə
başladı. 529-cu ildə Məzdək edam edildi, onun tərəfdarlarına isə qanlı divan tutuldu.
Sasanilər dövlətinin Ağ hunlarla müharibələri
V əsrdə Sasani imperiyası şərqdə sərhəd qonşusu və əsas rəqibi Ağ hun dövləti idi. Bu dövrdə hunlar tez tez İran
üzərinə yürüşlər edirdilər. Ağ hun hökmdarı Ağsuvar xanın dövründə hunlar
430-cu ildə Sasanilərə sarsıdıcı zərbələr
endirdilər. V əsrin ikinci yarısından Sasanilər Ağ Hun imperatorluğundan asılı vəziyyətə düşdü və Ağ Hun imperatorluğuna
illik bac verməyə başladı.
Göytürk xaqanı İstəmi xaqan Ağ hunlara qarşı ittifaq bağlamaq təklifi ilə Sasanilər dövlətinə
müraciət etdi. Sasani hökmdarı Xosrov Ənuşirəvan (531-579) ağ hunlara (eftalitlərə) qarşı birgə çıxış etmək barədə
Göytürk xaqanı İstəminin təklifini məmnunluqla qəbul etdi. 567-ci ildə Xosrov Ənuşirəvanın və İstəmi xaqanın birləşmiş
qüvvələri Ağ hunlar üzərinə yürüşə başladılar. Nəticədə Ağ hunlar məğlub oldular və onun torpaqları göytürklər və sasanilər
arasında bölüşdürüldü.
Sasanilər dövlətinin zəifləməsi və süqutu
VI əsrdə Sasani dövləti Göytürk imperatorluğu ilə birləşib Ağ hunları məğlub etsə də, ölkə zəifləməkdə davam edirdi.
Xüsusilə Bizansla aparılan müharibələr Sasanilər dövlətinin bütün qüvvəsini tükəndirdi. Bizans Xəzər xaqanlığının köməyi ilə
Sasani dövlətini məğlub etdi. Sasanilər Bizansla sülh bağlamağa məcbur oldu. VII əsrin 30-cu illərində Sasanilər dövləti yeni
bir təhlükə ilə - Ərəb dövlətinin hücumu ilə qarşılaşdı. Bizans və Xəzər xaqanlığı ilə müharibələr nəticəsində zəifləmiş
Sasanilər dövləti bu zaman ərəblərə qarşı ciddi müqavimət göstərə bilmədi və 651-ci ildə Sasanilər dövləti süqut etdi.
Sasanilər Cənubi Qafqazı tutdu
Sasanilər dövləti yarandı
Çin bir neçə dövlətə parçalandı
Manilik hərəkatı meydana gəldi
III
əsr
79
Qafqaz xalqları
Qafqaz xalqları Erkən feodalizm dövründə
Erkən orta əsrlər dövründə işğallara məruz qalmış Qafqaz bir çox dövlətlər üçün hərbi-strateji və iqtisadi əhəmiyyət
kəsb edirdi. Bu dövrdə feodal dağınıqlığı və dini müxtəliflik Qafqaz xalqlarının düşmənə qarşı müqavimətini zəiflədirdi.
Ərəb işğalları Qafqaz xalqlarının həyatını dəyişdi. Bir çox xalqlar İslam dinini qəbul etdi. Onların mədəniyyətində
mühüm dəyişikliklər baş verdi. Ərəb xilafəti iki əsrdən artıq Qafqazı idarə etdi. Xilafət zəifləyib dağıldığı dövrdə burada
bir neçə müstəqil dövlət yarandı. Azərbaycanda (keçmiş Albaniya və Atropatena dövlətlərinin ərazisində) Şirvanşahlar,
Sacilər, Salarilər, Şəddadilər, Rəvvadilər, Şəki hakimliyi, Tiflis əmirliyi, Dərbənd əmirliyi kimi dövlətlər yarandı.
İndiki Gürcüstan ərazisində isə Abxaziya, Kartli-Kaxetiya çarlıqları, Tao-Klarceti knyazlığı yarandı. VIII əsrin 30-cu
illərində yaranmış Tiflis müsəlman əmirliyi varlığını XII əsrin əvvəllərinədək qoruyub saxladı. Ərəb xilafətinin
süqutundan sonra Azərbaycan torpaqları Sacilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə ilk dəfə vahid dövlət halında
birləşdirildi.
Qafqaz xalqları Klassik feodalizm dövründə
XI əsrin əvvəllərində gürcü torpaqları vahid dövlətdə birləşdirildi. Bu dövrdə səlcuq türklərinin Qafqaza axınları
baş verdi. Cənubi Qafqaz və Dağıstan Böyük Səlcuq imperatorluğunun tərkibinə qatıldı. Sonralar Səlcuq imperator-
luğunun zəifləməsindən istifadə edən gürcü çarı IV David (1089-1125) təcavüzkar siyasət yeritməyə başladı. Onun
məqsədi Azərbaycanın qərb torpaqlarını işğal etmək idi. Gürcü çarı Bizansla ittifaqa nail olub səlcuqlara qarşı mübarizəyə
başladı. Nəticədə Tiflis, Dəbil və Ani kimi müsəlman şəhərləri gürcülər tərəfindən işğal edildi.
XIII əsrdə Qafqaza monqol yürüşləri başladı. Monqol yürüşləri nəticəsində Qafqaz Hülakü imperatorluğunun
tərkibinə qatıldı. Şimali Qafqaz Hülakü və Qızıl Ordu dövlətləri arasında bölüşdürüldü.
XIV əsrin 80-ci illərində Qafqaz Teymurilər tərəfindən işğal olundu. Çox keçmədən Teymuri imperatorluğu
parçalandı, onların Qafqazda mövqeyi zəiflədi.
XV əsrin sonlarında Gürcüstanda Kartli, Kaxetiya və İmeret çarlıqları kimi müstəqil feodal dövlətləri meydana
gəldi. Hücumların dayanması və siyasi sabitliyin yaranması Qafqazda təsərrüfatın inkişafına müsbət təsir göstərdi. XV
əsrdə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu sülalələrinin hakimiyyəti dövründə Azərbaycan bütün Cənubi Qafqazın, Yaxın və Orta
Şərqin hərbi-siyasi tarixində mühüm rol oynadı. XV əsrin sonlarında bütün Azərbaycan torpaqlarının vahid
mərkəzləşdirilmiş dövlət halında birləşdirilməsi üçün tarix şərait yarandı.
80
Ərəblər. Ərəb Xilafəti
Ərəblərin yaşadığı ərazi. Köçəri bədəvilərin həyat tərzi
Ərəblərin vətəni Asiya qitəsinin cənub-qərbi, Asiya, Afrika qitələri və Aralıq dənizinin qovuşduğu Ərəbistan
yarımadası idi
. Əsasən səhralar və vahələrdən ibarət olan
Ərəbistan yarımadasının cənubunda su və yağış bol olurdu.
Səhrada leysan yağışlarından sonra müvəqqəti suyu olan quru dərə vadi adlanırdı.
Ölkənin cənubunda yağıntıların bolluğu
əkinçiliyə şərait yaradırdı. Buna görə də əhalinin sıxlığı cənubda daha çox idi.
Yarımadanın şimalında və mərkəzində
əhali çox az məskunlaşmışdı. Burada onlar maldarlıqla məşğul olur, dəvə, qoyun və at saxlayırdılar. Ərəbistan
yarımadasının şimalında yaşayan köçəri ərəblər bədəvi (çöllülər) adlanırdı.
Susuz səhralara davam gətirən dəvə ən yaxşı
«Yük gəmisi» idi. Ona görə də onu səhra gəmisi adlandırırlar.
İslamdan öncə ərəblər ibtidai icma quruluşunda - qəbilələr halında yaşayırdı. Hər bir qəbiləni
qəbilə başçısı idarə
edirdi. Zaman keçdikcə qəbilələr tayfalar şəklində birləşməyə başladılar.
İslam dininin meydana gəlməsi (610)
610-cu ildə İslam dini meydana gəldi.
Ərəblərdə yeni dinin meydana gəlməsi Məhəmməd Peyğəmbərin adı ilə
bağlıdır.
Bu dini qəbul edənlər müsəlman adlandırılırdı.
Müqəddəs kitabı «Qurani-Kərim» olan İslam dini sonuncu səmavi din idi. Ərəblər İslam dininin qəbulu sayəsində
tərəqqiyə qovuşdu. Onların həyatı tamamilə dəyişdi. İslam ərəb xalqına cəmiyyət qanunlarını, dövlət qurmağı və onu idarə
etməyi öyrətdi. Ərəblər İslam dəyərlərini qərbdə Atlantik okeanına, şərqdə Çinə qədər geniş ərazidə yaydılar.
QEYD:
Məhəmməd Peyğəmbər 610-cu ildə 40-yaşında İslam dinini təbliğ etməyə başladı. İslam dininin müqəddəs
kitabı olan
«Quran»
sözünün mənası, oxumaq, tələffüz etmək deməkdir. Bu müqəddəs kitab 114 surədən (fəsil, bölmə)
ibarətdir. Onun hər cümləsi və yaxud cümlənin bir hissəsi ayə adlanır. İslamı qəbul edən hər bir insan 5 şərtə əməl
etməlidir.
Ərəb dövlətinin yaranması (630)
Məhəmməd Peyğəmbər İslam dinini qəbul etmiş tərəfdarları ilə o dövrdə
ticarət
mərkəzi olan
Məkkədə müsəlman icmasını yaratdı. Məhəmməd Peyğəmbər İslam dinini
Məkkədə çətinliklə yayırdı. Odur ki, maneələri aradan qaldırmaq üçün O, 622-ci ildə
Məkkədən Mədinəyə köçdü. Məhəmməd Peyğəmbərin 622-ci ildə Məkkədən Mədinəyə
köçməsi ilə Hicri tarixi başlayır.
630-cu ildə
Məhəmməd Peyğəmbər
Məkkədə Ərəb
dövlətini yaratdı.
Məhəmməd Peyğəmbər (630-632) yeni dinin və dövlətin başçısı oldu.
Peyğəmbərin
vəfatından sonra dövləti xəlifələr idarə etməyə başladılar.
Ərəb tarixinin dövrləşdirilməsi
Xəlifələr dövrü (632-661)
Məhəmməd Peyğəmbər vəfat edəndən sonra dövləti Peyğəmbərin müavinləri – xəlifələr idarə etməyə başladılar.
Bu
dövlətin başçılarına xəlifə, yəni Peyğəmbərin davamçısı deyirdilər. 632-ci ildən başlayaraq 661-ci ilədək ölkəni bir-birinin
ardınca xəlifə Əbu
Bəkr, Ömər, Osman və Əli idarə etdilər. Xəlifələr dövründə:
Ərəb işğalları genişləndi, Bizans və İran (Sasani) torpaqları işğal edildi.
Ərəblər Bizansın bir çox ərazilərini ələ keçirdilər və Şimali Afrikaya yiyələndilər.
Ərəblər Sasanilər dövlətinin varlığına son qoydular.
Ərəblər yürüşləri Şərqdə Hind çayı vadisinə qədər davam etdi.
Ərəb xilafəti Atlantik okeanından Hindistan və Çinədək olan geniş əraziləri özünə birləşdirdi.
QEYD:
Ərəblərin Bizans və İran torpaqlarını asanlıqla işğal etməsinin səbəbi həmin dövrdə Bizans və Sasanilər
dövlətinin bir biri ilə müharibələrdə zəifləməsi idi.
III dövr – Abbasilər sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (750-1258)
II dövr - Əməvilər sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (661-750)
I dövr - Peyğəmbərin (630-632) və 4 xəlifənin dövrü (630-661)
Ərəb dövləti
(630-1258)
0
10
Dostları ilə paylaş: |