Anatomiya 2014. indd

Dominant haqida tushuncha
. MNTda ba’zi sabablarga ko‘ra 
o‘ziga boshqa reflektor ravoqlardan qo‘zg‘alishni tortib olib, o‘z 
faolligini kuchaytirib, boshqa nerv markazlarini tormozlovchi 
qo‘zg‘alish o‘chog‘i paydo bo‘lishi mumkin. Bu holatni A.A. Ux-
tomskiy dominant deb atagan. U turli sabablar: ochlik, suvsirash, 
o‘zini saq lash instinkti ta’sirida paydo bo‘lishi mumkin. Odamda 
dominant ga ma’lum ish bilan shug‘ullanish, sevgi, ota-onalik ins-
tinkti sabab bo‘lishi mumkin. Agar odam qiziqarli kitob ni o‘qisa 
tashqi g‘ala-g‘ovurlar unga halaqit bermaydi. Hayotiy ahamiyat-
ga ega bo‘lgan ref lekslar, masalan, ovqatlanish, jinsiy reflekslar 
markazlari dominant holatiga o‘tadi. Bu holat ma’lum intilish-
larni paydo qiladi, xatti-harakatlarni shakllantiradi.
 Orqa miya
Orqa miya
(medulla spinalis
)
tashqi tomondan oldin-
dan orqaga qarab biroz yassilangan silindr shaklidagi ti-
zimcha ko‘rinishiga ega. Orqa miya umurtqa kanali ichi-
da joylashib (180-rasm), ensa suyagi katta teshigini past-
ki chekkasida bosh miyaga o‘tib ketadi. Bu sohada orqa 
miyadan o‘ng va chap birinchi orqa miya nervlarining il-
dizi chiqadi. Orqa miyaning pastki qismi torayib, orqa 
180-rasm. Orqa miyaning oldingi yuzasi:
1–uzunchoq miya; 2–bo‘yin kengaymasi; 3–oldingi o‘rta yoriq; 
4–oldingi lateral egat; 5–bel-dumg‘aza kengaymasi; 6–orqa miya 
konusi.

---

420
miya konusini hosil qilib, I–II bel umurtqalari sohasida tugaydi. 
Undan pastga tomon ingichka oxirgi ichga davom etadi. Homila 
taroqqiyotining birinchi 3 oyida orqa miyaning uzunligi umurt-
qa pog‘onasining uzun ligiga teng. Uchinchi oydan boshlab orqa 
miyaning o‘sishi umurt qa pog‘onasini o‘sishidan orqada qolib, 
yuqoriga ko‘tarila boshlaydi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq orqa miya-
sining pastki uchi III bel umurt qasi sohasida bo‘ladi.
Orqa miyaning uzunligi katta yoshdagi odamlarda o‘rtacha 43 
sm (erkaklarda 45, ayollarda 41–42 sm), og‘irligi 34–38 gr. Uning 
keng ligi bor bo‘yiga bir xil bo‘lmay, bo‘yin va bel-dumg‘aza qism-
larida sezilarli ikkita kengayma hosil qiladi.
Orqa miyaning bu sohalarda nerv hujayralari va tolalar ko‘p 
bo‘lib, ulardan qo‘l va oyoqni innervatsiya qiluvchi nervlar 
chiqadi.
Orqa miyaning oldingi yuzasidagi oldingi o‘rta yoriq va orqa 
yuzasidagi orqadagi o‘rta egat uni ikki simmetrik bo‘lakka ajrata-
di. Orqa miyaning har bir bo‘lagi oldingi lateral egat va orqa dagi 
lateral egat vositasida uchta: oldingi, yon va orqa tizimchalarga 
ajraladi. Lateral egatlardan orqa miya nerv larining oldingi va or-
qa ildizlari chiqadi. Oldingi ildiz orqa miyaning kulrang modda-
sining oldingi shoxida joylashgan harakatlantiruvchi hujayralari-
ning o‘siqlari dan iborat. Orqa ildizni orqa miya tugunida joylash-
gan soxta unipolyar hujayralarning markaziy o‘siq lari hosil qila-
di. Orqa miyaning bor bo‘yiga 31 juft ildiz chiqadi. Ular umurt-
qalararo teshikning ichki tomonida o‘zaro qo‘shilib, 31 juft orqa 
miya nervini hosil qiladi. Orqa miyaning ikki juft (ikkita oldingi, 
ikkita orqadagi) ildizlari o‘rtasidagi qismi segment deb ataladi. 
Orqa miyada 31 ta: 8 bo‘yin, 12 ta ko‘k rak, 5 ta bel, 5 ta dum-
g‘a za va 1 ta dum segmentlari tafovut qilinadi. Amaliyotda orqa 
miya segmentlarini umurtqalarga nisbatan joy lashuvini ma’lum 
bir ahamiyati bor. Orqa miyaning uzunligi ni umurtqa pog‘ona-
si uzun ligidan qisqa bo‘lgani uchun, segment lar ni umurtqalar-
ga nisbatan joylashuvida tafovut bor. Orqa miyaning yuqo rigi 
bo‘yin segmentlari o‘ziga tegishli raqamli umurtqalarning tanasi 
sohasida joyla shadi. Pastki bo‘yin va yuqorigi ko‘krak segment-
lari bir umurtqa yuqori joylashsa, ko‘krakning o‘rta qismida bu 
farq 2 ta umurtqaga, ko‘krakning pastki qismida esa 3 ta umurt-
qaga kattalashadi.
Orqa miyaning bel segmentlari X va XI ko‘krak umurtqalari 

---

421
sohasida joylashsa, dumg‘aza va dum segmentlari XII ko‘krak va I 
bel umurt qalari sohasida yotadi.
Orqa miyani ko‘ndalangiga kesib ko‘rganimizda (181-rasm), 
u ikki xil: uning markazida uchayotgan kapalak yoki «H» harfi-
ga o‘x shab joylashgan kulrang modda va uni o‘ragan oq modda-
dan iborat.
Kulrang moddani o‘rtasida orqa miyaning markaziy kanali 
joy lash gan. U nerv nayining qoldiq bo‘shlig‘i bo‘lib, ichida orqa 
miya suyuqligi oqadi. Uning yuqori uchi IV qorinchaga qo‘shilsa, 
pastki uchi biroz kengayib, oxirgi qorinchani hosil qiladi.
Kulrang modda markaziy kanalning o‘ng va chap tomonlari-
da simmetrik joylashgan kulrang ustunlar hosil qiladi. Bu ustun-
lar markaziy kanalni oldingi va orqa tomonida oldingi va orqa 
kulrang bitishmalar vositasida birikkan. Har bir kulrang ustunda 
uning oldin gi qismi – oldingi ustun va orqa qismi – orqa ustun 
bor. C
VIII
, Th
I–XII
, L
I–II
va S
II–IV
segmentlar sohasida yon ustun-
lar hosil bo‘ladi.
Orqa miyaning ko‘ndalang kesimida kulrang modda ustunlari 
ikki tomonda shoxlar shaklida bo‘ladi. Unda keng oldingi shox, 
nisbatan ingichka orqa shox va yon shox tafovut qilinadi. Oldin-
gi shoxda yirik harakatlantiruvchi hujayralar joylashgan. Orqa 
shoxda mayda hujayralar to‘plangan bo‘lib, ularda orqa ildiz tar-
kibida yo‘naluvchi orqa miya tuguni soxta unipolyar hujayrala-
rining markaziy o‘simtalari tugaydi. Orqa shox hujayralari oraliq 
neyronni hosil qiladi. Yon shox uchburchak shaklida bo‘lib, un-
da simpatik nerv tizimi hujayralari joylashgan.
Orqa miyaning oq moddasi egatlar bilan simmetrik joylashgan 
uchta: oldingi, yon va orqa tizimchalarga ajralgan. Orqa miya-
ning oq moddasi nerv tolalaridan tashkil topgan. Bu tolalarning 
yig‘indisi tizimchalarda orqa miyaning o‘tkazuv yo‘llarini hosil 
qiladi. Oq moddada oldingi o‘rta yorig‘ini orqa tomonida oldin-
gi oq bitishma joylashgan. U o‘ng va chap oldingi tizimchalarni 
biriktirib turadi.