Anatomiya 2014. indd

Buyrak tosh kasalligi
Buyrak t
о
sh k
а
s
а
lligi t
о
shning buyrak jomchasida, kosacha-
larida, siydik yo‘lida va qovuqda paydo bo‘lishi bilan tariflana-
di. Kasallik avjlanish davrlari bilan birgalikda surunkali kechadi. 
Kasallikni sabab lariga mineral moddalar almashuvining buzilishi, 

---

279
vitaminlar yetish movchiligi, buyrak yallig‘lanishi kiradi. Tosh bir 
yoki ikkala buyrakda hosil bo‘lishi mum kin. Tosh k
а
tt
а
l
а
shib, siy-
dik yo‘lini b
е
rkitib, siyishni qiyinl
а
shtir
а
di. N
а
tij
а
d
а
, pi
е
l
о
n
е
frit 
v
а
gidr
о
n
е
fr
о
z rivojlanadi. Buyrakl
а
r p
а
r
е
nxim
а
sid
а
а
tr
о
fiya 
riv
о
jl
а
nib (t
о
sh ikk
а
l
а
buyrak d
а
bo‘ls
а
), buyrakl
а
r funksiyasining 
y
е
tishmovchiligi kuzatiladi. Kasallik qattiq og‘riq, gematuriya, 
oligouriya va anuriya paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi.
Homiladorlik nefropatiyasi
H
о
mil
а
d
о
rlik n
е
fr
о
p
а
tiyasi 
– h
о
mil
а
d
о
rlik t
о
ksik
о
zi 
о
qib
а
tid
а
ri v
о
j l
а
n
а
di. Bund
а
buyrakl
а
r q
о
n t
о
mirlarid
а
distr
о
fik o‘zg
а
rishl
а
r 
bo‘ lib, buyrak funksiyal
а
ri buzil
а
di. N
а
tij
а
d
а
shishl
а
r, gip
е
rt
о
niya v
а
а
lbu minuriya p
а
yd
о
bo‘ladi.
H
о
zirgi vaqtd
а
ko‘pchilik buyrak kasallikl
а
ri sun’iy buyrak 
а
p-
p
а
r
а
ti tuf
а
yli g
е
m
о
di
а
liz yord
а
mid
а
muv
а
ff
а
qiyatli d
а
v
о
l
а
n m
о
qd
а
.
Buyrak o‘smalari
Buyrak o‘sm
а
l
а
ri – dum
а
l
о
q yoki 
о
v
а
l sh
а
klid
а
bo‘lib, buyrak 
yuz
а
si g‘
а
dir-budur bo‘ladi. O‘sma to‘qima k
е
simida s
а
riq (lip
о
id 
to‘qimal
а
r b
о
rligid
а
n) yoki qizil ko‘rinishd
а
(m
а
yd
а
q
о
n t
о
mirl
а
r 
yorilib, q
о
n 
о
qishid
а
n) bo‘ladi. K
а
tt
а
h
а
jmd
а
gi o‘sm
а
d
а
n fibr
о
z 
to‘ qimal
а
r buyrak to‘qimal
а
rig
а
v
а
k
о
s
а
ch
а
l
а
rg
а
nur k
а
bi o‘sib 
kir
а
di.
O‘sm
а
l
а
rd
а
n
е
kr
о
z v
а
q
о
n 
о
qishl
а
r kuzatiladi. Shuningd
е
k, 
o‘sm
а
l
а
r buyrak t
о
mirl
а
rining q
о
n 
о
qishini buz
а
di. N
а
tij
а
d
а
, 
o‘smal
а
r b
а
g‘rid
а
bo‘shliql
а
r p
а
yd
о
bo‘ladi. Buyrak r
а
ki q
о
n v
а
limf
а
tomirlari 
о
rq
а
li o‘pk
а
g
а
, suyakk
а
, jig
а
rg
а
, h
а
tt
о
b
о
sh miyag
а
t
а
rq
а
lishi mumkin. Buyrak o‘smasid
а
b
е
m
о
rning umumiy 
а
hv
о
li 
yom
о
nl
а
shib, isht
а
h
а
si yo‘q
о
l
а
di. O‘sma 
а
st
а
-s
е
kin 
о
z
а
di. H
а
r
о
r
а
ti 
bir
о
z ko‘t
а
ril
а
di. Buyrak koptokchal
а
ri q
о
nsizl
а
nib, n
а
tij
а
d
а
q
о
n 
b
о
simi 
о
sh
а
di. 
О
g‘riqsiz g
е
m
а
turiya kuzatiladi. K
е
yinch
а
lik b
е
ld
а
v
а
buyrakd
а
о
g‘riq p
а
yd
о
bo‘ladi.
Siydik nayi
Siydik nayi 
(ureter) 
siydikni buyrak jomidan qovuqqa o‘tka-
zib beruvchi naysimon a’zo. U buyrak jomining toraygan qismi-

---

280
dan bosh lanib, qovuqda tugaydi. Siydik nayining uzunligi 30–
35 sm, keng ligi o‘rtacha 8 mm, bo‘shlig‘ini kengligi 3–4 mm. 
U qorinpardaning orqasida turadi. Siydik nayida uch: qorin 
bo‘shlig‘idagi, chanoq bo‘shlig‘idagi va devor ichidagi qismi ta-
fovut qilinadi. Uning qorin bo‘shlig‘idagi qismi katta bel mu-
shagining oldingi yuzasida yotadi. Uning old tomonida moyak 
(tuxum don) arteriyasi va venasi yotadi.
Chanoq bo‘shlig‘idagi qismiga o‘tish joyida o‘ng siydik nayi 
ingichka ichak tutqichi ildizi bilan, chapi esa sigmasimon ichak 
tut qichi bilan kesishadi. Siydik nayining chanoq bo‘shlig‘idagi 
qismi o‘ng tomonda o‘ng ichki yonbosh arteriyasi va venasining 
oldidan o‘tsa, chap tomonda umumiy yonbosh arteriyasi va ve-
nasining oldidan o‘tadi. Kichik chanoq bo‘shlig‘ida siydik nayi 
ichki yonbosh arteriyasining oldida va yopqich arteriyasi hamda 
venasining medial tomonida yotadi.
Siydik nayining devor ichidagi qismi qovuq devorini qiya teshib 
o‘tadi. Uning uzunligi 1,5–2 sm.
Siydik nayining uch: boshlanish, qorin bo‘shlig‘idagi qismining 
chanoq bo‘shlig‘idagi qismiga o‘tgan va qovuq devoriga kirgan soha-
larida toraygan joyi bor.
Siydik nayi devori uch qavatdan iborat. Ichki shilliq qavat 
bo‘yla ma burmalar hosil qiladi. O‘rta mushakli qavat yuqori qis-
mida ikki bo‘ylama va halqasimon, pastki qismda esa uch: ichki 
va tashqi bo‘ylama, o‘rta halqasimon qavatlardan iborat. Tashqi 
tomondan biriktiruvchi to‘qimali parda bilan qoplagan.
Patologiyasi.
Turli j
а
r
о
h
а
tl
а
rd
а
v
а
yallig‘l
а
nishl
а
rd
а
(ko‘pr
о
q, 
sil k
а
s
а
lligid
а
) siydik yo‘li d
е
v
о
rid
а
distr
о
fik o‘zg
а
rish kuzatiladi. 
K
е
yin ch
а
lik bu j
о
yd
а
а
t r
о
fiya riv
о
jl
а
nib, n
е
kr
о
zg
а
uchr
а
ydi, 
о
xiri 
n
е
kr
о
z bo‘lg
а
n j
о
yd
а
ch
а
ndiq riv
о
jl
а
n
а
di. Ch
а
ndiq siydik yo‘lini 
siqib, siydik 
о
qishini qiyinl
а
shtir
а
di. 
О
qib
а
td
а
gidr
о
n
е
frit p
а
yd
о
bo‘ladi.
Siydik yo‘lid
а
, ko‘pinch
а
, p
а
pill
о
m
а
v
а
turli shakldagi x
а
vfli 
o‘s mal
а
r kuzatiladi. P
а
pill
о
m
а
, ko‘pinch
а
, epi t
е
liy to‘qimasid
а
n 
so‘r g‘ichsim
о
n o‘simt
а
l
а
r sh
а
klid
а
p
а
yd
о
bo‘lib, k
е
yinch
а
lik r
а
kk
а
а
y l
а
n
а
di. O‘sm
а
l
а
r limf
а
yo‘llari 
о
rq
а
li o‘pk
а
g
а
, jig
а
r v
а
suyakl
а
rg
а
m
е
t
а
st
а
z b
е
r
а
di. Siydik yo‘li r
а
kid
а
g
е
m
а
turiya 
о
g‘riqsiz bo‘lm
а
ydi. 
Siydikd
а
q
о
n 
а
r
а
l
а
shm
а
si bo‘lib, b
е
ld
а
о
g‘riq kuzatiladi.

---

281
Siydik qopi
Siydik qopi 
(vesica urinaria)
 
(136-rasm) siydik to‘plovchi re-
zervuar vazifasini bajaruvchi toq a’zo. Uning sig‘imi o‘rtacha 
500–700 ml. Siydik qopining qorinning oldingi devoriga qara-
gan yuqori qismi-uchi kengayib, siydik qopining tanasiga o‘tadi. 
Siydik qopining tanasi orqaga va pastga siydik qopi tubiga
 
davom 
etadi. Siydik qopining pastki qismi quyg‘ichsimon torayib siydik 
chiqaruv nayiga o‘tadi. Uning bu qismi siydik qopining bo‘yin-
chasi deyiladi. Siydik qopi kichik chanoq bo‘shlig‘ida qov simfi-
zi orqasida joylashgan bo‘lib, oldingi devori undan yog‘ kletchat-
kasi vositasida ajrab turadi. To‘lgan siydik qopi simfizning ustiga 
ko‘tarilib, qorinni oldingi devoriga tegadi. Uning orqa devori er-
kaklarda to‘g‘ri ichakka, urug‘ pufakchalariga, siydik qopining tu-
bi esa prostata beziga tegib turadi.
Ayollarda siydik qopining orqa devori bachadon bo‘yniga va 
qinga, tubi esa siydik-tanosil diafragmasiga tegib turadi. Siydik qo-
pi to‘lgan holatda qorinparda bilan mezoperitoneal, bo‘sh holatda 
ekstraperitoneal o‘raladi. Siydik qopi devorining qalinligi 12–15 
mm, to‘lgan vaqtda tortilib yupqalashadi (2–3 mm). Uning devori 
to‘rt qavatdan iborat:
1. Shilliq parda ichki tomondan qoplab pushti rangda, hara-
katchan, bo‘sh turgan siydik qopida burmalar hosil qiladi. Siydik 
qopi tubidagi qovuq uchburchagi
 
sohasida shilliq parda mu shak 
pardaga yopishib turgani uchun burmalar bo‘lmaydi. Uchbur-
chakning cho‘qqisida siydik chiqaruv nayining ichki teshigi, past-
ki burchak larida esa ikkita siydik nayi teshiklari joylashgan. Shil-
liq pardada siydik qopi bezlari bor.
2. Shilliq osti asosi yaxshi rivojlangan 
bo‘lib, shilliq pardada bur malar hosil qiladi. 
Shilliq osti asosi qovuq uchburchagi sohasi-
da bo‘l maydi.
136-rasm. Siydik qopi, prostata bezi va
urug‘ pufakchalari. Orqa tomondan ko‘rinishi:
1–siydik nayi; 2–urug‘ olib ketuvchi nay; 3–urug‘ 
pufakchasi; 4–urug‘ olib ketuvchi nay kengaymasi; 
5–urug‘ otuvchi nay; 6–bulbouertral bezlar;
7–oraliqning chuqur ko‘ndalang mushagi; 8–qov 
suyagi; 9–prostata; 10–siydik qopi.

---

282
3. Mushakli qavati
 
uch qavat joylashgan shilliq mushak tolala-
ridan iborat. Ular o‘zaro aniq ajralmagan tashqi va ichki bo‘yla-
ma, o‘rta yaxshi rivojlangan ko‘ndalang yo‘nalishga ega. Siydik 
qo pi ning bo‘yinchasi sohasida halqa simon tolalar siydik chiqa-
ruv nayining ichki teshigi atrofida siydik chiqarish nayini qisuv chi 
mu shakni hosil qiladi. Siydik qopining mushak qavati qisqargan-
da a’zoni hajmi kichrayadi va suyuqlik siydik chiqaruv nayi orqali 
tashqariga chiqariladi. Siydik qopining mu shakli qavati vazifasiga 
qarab, siydik haydab chiqaruvchi mushak
 
deb ataladi.
4. Seroz parda uni ust tomonidan qoplagan bo‘lib, qolgan soha-
larda adventitsial parda hosil bo‘ladi.
Sistit – 
siydik qopi d
е
v
о
rining yallig‘l
а
nishidir. Sistit, ko‘-
pinch
а
, 
а
yol l
а
rd
а
turli yuqumli kasallikl
а
r mikr
о
bi t
а
’sirid
а
riv
о
j-
l
а
n
а
di. Mikr
о
bl
а
r siydik qopig
а
siydik chiq
а
rish nayi 
о
rq
а
li o‘t
а
di. 
Bund
а
siydik qopi shilliq q
а
v
а
ti yallig‘l
а
nib bor
а
di. K
е
yinch
а
lik 
yallig‘l
а
nish shilliq 
о
sti v
а
mu shak q
а
v
а
tl
а
rig
а
o‘tib, u yerd
а
yi-
ringli j
а
r
а
yonl
а
r kuzatiladi. 
О
xiri shilliq q
а
v
а
td
а
yar
а
l
а
r v
а
n
е
kr
о
z 
riv
о
jl
а
n
а
di. N
е
k r
о
z bo‘lg
а
n j
о
yl
а
rd
а
n q
о
n 
о
q
а
di. Yar
а
l
а
r v
а
n
е
kr
о
z 
bo‘lg
а
n j
о
yl
а
r k
е
yin ch
а
lik biriktiruvchi to‘qima ch
а
ndiql
а
ri v
а
p
о
lipl
а
r bil
а
n q
о
pl
а
n
а
di.
Sistitda bemor kam – kam siyadi, siyganda qattiq og‘riq paydo 
bo‘ ladi.