Anatomiya sohasiga hissa qo‘shgan o‘zbek olimlar

Hazm tizimi filogenezi va buzilishlari. 
Ovqat hazm qilish - organizm iste'mol qilgan oziq moddalarni tarkibiy jihatdan 
o‘zlashtira oladigan darajagacha fizikaviy va kimyoviy qayta ishlash jarayonlaridir. 
“Ovqat hazm qilish fiziologiyasi” “Odam va hayvonlar fiziologiyasi”ning bir bo‘limi 
bo‘lganligi uchun mazkur fanga aloqador bo‘lgan barcha yo'nalishlar bilan yaqindan 
bog'liqdir. Hazm fermentlari tomonidan oziqa polimerlarining parchalanishi 
biokimyoviy usullar bilan, so‘rilish jarayonlari esa biofizikaviy va biokimyoviy 
yondashishlar orqali o‘rganilganligi va tushuntirilganligi uchun mazkur fanda 
ma’lumotlar faqat fiziologik usullardan tashqari biokimyoviy va biofizikaviy usullar 
asosida ham olinadi. Hazm fiziologiyasini o‘rganishda turli fizikaviy (ballonografiya, 
elektrogastrografiya va boshqalar), matematik (statistika, kimyoviy va fizikaviy 
yuklamalarni berish, matematik modellash, turli a’zolarning funksional sig‘imlarini 
aniqlash va boshqalar) usullar qollanganligi bu fanning flzika, matematika kabi fanlar 
bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. 
Tarixiy va individual rivojlanish davomida hazm tizimi organizm murakkablashuvi 
tufayli ham o‘zgaradi. Shuning uchun hazm fiziologiyasi evolutsion, solishtirma va 
yoshga oid fiziologiya bilan bog‘liq. Organizmning rivojlanish darajasiga qarab unda 
hazm jarayoni turlicha amalga oshadi. Eng sodda hayvonlarda oziq moddalaming 
gidrolizi, asosan, vakuola va sitoplazma ichida bo'lsa, yuqori rivojlangan hayvonlarda 
oziq moddalaming hujayraviy parchalanish jarayoni lizosomalarda va vakuolalarda 
ro‘y beradi. Enterotsitlar va hazm kanali devorining boshqa qismalarida tarkibiy 
farqlar hazm jarayonining samaradorligini belgilaydi. Demak, hazm fiziologiyasi 
fanida sitologik va gistologik ma’lumotlardan ham foydalaniladi. Odam va hayvonlar 
hazm tizimida 400 dan ortiq obligat, simbiont va parazit mikroorganizmlarning va 
qator gelmintlaming mavjudligi ovqat hazm qilish fiziologiyasi mikrobiologiya, tibbiy 
parazitologiya va gelmintologiya fanlari bilan bog'liqligini ko'rsatadi. Hazm jarayonini 
amalga oshirishda hazm tizimidan tashqari asab va 
gumoral boshqaruv 
mexanizmlari
, qon bilan ta’minlanish, muskullarning harakati, ayiruv a’zolar ishtirok 
etganligi uchun bu fan barcha funksional tizimlarning (asab, yurak-tomir, ayiruv, 
endokrin) fiziologiyasi bilan bog'liq bo'lib, ovqatlanish fiziologiyasining nazariy asosi 
sifatida xizmat qiladi. Ovqat hazm qilish fiziologiyasi qator fanlar bilan bog'liq 
bo'lishiga 
qaramay, 
uning 
quyidagi 
xususiy 
vazifalari 
mavjud: 
- Turli sharoitda hazm tizimidagi tarkibiy va funksional o'zgarishlar o‘rtasidagi 
bog'liqlikni 
aniqlash; 
- Hazm tizimining boshqa funksional tizimlar bilan aloqasini o'rganish; 
- Hazm jarayonini o'rganuvchi usullarni takomillashtirib, yangi usullarni yaratish; 
- Hazm a’zolarining ovqatning assimilatsiyasi bilan bog'liq bo'lmagan funksiyalarini 

---

o'rganish; 
- Ekologik omillar hamda kasalliklar ta’sirida hazm a’zolarining oziqaning 
о'zlashtirishidagi ishtirokini tekshirish, individual hayot davomida hazm tizimining 
ta’sirchanligini 
aniqlash; 
- Hazm a’zolarining boshqa funksional tizimlar bilan aloqalarini aniqlash, amaliy 
diyetologiya 
va 
gastroenterologiya 
uchun 
tavsiyalar 
ishlab 
chiqish
; 
- Hazm jarayonining biokimyoviy, biofizikaviy, molekular va genetik asoslarini 
yoritish; 
- Hazm jarayonining tarixiy va individual evolutsiyasini o'rganish, uning yanada 
rivojlanishi 
haqida 
aniq 
fikrlar 
ishlab 
chiqish. 
Hazm tizimining anatomiyasi Ovqat hazm qilish yo'li diametri turlicha bo'lgan uzun 
kanal shaklidagi tuzilma bo'lib, u qorin bo‘shlig'ida joylashgan Asosiy sekretor a’zolar 
hazm kanalining tashqarisida joylashgan bo‘lib, bularga ovqat hazm qilish jarayonida 
og'z bo‘shlig'iga ochiladigan uch juft so'lak bezi (quloq oldi, til osti va jag‘ osti), 
ingichka ichakning o'n ikki barmoqli ichak bo'limiga ochiladigan jigar (o't yo'li orqali) 
va me'da osti bezlari kiradi. Butun hazm yo'lining shilliq qavatida joylashgan juda ko'p 
sonli mayda bezlarning yo'lari ham hazm kanaliga ochiladi. Tishlar hazmda ishtirok 
etuvchi yordamchi moslama bo'lib, oziq moddalarning mexanik ishlovida ishtirok 
etadi. Ovqat hazm qilish kanali o‘z ichiga og'iz bo‘shlig'i, xalqum (tomoq), 
qizilo'ngach, ingichka va уo'g'on ichaklarni olib, anal teshigi bilan tugalianadi. Hazm 
kanali atrofidagi organlarga barcha hazm bezlari, tishlar va qorin pardasi kiradi. 
Og'iz boo'shligi (cavum oris) old tomondan lablar, yon tomondan lunj, yuqori 
tomondan tanglay, past tomondan til va ogiz bo'shlig'ining tubini hosil qiluvchi 
mushaklar hamda orqa tomondan xalqum bilan tutashtirib turuvchi kichik tilcha 
(isthmus faucium) bilan chegaralangan . Jag'ning alveolar o'simtalari tishlar bilan 
birgalikda og'izni oldingi (vestibulum oris) va asosiy og'iz bo‘shlig'iga (cavum oris 
proprium) ajratadi. Lablar (labia oris), asosan, tashqi tarafdan teri va shilliq qavatlar 
bilan qoplangan ikkita mushak buramalardan - yuqori (labium superius) va pastki 
(labium inferius) lablardan iborat bo'lgan tuzilmalardir. Lablarning mushaklari 
ogizning yumaloq mushagi va g'ovak biriktiruvchi to'qima hisobiga hosil bo'lib, uchta 
qismga bo'linadi: teri (pars cutanea), hamda oraliq (pars intermedia) va shilliq 
qavatlar 
(pars 
mucosa). 
Lunjlar (buccae) 
tashqaridan teri bilan
, ichki tomondan og'izning shilliq qavati (tunica 
mucosa oris) bilan qoplangan. Ikkala qavat o‘rtasida lunj mushagi (m. buccinators) 
joylashgan. Lunjlarning shilliq qavatida bezlar (glandulae buccales) mavjud boiib, 
ularning yo'lari og'iz bo'shlig'iga ochiladi. Ikkinchi katta oziq tishning ro'parasida har 
bir lunj shilliq qavatida quloq oldi bezning so'ig'ichi (papilla parotidca) bo'lib, undan 
quloq oldi bezining so'lak yo'li (ductus parotideus) og'iz bo'shlig'iga ochiladi. Tanglay 
(palatum) yumshoq va qattiq tanglaylarga ajratiladi. Tanglayning oldingi qismi suyak 

---

asosiga (palatum osseum) ega. Bu soha qattiq tanglay (palatum durum) deb 
nomlanib, uning suyakli asosi yuqori jag'ning tanglay o'simtalaridan va tanglay 
suyaklarining gorizontal o'simtalaridan hosil bo'lgan. Tanglayning orqa tarafi - 
yumshoq tanglay (palatum molle), asosan mushaklar, aponevroz va bezlardan tashkil 
topgan. Uning tanglay pardasi (velum palatinum) deyiluvchi oldingi gorizontal qismi 
uzunchoq bo‘yinni (isthmus faucium) hosil qilib, kichik o‘simta shakliga ega bo'lgan 
tilcha 
(uvula)ga 
aylanadi. 
Til (lingua, s. glossa) da oldingi erkin qism yoki tilning tanasi (corpus linguae) va orqa 
qismi - tilning ildizi (radix linguae) farqlanadi . Tilning yuqori sathi g‘adir-budursimon 
shilliq qavat (tunica mucosa linguae) bilan qoplangan bo'lib, u til ildizi va tilning pastki 
sohasida silliq bo'ladi. Tilning ustida juda ko‘p so‘rg‘ichlar mavjud bo'lib, ular to‘rt 
guruhga ajratiladi: ipsimon so‘rg‘ichlar (papillae filifonnes), butun tilning tanasida 
joylashgan; zamburug‘simon so‘rg‘ichlar (papillae fungiformes), 150 dan 200 gacha 
bo'lib, asosan, tilning tana qismida joylashgan; eng katta tarnovsimon so‘rg‘ichlar 
(papillae vallatae) tilning tanasi va ildizi chetida, har tomonda 7 tadan 11 tagacha 
bo'ladi va yaproqsimon so‘rg'ichlar (papillae foliatae) tilning yon tomonida bo'ladi. 
Til bezlari (glandulae linguales) shilimshiq, seroz va aralash bezlarga bo'linadi. Shilliq 
va aralash bezlar o‘rtasida oldingi til bezi (glandula lingualis anterior) va tildagi 
bodomsimon o‘simtaning bezlari (glandulae tonsillae lingualis) farqlanadi. Til 
mushaklari (mm. linguae) ikki guruhdan iborat bo'ladi: birinchi guruhi skelet 
mushaklari bo' lib, til suyaklardan uning tanasigacha cho‘ziladi, ikkinchi guruh esa 
uning asosiy massasini tashkil qiladigan tilning 
xususiy mushaklaridir
 
Halqum (pharynx) ovqat luqmasini ogiz bo‘shligidan qizilo'ngachga o'tkazuvchi 
naydir. Shu bilan birga, halqum burun bo'shlig'i va hiqildoq o‘rtasida havo 
o'tkazuvchi rolini ham bajaradi. Halqum umurtqa pog‘onasining oldingi qismida, VI 
bo'yin umurtqasi ro‘parasida joylashgan. U torayib, qizilo‘ngachga o'tib ketadi. 
Halqum bo'shlig'i uch qismga bo'linadi yuqori burunhalqum (pars nasalis); o'rta ogiz 
(pars oralis) va pastki hiqildoq (pars laryngea). Halqumning oldingi tomonidagi 
halqumga kirish teshigi (aditus larvngis) uni hiqildoq bo‘shligi (cavum laryngis) bilan 
tutashtiradi. Hiqildoq devori uch qavatdan: adventitsial (tashqi biriktiruvchi qavat, 
tunica adventitia); mushak qavati (tunica muscularis) va shilliq qavatdan (tunica 
mucosa) 
tashkil 
topgan. 
Qizilo‘ngach (esophagus)da uchta bo'lim ajratiladi: bo‘yin bolimi, ko'krak bo'limi va 
qorin bo'limi . Qizilo‘ngach umurtqa pog‘onasining oldida joylashgan boiib, ikkita 
sagittal va ikkita frontal tekisliklarda bo'lingan to'rtta egrilikka ega. Qizilo‘ngachning 
diametri bir xil emas. Uning uchta toraygan (sfinkter) va ikkita kengaygan qismlari 
mavjud. Uzunligi bo'yicha mushak qavatlari bir xil darajada rivojlanmagan.

---