Anatomiya sohasiga hissa qo‘shgan o‘zbek olimlar

Ayrish tizimi filogenezi va buzilishlari. 
Ayirishning ahamiyati. Ovqat tarkibidagi istе'mol qilingan oqsil, yog’, 
uglеvodlar, suv, tuzlar mе'da-ichaklardan qong’a so’rilib, jigarg’a boradi. Unda 
kеraksiz (zaharli) moddalardan tozalangach, yana qon orqali tananing barcha 
to’qima va hujayralariga tarqaldadi. Hujayralarda moddalar almashinuvi natijasida 
bu oziq moddalar kislorod bilan oksidlanib, parchalanadi. Bu jarayonlar natijasida 
organizm uchun zararli moddalar(siydik kislotasi, qoldiq azot, mochеvina, krеatinin, 
karboiat angidrid kabilar) hosil bo’ladi. Bu zararli qoldiq moddalar hujayralardan 
qonga o’tib ayirish a`zolari orqali tashqariga chiqarilib yuboriladi. 
Shunday qilib, ayirish odam organizmi uchun muhim fiziologik jarayon bo’lib, Uning 
natijasida organizm moddalar almashinuvida hosil bo’lgan qoldiq Moddalardan 
uzluksiz ravishda tozalanib turadi. 
Ayirish a`zolari. Ayirish orgayalariga: buyraklar, tеr bеzlari, o’pkalar va ovqat hazm 
qilish orgayalari kiradv. Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan gazsimon 
moddalar (karbonat angidrid) nafas olish a`zolari orqali tashqariga chiqariladi. 
Siydik kislota, qoldiq azot, tuzlar suvda erigan holda buyraklar orqali siydik tarkibida 
ajratiladi. Ovqatning oshqozon-ichaklarda hazm bo’lmagan qismi nafas sifatida 
tashqariga chiqariladi. Siydik ayirish a`zolarining tuzilishi va funksiyasi. 
Siydik ayirish a`zolari ayirish tizimining asosiy qismi hisoblanadi. Siydik ayirish 
a`zolariga buyraklar (o’ng va chap), siydik yo’li, qovuq (siydik pufagi) va siydik 
chiqarish kanali kiradi. 
[1]
Suyak hujayrasi va suyak tarkibidagi moddalar 
Suyak hujayralari uzoq davom etadigan jarayonlar(protses) orqali bir-biri bilan 
bog`langan. Ular hamma tomondan tarkibi va joylashishi noodatiy bo`lgan suyak 
atrofidagi(hujayralararo matriks) moddalar bilan o`ralgan. Hujayralararo matriks 
kollagen tolalarga juda boy, ular organik tuzlar (kalsiy tuzlari, ayniqsa kalsiy fosat va 

---

kalsiy karbonat) bilan boyitilgan bo`ladi. Bular suv (20-25%), organic moddalar (25-
30%) va anorganik moddalar (50%). Minerallar kristallar shaklida to`planadi va 
suyakka o`ziga xos fiziologik qattiqlik beradi. U intensive metabolitik jarayonlarni 
osonlashtiradigan o`ziga xos qon-tomir tizimiga ega bo`lib, bu suyaklarga biologik 
o`zgaruvchanlik xususiyatini beradi. Bukilmaydigan juda qattiq suyak materiallari 
yashovchan bo`lib, tanada stress kechayotgan paytdagi o`zgarishlarga osonlik bilan 
moslasha oladi. Anorganik va organic moddalar aralashib ketgan va ularni 
faqatgina mikroskopik tekshiruvlar natijasida farqlash mumkin. 
Agar suyak kuydirilsa, faqatgina anorganik mineral skeletonlar qoladi va suyak 
mo`rt bo`lib qoladi. Agar suyak kislotaga botirilsa, unda faqatgina organik moddalar 
qoladi va suyak rezinadek egiluvchan bo`lib qoladi. 
Buyrak (ren, grekchanephros) siydik ajratib chiqaruvchi juft a’zo. U loviyasimon 
shaklga ega bo’lib, katta odamda uzunligi 10-12 sm, kengligi 5-6 sm, qalinligi 4 sm. 
Og’irligi 120 -200 g. U to’q 
qizil rangli
, yuzasi katta odamda silliq. Buyrakning oldingi 
yuzasi (facies anterior) qavariq, orqa yuzasi (facies posterior) yassiroq. Uning yuqori 
uchi (extremitas superior), pastki uchi (extremitas inferior), qavariq lateral qirrasi 
(margo lateralis), botiq medial qirrasi (margo medialis) tafovut qilinadi. Medial 
qirrasining o’rtasida oldingi va orqa yuzalari bilan chegaralangan botiqlik, buyrak 
darvozasi (hilus renalis) joylashgan. Bu yerdan buyrak ichiga 
arteriya va nervlar 
kiradi
, undan esa siydik yo’li, vena va limfa tomirlar chiqadi. Buyrak darvozasi 
ichkariga botib kirgan buyrak bo’shlig’iga (sinus renalis) o’tib ketadi. Buyrak bel 
sohasida umurtqa pog’onasining ikki yon tomonida qorin bo’shlig’ining orqa 
devorida qorin pardaning orqasida joylashgan. Ovqat tarkibida iste'mol 
qilingan 
oqsil
, yog', uglevodlar, suv, tuzlar me'da-ichaklardan qonga so'rilib, 
jigarga boradi
, 
unda keraksiz (zaharli) moddalardan tozalangach, yana qon orqali ta¬naning barcha 
to'qima va hujayralariga tarqaladi. Hujayralarda moddalar almashinuvi natijasida 
bu oziq moddalar 
kislorod bilan oksidlanib
, parchalanadi. Bu jarayonIar natijasida 
organizm uchun zararli moddalar (siydik kislota, qoldiq azot, 
mochevina
, kreati¬nin, 

---

karbonat angidrid kabilar) hosil bo'ladi. Bu zararli qoldiq moddalar hujayralardan 
qonga o'tib, ayirish organlari orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Shunday qilib, 
ayirish odam organizmi uchun muhim fiziologik jarayon bo'lib, uning natijasida 
organizm moddalar alma¬shinuvida hosil bo'lgan qoldiq moddalardan uzluksiz 
ravishda tozalanib turadi. Ayirish a`zolari. Ayirish orgayalariga: buyraklar, tеr 
bеzlari, o’pkalar va ovqat hazm qilish orgayalari kiradv. Moddalar almashinuvi 
natijasida hosil bo’lgan gazsimon moddalar (karbonat angidrid) nafas olish a`zolari 
orqali tashqariga chiqariladi. Siydik kislota, qoldiq azot, tuzlar suvda erigan holda 
buyraklar orqali siydik tarkibida ajratiladi. Ovqatning oshqozon-ichaklarda hazm 
bo’lmagan qismi nafas sifatida tashqariga chiqariladi. Siydik ayirish a`zolarining 
tuzilishi va funksiyasi. 
Siydik ayirish a`zolari ayirish tizimining asosiy qismi hisoblanadi. Siydik ayirish 
a`zolariga buyraklar (o’ng va chap), siydik yo’li, qovuq (siydik pufagi) va siydik 
chiqarish kanali kiradi. Shunday qilib, ayirish odam organizmi uchun muhim 
fiziologik jarayon bo’lib, Uning natijasida organizm moddalar almashinuvida hosil 
bo’lgan qoldiq Moddalardan uzluksiz ravishda tozalanib turadi. 
Ayirish a`zolari. Ayirish orgayalariga: buyraklar, tеr bеzlari, o’pkalar va ovqat hazm 
qilish orgayalari kiradv. Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan gazsimon 
moddalar (karbonat angidrid) nafas olish a`zolari orqali tashqariga chiqariladi 

---