Anatomiya sohasiga hissa qo‘shgan o‘zbek olimlar
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Organizm immun sistemasi
Hujayraviy va gumoral immunitetni sodir qiluvchi immunologik tizim hujayralari asosan limfoid a’zolarda gavdalanadi. Ular orasida timus (ayrisimon bez), taloq, limfatik tugunlar, suyak ko’migi va sut emizuvchilarda limfoid hujayralarning turli guruhini alohida ajratish kerak. Qushlarda esa ularga qo’shimcha ravishda fabrisius xaltasi ham kiradi. Suyak ko’migi asosan miyeloid markazi hisoblanishiga qaramasdan, hujayralarning immunokompetentlik xususiyatini barqarorlashtirishda juda muhim. Immunologik tizimni hujayralar tizimi sifatida olib qarasak, unda bu tizimni limfositlar, makrofaglar, makrofaglarga o`xshash ba’zi bir hujayralar jumladan, taloqning dendrit hujayralari va epitelial Langergans hujayralarning yig’indisi tashkil etishi ma’lum bo’ladi. Yuqorida sanab o’tilgan hujayralar, immunologik tizimning tuzima va a’zolarini; limfosit va makrofaglarning ma’lum bir qismi esa qon va limfa hujayralari populyasiyasini tashkil qiladi. 1.1.1.1. Timus Bu limfoid a’zo bo’lib, uning katta qismi ko’krak kafasida, ko’krak suyagi dastasiniig orqa tomonida joylashadi. Ko’pchilik hayvonlar organizmida timus ikki qismdan iborat. Odam organizmida esa timus ikki bo’lakdan tarkib topgap va umumiy tuzilmani tashkil qiladi. Timusning katta-kichikligi yosh ulg’ayishi bilan o’zgarib boradi. Uning nihoyatda kattalashgan shakli (odam navdasiga nisbatan olinganda) ona qornidagi bolada va uning ikki yoshgacha bo’lgan davriga qadar kuzatiladi. Ikki yoshdan jinsiy yetuklik darajagacha ham uning o’lchovi ancha katta bo’ladi. Jinsiy voyaga yetish davri tugagach, u asta-sekin kichiklasha boshlaydi va deyarli involyusiyaga uchraydi. O’tmishdagi anatomlarga timyan o’simligi bargining shaklini eslatgani uchun ayrisimon bez timus deb nomlangan. Odam organizmida ayrisimon bez, embrional davnning ikkinchi oyida uchinchi va qisman to’rtinchi halqum chuntagidan rivoj topa boshlaydi. Bu davrnining oltinchi xaftasida, timus epitelial hosilaga aylanib, keyinchalik unda qon tomir va mezenximal elementlarining hosil bo’lishi kuzatiladi. 7-8 haftalar orasida esa dastlabki limfositlar namoyon bo’la 6 boshlaydi. Shunday qilib ushbu bez limfoepitelial a’zolarga aylanadi. Embrional rivojlanishning uchunchi oyga kelib, a’zoda bo’laklar hosil bo’la boshlaydi va shu bilan birga uning tuzilmaga xos shakllanishi yuzaga keladi. Bezning keyingi rivoji uning sig’imi va vaznining oshishi bilan chambarchas bog’liq bo’ladi[2]. Ayrisimon bez yupqa biriktiruvchi kapsula bilan qoplangan, uning ostida bez bo’lakchalari yotadi. Har bir bo’lakcha ikki qatlamdan iborat. Bo’lakchaning periferik, limfositlarga gavjum qismi-tashqi pustloq, markaziy, hujairalarga boy bo’lmagan qismi esa miya qatlami deb ataladi. Ayrisimon bezning normal funksiyasi tug’risidagi ma’lumot oxirgi 10-15 yillar ichida olingan bo’lib, ular orasida eng asosiylari quyidaglar hisoblanadi: immunologik jihatdan rivojlanishi, tiklanish va ko’maklashish vakolatlari, periferik limfoid tizimlarni boshqarish va boshqalar. Immunologik nuqtai nazardan nigoh tashlansa, timusning asosiy vazifasi T-limfosit populyasiyalarini ma`lum bir rivoj darajasiga yetkazish yoki differinsiasiyalash hisoblanadi. Bezning bu vazifasi gumoral omillarni ishlab chiqarish tufayli amalga oshadi. BU gumoral omillar asosai bezning epitelial hujayralari tomonidan yuzaga keladi. Shunday qilib, timus T- limfosit populyasiyalarinnng ma’lum bir yetuklik darajasiga ko’tarilishida muhim o’rin tutadi. T-hujayralarining o’tmish avlodlari timusga qarab ko`chib yurish qobiliyatiga ega, bunda ular a’zoning ta’siri ostida bo’ladi. Timus tarkibidan o’rin olgan va dastlabki rivoj bosqichida bo’lgan «chaqaloq» hujayralar o’z tashqi markerlari (tamg’alari) ga ega bo`lmaydi. Ular markerlik xususiyatini ana shu a’zo ta’siri ostida asta-sekin orttiradi[4]. Timusning po’stloq qatlamini tark etgan T- limfositlar bir qancha sinflarga bo’linib ketib, voyaga yetgan T- xelper, T-supressor va T- killer vakolatligini shakllantirib beradigan, o’ziga xos markerlarni namoyon qiladi. 1.1.1.2. Suyak ko’migi. Sut emizuvchilar organizmida suyak ko’migi B- hujayralarning yetiladigan manbai hisoblanadi. Bunda B-hujayralar o’zak hujayralaridan hosil bo’lib, tashqi qavatida immunoglobulin molekulalarini tashuvchi kichik limfositlarga aylanadi. Suyak ko’migi o’zida limfoid bo’lmagan va o’ta geterogen (turli-tuman) hujayralar populyasiyasini saqlaydi. Suyak ko’migini limfoid a’zo bo`lishiga qaramasdan, immunologik a’zo deb ham qarash mumkin, chunki u postnatal rivojlanish davrida turli limfosit va makrofag populyasiyalarini hosil qiluvchi o`tmishdosh hujayralarni o’zi bilan ergashtirib keladi. Ma’lumki, qon hujayralarining hosil bo`lish jarayoni gematopoez deb ataladi, ushbu hujayralarni hosil qiluvchi to`qima esa gematopoetik to`qima deb nomlangan. Gematopoetik to`qimaning ikki turi mavjud. Ulardan biri, miyeloid, ikkinchisi esa limfoid turlaridir[8]. To`qimaning miyeloid deb nomlanishi bejiz emas, (yunoncha miyelos—miya demakdir) odam organizmida qon hujayralari va ularning bevosita o’tmishdosh avlodlari, xususan, eritrosit, granulosit hamda plastinkalar va ularning gavdalanishiga javobgar hujayralar, suyak bushlig’idan o’rin olgan bo’lib, ko’mik tarkibida joylashadi. Shuning uchun suyak ko’migi to`qimasi miyeloid to`qima deb atalgan. Suyak ko’migida o’ziga xos immunologik reaksiyalar kechadi, masalan, antitanalar sintezi. Zardob immunoglobulinlarining asosiy manbai bo’lib, suyak ko’migi 7 hisoblanishi mumkin. Masalan, 10 xaftalik sichqonlarning suyak ko’migi tarkibida 80 foizdan ortiqroq immunoglobulin molekulalarini sintez qiladigan hujayralar to`plangan bo’ladi. Periferik limfoid to`qimasi antigenga nisbatan tez hamda qisqa vaqt mobaynida ta’sirlansa, suyak ko’migi sekin ta’sirlanib, uning javobi uzoq va antitanalar ishlab chiqarishi ancha vaqt mobaynida bo’ladi[8,34]. B- limfositlarning yetilishi, ularning tashqi qavatida immunoglobulin reseptorlari hamda GBK gen mahsulotlari ekspressiyasi holatidagina tugallanadi. Limfositlar suyak ko’migi hujayralarining taxminan 20 foizini tashkil etadi. |