And olsun Allaha onu ilk gerçekleyen adamam

əlamətlərindən biriylə əlamətləndirirəm ki o da ibadətdir." [Yatı

Ahbar'ır-Rıza, c. 1, bab: 26, h: 19. əl-Meani, s. 3]

Mən deyərəm ki: Bu məna, bizim işarə etdiyimiz mənadan əldə

edilə biləcək bir nəticədir. Biz demişdik ki, bəsmələnin başındakı

"ba" hərfi, başlama mənasını ifadə edər. Çünki qul, ibadətini Allahın

adıyla əlamətləndirdiyi zaman, ibadəti izafə etdiyi nəfsini də

Allahın əlamətlərindən biriylə əlamətləndirməsi lazımdır.

et/ət-Tehzib adlı əsərdə İmam Sadiğin (ə.s), əlinin və Tefsir'ul-

Ayyaşidə isə İmam Razılığın (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər:

"Bəsmələ, Allahın adı üzvümünə gözbebeğinin gözakına

yaxınlığından daha yaxındır." [et/ət-Tehzib, c. 2, s. 289, h: 15. əlinin, c. 2,

bab: 30, h: 11. Dəf-sir'ul-Ayyaşi, c. 1, s. 21, h: 13]

Mən deyərəm ki: İrəlidə adı üzvümlə əlaqədar şərhimizdə bu hədisi

mənasına toxunacağıq.

əlinində Əmərilimimininin (ə.s) belə dediyi izah edilər:

"Bəsmələ Fatihədən bir ayədir. Rəsulullah bəsmələni oxucu və onu

Fatihədən bir ayə sayardı. 'Fatihə surəsi təkrarlanan yeddidir.'

dərdi/deyərdi." [c. 1, s. 235, bab: 28, h: 59]

Mən deyərəm ki: Bu fikiri dəstəkləyən bənzəri rəvayətlər Ehlisünnet

kanalların tərəfindən də köçürülmüşdür. Məsələn, Darekutni Əbu

Hureyredən belə rəvayət edər: "Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: Fatihə

surəsini oxuduğunuz zaman, bəsmələni də oxuyun. Fatihə

Fatihə Surəsi / 1-5 ............................................... 63

Quranın anası və təkrarlanan yeddidir, bismilləhir-rahmənir-rahim

də onun bir ayəsidir." [Süneni Darekutni, c. 1, s. 236, h: 28]

əl-Hisal adlı əsərdə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər:

"Nə olur bunlara? Allah canlarını al/götürəsicələr, Allahın kitabında

iştirak edən ən böyük ayələrdən birini bilərək tərk etdilər və

onu açıqca oxumanın bidət olduğunu irəli sürdülər."

İmam Misin (ə.s) də belə dediyi rəvayət edilər: "Allahın kitabındakı

ən şərəfli ayəs(n)i, yəni bəsmələni çal/oğurladılar. Böyük-kiçik

hər işin başında bəsmələni söyləmək lazımdır ki, o iş bərəkətlənsən."

[Bihar'ul-Envar, c. 92, s. 238, h: 39]

Mən deyərəm ki: Bu məna istiqamətində Ehlibeyt İmamlarından

çox rəvayət köçürülmüşdür. Bunlar da göstərir ki, Tövbə surəsi

xaric, hər surənin başında iştirak edən "bəsmələ" o surədən bir ayədir.

Ehlisünnet kanalların tərəfindən də bu fikiri gücləndirən hədislər rəvayət

edilmişdir.

Məsələn; Səhihi Müslimdə Ənəs, Rəsulullahın (s. a. a), "Az əvvəl

mənə bir surə endirildi." dediyini və bəsmələni oxuyaraq başladığını

rəvayət edər. [c. 4, s. 112]

Əbu Davudun bildirdiyinə görə İbni Abbas (bu hədisin rəvayət

zənciri səhih qəbul edilmişdir) belə demişdir:

"Bismilləhir-rahmənir-rahim enmədikcə, Peyğəmbər əfəndimiz

(s. a. a) surələrin aralarını (bir rəvayətə görə sonlarını) bilməzdi."

[Süneni Əbu Davud, c. 1, s. 209, h: 788]

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı gücləndirən şərhlər, Şiə kanallardan

İmam Misdən (ə.s) rəvayət edilmişdir.

əl-Kafi, et/ət-Tövhid, əl-Meani və Tefsir'ul-Ayyaşi'de İmam Sadiğin

(ə.s) belə dediyi izah edilər: "Allah hər şeyin ilahıdır, bütün yaratdıqlarına

qarşı Rəhmandır və xüsusilə möminlərə qarşı da Rəhmdir."

[əl-Kafi, c. 1, s. 114, h: 11. et/ət-Tövhid, s. 230, h: 1. əl-Meani, s. 3, h: 1. Tefsir'ul- Ayyaşi, c. 1, s. 22, h: 19-20]

Bir rəvayətə görə İmam Sadiq (ə.s) belə buyurmuşdur: "Rəhman,

ümumi xüsusiyyətli xüsusi addır; Rəhm isə, xüsusi xüsusiyyətli ümumi addır."

[Mecma'l-Beyan, c. 1, s. 21]

Mən deyərəm ki: Yuxarıdakı şərhlərdə Rəhman sifətinin

həm möminə və həm də kafirə istiqamətli ümumi bir sifət olduğuna,

Rəhm sifətinin də sırf möminlərə istiqamətli olduğuna işarə etmiş-

64 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

tik. Rəhmanın ümumi xüsusiyyətli xüsusi bir ad olması və Rəhmin də

xüsusi xüsusiyyətli ümumi bir ad olması ilə də Rəhman sifətinin dünya

həyatına xas olub həm kafiri və həm də mömini əhatəsi, Rəhm

sifətinin isə həm dünya həyatını və həm də axirəti əhatə etməklə

birlikdə yalnız möminə istiqamətli olmasını nəzərdə tutur olsa lazımdır.

Digər bir ifadəylə: Rəhman sifəti, yaratma hədiyyə və lütflərə özgüdür

və bu həm kafiri və həm də mömini əhatə edir. Rəhm isə,

həm yaratma [yaranmala əlaqədar] və həm də teşrii (yasamayla əlaqədar) olanı

əhatə edər. Bu isə, hidayət və xoşbəxtlik kateqoriyasına girər. O da

yalnız möminə özgüdür. Çünki davamlılıq və qalıcılıq möminlərə

xas bağışlayar/hədiyyələr üçün etibarlıdır. Çünki aqibət, Allahdan qorxanlarındır.

Keşf'ül-Gumme adlı əsərdə İmam Sadiqim (ə.s) belə dediyi

ifadə edilər: "Atamın qatırı itmişdi. Əgər Allah onu mənə geri

çevirsə, heç şübhəsiz onun məmnun olacağı bir şeylə ona

həmd edəcəyəm, dedi. Çox keçmədən qatırı eğeriyle və gəmiylə

birlikdə gətirildi. Belə bir doğularıldı, paltarlarını yığışdırdı. Sonra

göyə başını qaldıraraq, 'Allaha həmd olsun.' dedi və başqa da bir

şey söyləmədi. Ardından belə dedi: Geridə heç bir şey buraxmadım,

bütün hamtları Allaha etdim. Çünki bu ifadənin içinə girməyən

heç bir hamt yoxdur." [c. 1, s. 118]

əlinin adlı əsərdə ifadə edildiyinə görə, bu ifadənin təfsiri

haqqında İmam Əlidən (ə.s) bir sual soruşulmuş o da belə cavab

vermişdir: "Uca Allah qullarına ancaq nemətlərinin bir qisimini

detalsız şəkildə bildirmişdir. Çünki bunların hamısını detallı şəkildə

bilə bilməzlər. Bu nemətlər sayılmayacaq və bilinməyəcək

qədər çoxdurlar. Elə isə, 'Bizə verdiyi nemətlərə qarşılıq Allaha

həmd olsun.' dəyin." [c. 1, s. 220, h: 30]

Mən deyərəm ki: İmam (ə.s) bu sözləriylə, uca Allah qullarına

qulluğa yaraşar ədəb rəftarını göstərmək və onlara öyrətmək məqsədiylə

onlar adına həmdi dilə gətirir, şəklindəki şərhimizə işarə

edir.

FƏLSƏFİ BİR ARAŞDIRMA

Ağılı dəlillər/sübut edər, malılın müstəqilliyini və özüylə əlaqədar hər

xüsusun xəstəliyinə söykən/dözdüyünü göstərməkdədir. Malulde olan hər

kamal gerçəkdə xəstəliyinin varlığının bir davamıdır. Bu səbəbdən əgər

Fatihə Surəsi / 1-5 ............................................... 65

gerçəkdə xəstəliyinin varlığının bir davamıdır. Bu səbəbdən əgər varlıqda

gözəlliyin bir həqiqəti varsa, onun kamalı və müstəqilliyi varlığı

zəruri olan uca Allaha aiddir. Çünki O, bütün xəstəliklərin qaynağı

olan tək xəstəlikdir. Həmd və tərif isə, hər hansı bir varlığın öz varlığıyla

bir başqa varlığın kamalını göstərməsidir. O başqa varlıq da

onun xəstəliyindən başqası deyil. Bilindiyi kimi hər kamalın qaynağı

uca Allahdır. Bu halda, hər tərifin və hər həmdin həqiqəti O'-

na dönükdür. Elə isə həmd, aləmlərin Rəbbi olan Allah' a məxsusdur.

* * *

"Tək sənə ibadət edərik və tək səndən kömək diləyərik..." Ayənin

orijinalında keçən "na'budu" sözünün kökü olan "ABŞ" sözü,

sahib olunan insan və ya -mənas(n)ı mücərrədlər isək- bütün şüurlu varlıqlar

mənasında bir anlayışdır. Necə ki uca Allahın bu sözündə bu

mücərrədlənmiş mənada istifadə edilmişdir: "Göylərdə və yerdə bu-lunan

hər kəs Rəhmana qul olaraq gələcəkdir." (Məryəm, 93) İbadət anlayışı

də bu sözdən törəmişdir. Yerlərinə görə fərqli köklərdən

gəlmiş və ya fərqli mənalarda istifadə edilmişdir də deyilə bilər. Cövhəri'-

nin, əsixahda; "Ubudiyet (qulluq) anlayışının əsli boyun əymədiyər."

şəklidəki sözünə gəlincə; boyun əymənin ubudiyetin gərəklərindən

olduğundan ötəri bu sözü söyləmiş olsa gərək. Yoxsa, boyun

əymə mənasını verən "huzu" sözü ancaq "lam" hərfi cerri

ilə keçişli ola bilir, ibadət isə, quruluşu etibarilə keçişlidir.

Qısacası; ibadət, qulun özünü Rəbbinin mülkü yerinə qoyması

və elə görməsidir. Buna görə qulluq böyüklənmənin əleyhdarıdır,

belə bir duyğunu yox edər; amma şirk qaçmanın əleyhdarı deyil.

Yəni, kölənin köləliyi və qulun qulluğu üzərində birdən çox adamın

ortaqlığı söz konusu ola bilər. Necə ki uca Allah belə buyurur:

"Mənə ibadət etməkdən böyüklənənlər, alçaldılaraq cəhənnəmə

girəcəklər." (Mümün, 60) Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Və

Rəbbinə ibadətə heç kimi ortaq etməsin." (Kəhf, 110) Bu ayəyə,

şirk qaçmanın mümkün olduğu fərz edilərək qadağan edilir. Qadağan etmə

ancaq mümkün və güc çatdırıla bilən şeylər üçün etibarlıdır. Halbuki,

Allaha ibadət etməyə tənəzzül etməyib böyüklük göstərmə,

belə bir vəziyyəti ehtiva etmir.

66 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

Qulluq, ancaq kölələrlə onlara sahib olan əfəndilər arasında,

əfəndilərin mülkiyyəti altındakı xüsuslarda etibarlı olan bir əlaqə formasıdır.

Kölənin varlığıyla əlaqədar olub da sahib olmanın əhatəsinə

girməyən xüsuslar, yəni kölənin filanın oğulu olması və boyunun

uzun olması gi-bi xüsuslar isə ibadətlə, qulluqla elin idili deyil. Nə

var ki, uca Allahın qulları üzərindəki sahibliyi bu cür bir əlaqədən

fərqlidir. ONun sahibliyi başqalarının sahibliyinə bənzəməz. ONun

qarşısında qulun mövqes(n)i bölünmə qəbul etməz. Yəni ONun qulun

bəzi qisimlərinə sahib olması, buna qarşı bəzi qisimlərinə sahib

olmaması mümkün deyil. Onun üçün, qul üzərindəki bəzi qənaətlərin

caiz, bəzilərininsə caiz olmaması söz mövzusu deyil.

Necə ki insanlar arasındakı köləlik əlaqələrində kölələrin kimi

xüsusiyyətləri əfəndilərin mülkiyyəti altındadır, öz istəklərinə bağlı

olan hərəkətləri kimi; bəzi xüsusiyyətləri də bu mülkiyyətin əhatəsinə

girməz, doğuşdan gələn zəruri xüsusiyyətləri kimi. Eyni şəkildə kölələr

üzərində bəzi qənaətlərdə ol/tapılmaq caizdir, işlərindən faydalanmaq

kimi; onlarla əlaqədar bəzi qənaətlər də caiz deyil, onları

günahsız yerə öldürmək kimi.

Uca Allah qeydsiz və şərtsiz olaraq malikdir, mülkiyyəti sərhədsizdir.

Onun xaricindəkilərsə, qeydsiz və şərtsiz olaraq mülkdürlər.

Onların Allah qarşısındakı mülklükləri bölünmə qəbul etməz. Burada

hər iki baxımdan da bir məhdudlaşdırma vardır. Maliklik, sahiblik

Rəbbə özgüdür, qulluqsa qula özgüdür. İşdə uca Allahın bu sözü

buna işarə etməkdədir: "Tək sənə ibadət edərik." Burada meful

önə keçirilmiş və ibadət anlayışı da mütləq tutularaq heç bir qeydlə

qeydləndirilməmişdir.

Daha əvvəl də açıqladığımız kimi mülk ancaq maliki ilə var ola biləcəyi

üçün, nə malikini pərdələr, nə də malikindən pərdələniyər.

Söz gelimi, sən Zeydin evinə baxdığında oraya hər hansı bir ev gözüylə

baxsan, Zeydi göz ardı edə bilməyin mümkündür. Amma əgər

oraya Zeydin mülkü gözüylə baxsan, onun sahibi olan Zeydi göz

ardı faktor mümkün deyil.

Ancaq Allahın xaricindəki varlıqlar yalnız mülk olduqları və bu

gər-çeklik onların həqiqətini meydana gətirdiyi üçün varlıqlar aləmində

heç bir şey Allahdan gizlənə bilməz. Varlığa baxan/nazir bir göz uca Allahı

görmədən edə bilməz. O hər vaxt hazırdır. Uca Allah belə bunu-

Fatihə Surəsi / 1-5 ............................................... 67

ruyor: "Rəbbinin hər şeyə şahid olması çatmazmı? Yaxşı bil ki onlar,

Rəblərinə qovuşmaqdan şübhə içindədirlər. Yaxşı bil ki O, hər şeyi

əhatə etmişdir. "(Fussilet, 53-54) Vəziyyət bundan ibarət olduğuna görə,

gerçək ibadət, haqqı hər iki tərəfin də hazır olduğu bir mühitdə

reallaşdırılan ibadətdir.

Bu, uca Allah baxımından, ONA hazır olan bir mabut kimi ibadət

edilməsiylə olar. "Tək sənə ibadət edərik." ifadəsindəki

üçüncü şəxsdən ikinci şəxsə istiqamətli xitab dəyişikliyini tələb edən

xüsus da budur.

Qul baxımından isə, belə olar: İbadətini, hazır olan bir qulun ibadəti

kimi yerinə yetirər, ibadətində məbudundan qəflət etməz.

Əks halda, ibadəti yalnız mənadan məhrum bir şəklə və ruhsuz

bir cəsədə bənzər. Ya da ibadətini bölər, həm Rəbbiylə və həm

də başqalarıyla açıqda və gizlidə maraqlanar. Eynilə həm Allaha və həm

də bütlərinə ibadət edən bütpərəstlər kimi. Ya da qulluğunu gizlicə

bir başqasına yönəldər. Müxtəlif məqsədlər üçün Allaha ibadət edir

görünən kəslər kimi. Belə bir insan Allaha ibadət edər amma, maraq/əlaqəsi

bir başqasına istiqamətlidir. Ya da cənnət arzusuyla və ya cəhənnəm

qorxusuyla Allaha ibadət edər. Bütün bunlar, ibadət baxımından

şirkdir və Qurani Kərimdə qadağan edilmişdir. Uca Allah belə

buyurur: "Dini tək özünə xas edərək Allaha qulluq et."

(Zumər, 2) "Yaxşı bil ki, xalis din tək Allahındır. ONdan başqa vəlilər

əldə edənlər, 'Biz bunlara, sırf bizi Allaha yaxınlaşdırsınlar deyə tapınırıq.'

deyərlər. Şübhəsiz ki Allah, onlar arasında, ayrılığa düşdükləri

şeydə hökmünü verəcək." (Zumər, 3)

Qul içdən davranınca və bütün mənliyini bu işə verincə, ancaq o

zaman ibadət gerçək ibadət xüsusiyyətini qazanar. Bu da sözünü etdiyimiz

kimi ibadət anında, məbudundan qəflət etməməklə mümkündür.

Bununla da aydın olur ki qul, əməlində Allahdan başqasıyla

maraqlanmadığı zaman ibadəti əskiksiz olar. Əgər başqasıyla maraqlansa,

ibadətində, maraqlandığı kimsəyə Allahın ortağı xüsusiyyətini

qazandırmış olar. Əgər qulun ürəyi bir ümidə və ya bir qorxuya

takılı deyilsə, yəni ibadətinin məqsədi cənnəti əldə etmə və ya atəşdən

qorunma deyilsə, o zaman bu ibadət sırf Allah rizası üçün yerinə

gətirilmiş olar. Adam ibadət əsnasında özüylə də məşğul olmamalıdır.

Çünki bu duyğu, qulluq mövqesinə tərs düşər. Qulluq,

mənliyi və böyüklənməyi içində saxlamaz. "ibadət edərik",

68 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

ifadəsinin birinci çoxluq şəxs kipiyle dilə gətirilmiş olması da, bu

nöqtəyə işarə etmə məqsədinə istiqamətli ola bilər. Çünki bu təqdirdə

adamın şəxsi söz mövzusu deyil. Bu səbəbdən eqoizm və müstəqillik

duyğusuna qapılmaz, fərdi diqqətə çarpanlıqları, izləri birlik içində

itib gedər.

Bu şərhlərin bütünündən çıxan nəticə budur: "Tək sənə

ibadət edərik." sözüylə ifadə edilən qulluq, məna və ixlas baxımından

özündə bir nöqsanlıq saxlamaz. Ancaq; "Tək sənə ibadət

edərik." deyərkən qul, ibadəti özünə izafə etmiş olur. Bu da deyərkən

varlıq, güc və iradə müstəqilliyi olduğu zənnini oyandırır.

Halbuki qul, mülkdür və başqasının mülkü olan bir kimsə bir şeyə

malik ola bilməz. Buna görə bu zənnin ortadan qalxması üçün olsa gərək,

ardından dərhal, "və tək səndən kömək diləyərik."

buyurulur. Yəni, biz ibadəti ken idimizə izafə edir və bunu biz

edirik deyirsək, ancaq sənin köməyin olmadan bunu edə bilməyəcəyimizin də şüurundayıq. Buna görə sənə ibadət edərkən də

səndən kömək diləyirik.

Bu halda, "Tək sənə ibadət edərik və tək səndən kömək

diləyərik." sözü bir tək mənas(n)ı vurğulama məqsədinə istiqamətlidir. O da

sırf Allaha yönəldilmiş səmimi ibadətdir. İbadət ilə kömək istəmənin

eyni ahəng içində zikredilişinin məqsədinin də bu nöqtəni vurğulamaq

olması mümkündür. Necə ki, "Tək sənə ibadət edərik və

tək səndən kömək diləyərik." buyurulmuşdur, "Tək sənə ibadət

edərik. Bizə kömək et, bizi doğru yola çatdır." deyilməmişdir.

"Bizi doğru yola hidayət et/ət." ifadəsiylə birlikdə surənin axışının

ahenksel dəyişikliyə uğramasına gəlincə, inşaallah irəlidə bununla

əlaqədar şərhlərdə ol/tapılacağıq.

"Tək sənə ibadət edərik və tək səndən kömək diləyərik."

sözünün şərhi əsnasında; üçüncü şəxsdən ikinci şəxsə keçilməsinin

səbəbi, mefilin önə keçirilməsiylə ifadə edilən hasrın

məqsədi, "ibadət edərik" ifadəsində, ibadət anlayışının heç bir qeydlə

məhdudlaşdırılmamış olmasının səbəbi, birinci çoxluq şəxs ləfzinin

seçim edilişinin səbəbi, birinci cümlənin ardından ikinci cümlənin

gətirilişi ilə verilmək istənən mesaj və surənin axışı içində bu iki

cümlənin eyni ahəng içində meydana gəllərinin məqsədi kimi xüsuslar açıqlıq

qazandı.

Fatihə Surəsi / 1-5 ............................................... 69

Bu ayələ əlaqədar olaraq təfsir alimləri, başqa xüsuslara da diqqət

çəkmişlər. Diləyən bu alimlərin kitablarına müraciət edə bilər.

Uca Allah qullarından al/götürəcəklər, ONun borcunu ödəmək gücümüzün

üstündə bir öhdəçilikdir.

70 ........................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

Fatihə Surəsi / 6-7 ...................................................

6- Bizi doğru yola hidayət et/ət.

7- Özlərinə nemət verdiyin, qəzəbə uğramamış və də sapmamış

kəslərin yoluna.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

"Bizi doğru yola hidayət et/ət. Özlərinə nemət verdiyin... kəslərin

yoluna." Hidayət anlayışının mənas(n)ı, "sırat=yol" sözünü açıqlayarkən

açıqlıq qazanacaq. Sırat, tariq və sebil, məna olaraq bir-birinə

yaxın anlayışlardırlar. Uca Allah, sıra idi (yolu) müstakim (doğru)

olmaqla xarakterizə edir. Sonra bunun, Allahın nemət verdiyi

kəslərin izlədiyi yol olduğunu açıqlayır. Bu halda, xüsusiyyəti bu olan

və qulların çatdırılma (hidayət) istəyinə mövzu olan yol, ibadətin hədəfidir.

Yəni, qul Rəbbindən istəyir ki, qulluğu sırf bu yolun sərhədləri içində

qalsın.

Bunun şərhi belədir: Uca Allah, kitabında insan növü üçün,

daha doğrusu bütün varlıqlar üçün, özünə doğru yol al/götürərlərkən

izləyəcəkləri yolu təyin etmişdir. Uca Allah bu xüsusla əlaqədar olaraq

belə buyurur: "Ey insan, şübhəsiz sən, Rəbbinə doğru çatan

bir yol üzərində çalışıb dayanmaqdasan, nəhayət ONA çatacaqsan."

(İnşiqaq, 6) "Çevril ONADIR." (Təğabun, 3) "Diqqət yetirin, bütün işlər

sonunda Allaha dönər." (Şura, 53) Bunun kimi daha bir çox ayə

açıqca göstərir ki bütün varlıqlar, bir yolu qat etməkdə və uca Allaha

doğru yol al/götürməkdədirlər.

Sonra bu gerçəyi ortaya qoymuşdur: Tək bir xüsusiyyətə sahib tək

bir yol söz mövzusu deyil. Yol, ikiyə ayrılmaqdadır. Necə ki uca

Allah belə buyurur: "Ey Adəm oğulları! Mən sizə, 'Şeytana tapınmayın,

o sizin açıq-aşkar düşməninizdir. Mənə tapın, doğru yol budur.'

deyə? bir-deyərmədimmi" (Yasin, 60-61)

Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 71

Bu halda, bir doğru yol var, bir də onun kənarında başqa bir yol.

Bir ayədə belə buyurulur: "Mən çox yaxınım. Mənə dua etdiyi

zaman, dua edənin duasına cavab verərəm. Elə isə, onlar da mənim

çağırışıma cavab versinlər və mənə iman etsinlər. Ümid edilər ki

doğru yolu tapmış olarlar." (Bəqərə, 186) Bir başqa ayədə də belə

buyurulur: "Mənə dua edin, duanızı qəbul edim. Mənə qulluq

etməkdən böyüklənənlər, alçaldılaraq cəhənnəmə girəcəklər."

(Mömin, 60) Beləcə uca Allah, özünün qullarına yaxın olduğunu

və özünə ən yaxın yolun özünə istiqamətli ibadət və

dua yolu olduğunu açıqlamışdır. Sonra inanmayanları xarakterizə edərkən

də belə buyurmuşdur: "Onlar uzaq bir yerdən çağırılırlar."

(Fussilət, 44) Burada, inanmayanların izlədikləri yolun hədəfə çox

uzaq olduğu ifadə edilmişdir.

Bununla aydın olur ki, Allaha gedən iki yol vardır: Biri yaxın; ki

bu, möminlərin yoludur. Digəri də uzaq; ki bu da başqalarının yoludur.

Bu, bir yol ayrılığıdır. Bir başqa yol ayrılığı daha var ki, uca

Allah bu ayədə ona işarə etməkdədir: "Bizim ayələrimizi yalanlayan

və onlara inanmağa tənəzzül etməyənlərə, göyün qapıları

açılmayacaq." (Ə'RAF, 40) Heç şübhəsiz, yola saların getdikləri bir

yol olmasaydı, qapı bir məna ifadə etməzdi. Bu halda, aşağıdan

yuxarıya doğru gedən bir yol vardır.

Uca Allah, bir başqa ayədə də belə buyurur: "Kimin üstünə

qəzəbim ensə, artıq o düşmüşdür." (Taha, 81) İfadənin orijinalında

keçən "heva" hərəkəti, aşağı doğru düşmək mənasını ifadə edər.

Bu halda, bir də aşağıya doğru diyirlənərkən də izlənilən bir yol

vardır. Sonra uca Allah belə buyurur: "Kim küfrü imanla dəyişsə,

artıq dümdüz yoldan sapmış olar." (Bəqərə, 108) Burada uca

Allah "havalanmışdır" deyərək doğru yoldan ayrılmağı şirk olaraq xarakterizə etmişdir.

Bu vəziyyətdə, insanlar tutduqları yol etibarilə üç qrup halında

qiymətləndirilməkdədir: