And olsun Allaha onu ilk gerçekleyen adamam

a) Yuxarıya doğru yol sahələr. Bunlar, Allahın ayələrinə inanan,

ona qulluq təqdim etmədə böyüklənməyən kəslərdir.

b) Aşağı doğru yol sahələr. Bunlar, Allahın qəzəbinə uğramış

kəslərdir.

72 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

c) Yoldan sapmış olanlar. Bunlar çaşmışdırlar, hara gedəcəklərini

bilməzlər, pozğundurlar. "Özlərinə nemət verdiyin, qəzəbə

uğramamış və də sapmamış kəslərin yoluna." ifadəsinin bu təsnif etməyə istiqamətli bir işarə ehtiva etdiyini söyləmək mümkündür.

Doğru yol, qətiliklə digər iki yol deyil. Bununla qəzəbə

uğramışların və sapmışların yollarını nəzərdə tuturam. Bu halda

doğru yol, haqqında danışılan ilk yoldur. Yəni böyüklük göstərməyən

möminlərin yoludur. Ancaq uca Allah bir ayədə belə buyurur:

"Allah inananları və özlərinə elm verilənləri dərəcələrlə

yüksəldər." (Mübarizə, 11) Bu da göstərir ki, möminlərin yolu da

öz içində dərəcələrə ayrılmaqdadır.

Bunun izahı belədir: Hər pozğunluq şirkdir, bunun tərsi də doğrudur.

Uca Allahın bu sözü bu gerçəyi dilə gətirməkdədir: "Kim

küfrü imanla dəyişsə, artıq dümdüz yoldan sapmış olar." (Bəqərə,

108) Uca Allahın bu sözü də bu mənas(n)ı gücləndirər xüsusiyyətdədir:

"...'Şeytana tapınmayın, o sizin açıq-aşkar düşməninizdir. Mənə tapın,

doğru yol budur.' Necə ki o, sizdən bir çox nəsilləri sapdırdı." (Yasin,

60-62) Qurani Kərim şiryi zülm, zülmü də şirk olaraq xarakterizə edər.

Qiyamət qopduqdan sonra hər iş nəticəyə bağlanınca, şeytanın

etirafını bizə köçürən ayəs(n)i kərimə də bu mənas(n)ı dəstəklər mahiyyətdədir:

"Mən, əvvəldən məni Allaha ortaq qaçmanızı da tanımamışdım

onsuz da/zatən. Doğrusu zalımlar üçün acı/ağrılı bir əzab vardır." (İbrahim,

22)

Eyni şəkildə bu ayəs(n)i kərimədə olduğu kimi zülm də pozğunluq

olaraq xarakterizə edilər: "İnananlar və imanlarını zülmlə qarışdırmayanlar,

işdə güvən onlarındır və doğru yolu bulanlar da onlardır."

(Ən'am, 82) Bu mənas(n)ı, doğru yolu tapma və pozğunluq və ya pozğunluğu

izləyən əzabdan etibarda olmanın zülmün aradan qaldırılması və

imanın zülmlə qarışdırılmamasına bağlanmasından qəbul etmək

mümkündür. Qısacası pozğunluq, şirk və zülmün mövqes(n)i birdir. Bunlar

bir-birlərinin vazgeçilmezleri, bir-birlərinin gücləndiriciləridirlər. İşdə,

"Bunların hər biri digərini təriflər və ya hər biri eyni zamanda

digəri deməkdir." deyərkən bunu nəzərdə tuturuq. Ancaq bunu da vurğulamaq

lazımdır ki bu, məna mərhələsində deyil, mısdak mərhələsində

belədir.

Bunu bildikdən sonra qəti olaraq anlarsan ki, pozğunların yolundan

ayrı bir yol olan "doğru yol"da qətiliklə şirk və zülm söz

Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 73

mövzusu olmadığı kimi, yenə eyni qətilikdə sapma da söz mövzusu

olmaz. Ürəklərin dərinliklərində bir küfr və ya uca Allahın məmnun

olmadığı bir düşüncə sığınmaz. Bədənin orqanlarıyla bir günah hərəkəti

və ya itaətdə bir qüsur işlənməz. İşdə nəzəriyyə və praktik olaraq gerçək

tövhid budur. Bu ikisinin arasında bir üçüncü yol yoxdur. Haqqdan

sonra, pozğunluqdan başqa nə var ki?

Uca Allahın bu sözü də bu şərhi gücləndirər xüsusiyyətdədir:

"İnananlar və imanlarını bir zülmlə qarışdırmayanlar, işdə güvən

onlarındır və doğru yolu bulanlar da onlardır." (Ən'am, 82) Bu ayədə,

doğru yolun etibarlı olduğu vurğulanır, tam hidayət vəd edilir.

Çünki burada adı fail [muhtedun=doğru yolu bulanlar] ifadəsi

istifadə edilmiş və adı failin gələcəyə dəlalət etdiyini söyləyirlər.

Diqqət yetirilsən! Şübhəsiz, bu da doğru yolun xüsusiyyətlərindən biridir.

Daha sonra uca Allah, doğru yolun sahibləri olan bu özlərinə

nemət verilən kəsləri belə təyin edir: "Kim Allaha və Rəsula

itaət etsə, işdə onlar Allahın özlərinə nemət verdiyi

peyğəmbərlər, sıddikler (gerçəklər, dümdüz qullar), (əməllərə

olan) şəhidlər və sa-lihlerle birlikdə olar və onlar nə də gözəl yoldaşdır!"

(Nisa, 69)

Uca Allah bu ayədə haqqında danışılan iman və itaəti, bu ayədən

əvvəl belə təyin etmişdir: "Xeyr, Rəbbinə and olsun ki, aralarında

çıxan anlaşılmazlıqlar barəsində səni hakim edib, sonra da verdiyin

hökmü, içlərində heç bir çətinlik duy/eşitmədən tam mənasıyla

qəbul etmədikcə inanmış olmazlar. Əgər biz, özünüzü öldürün

yaxud yurdlarınızdan çıxın, deyə bunu onlara fərz etmiş olsaydıq,

içlərindən çox azı müstəsna, bunu etməzdilər. Halbuki özlərinə

verilən öyüdü yerinə yetirsədilər, onlar üçün həm daha xeyirli,

həm də (imanlarını) daha gücləndirici olardı." (Nisa, 65-66)

Burada uca Allah onları söz, davranış, iç və xarici görünüş olaraq

qulluq baxımından möhkəm və nöqsansız olaraq xarakterizə edir. Bu

baxımdan heç bir xüsusu bu ümumiləşdirmənin xaricində tutmur. Bununla

birlikdə, bu son ayədə xüsusiyyətlərinə işarə edilən möminləri, özlərinə

nemət verilmiş olanların tamaşaçıları və bağlıları olaraq tanıdır

və onların safından aşağıdakı bir safda iştirak etdiklərini ifadə edir.

Bunu "birlikdə olar" təbiri ilə "onlar nə də gözəl yoldaşdır!" ifadəsində

anlayırıq. Çünki eyni dərəcədə olmaları söz mövzusu olsaydı,

74 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

"onlar, bu kəslərlə birlikdə olar." deyil də, "onlar, bu kəslərdəndir."

buyurulması lazım idi.

Uca Allahın bu sözü də bu ayənin bir bənzəridir: "Allaha və

Rəsuluna inananlar, Rəbləri yanında onlar, sıddikler və şəhidlərdir.

Onların mükafatları və nurları vardır." (Hədid, 19) Bu ayədə

möminlərin axirət günündə şəhidlərə və doğrulara ilhak ediləcəkləri

dilə gətirilir. "Rəbləri yanında" və "Onların mükafatları" sözləri

bu nəticəs(n)i nəzərdə tutur.

Bu halda, doğru yolun sahibləri, ürəkləri və əməlləri pozğunluqdan,

şirkdən və zülmdən təmizlənmiş möminlərdən daha üstün bir mövqeyə

və daha yüksək bir dərəcəyə sahibdirlər. Bu ayələr üzərində

düşünüldüyü zaman, zəruri olaraq, vəziyyətləri və mövqeləri bundan

ibarət olan möminlərdə də bir əskiklik olduğu aydın olur. Əgər

bu əskikliyi gedərmiş olsadılar, onlar da özlərinə nemət verilən

kəslərdən olardılar. Yəni onlarla yoldaşlıq etmə dərəcəsindən,

onlardan olma dərəcəsinə yüksəlmiş olardılar. Bəlkə də bu

imtiyazlarının səbəbi, Allah haqqındakı dərin bacarıqları, irəli məlumatlarıdır.

Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Allah, inananları

və özlərinə elm verilənləri dərəcələrlə yüksəldər."

(Mübarizə, 11) Bu halda doğru yolun sahibləri, özlərinə kamil

iman nemətindən daha üstün bir nemət verilən kəslərdir. Bu da

doğru yolun xüsusiyyətlərindən biridir.

Uca Allah "yol" mənasını verən "sırat" və "sebil" sözlərini

Qurani Kərimdə dəfələrlə istifadə etmişdir. Lakin bir tək "sıratı

müstakim"dən çoxunu özünə izafə etməmişdir. Amma "sebil"

olaraq özünə gedən bir çox yolun ol/tapıldığını vurğulamışdır:

"Amma bizim uğrumuzda cihad edənləri biz, əlbəttə yollarımıza

(sebillerimize) çatdırarıq." (Ənkəbut, 69) Eyni şəkildə, bu ayəs(n)i kərimədən

başqa da "sıratı müstakim"i varlıqlarından heç kimə izafə

etməmişdir: "Özlərinə nemət verdiyin... kəslərin yoluna

(sıra idinə)." Lakin "sebil" mənasında yol anlayışını özündən

başqasına da izafə edərək istifadə etmişdir: "Də ki: İşdə mənim yolum

(sebilim) budur: Allaha bəsirətlə dəvət edərəm." (Yusuf, 108) "Mənə

yönələn kimsənin yolu (sebili)." (Loğman, 15) "Möminlərin yolu" (Nisa,

115)

Bununla da aydın olur ki "sebil", "sıratı müstakim"dən fərqlidir

və tamaşaçıların, qulluq təqdim edənlərin sayına və çoxluğuna görə

Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 75

fərqlilik göstərər, dəyişər, çox olar. Lakin "sıratı müstakim" tək və

dəyişməzdir. Uca Allahın bu sözü buna işarə etməkdədir: "Həqiqətən

sizə Allahdan bir nur və açıq bir kitab gəlmişdir. Allah onunla,

razılığına uyanları sağlamlıq yollarına (sebil) çatdırar, onları öz

elmiylə qaranlıqlardan işıqlığa çıxarar və dümdüz yola (sıratı

müstakime) çatdırar." (Maidə, 15-16) "Sebil" birdən çox olaraq xarakterizə edilərkən, sırat" bir tək olaraq xarakterizə edilmişdir. Bu vəziyyətdə

sıratı müstakim ya sebillerin bütünündən ibarətdir ya da sebillerin

birləşməsi və sıratı müstakimle eyniləşməsi nəticəs(n)i ibarət olan/yaranan ana

yoldur.

Eyni şəkildə uca Allah belə buyurur: "Onların çoxu, Allaha

ortaq qaçmadan inanmazlar." (Yusuf, 106) Bununla da aydın olur

ki, şirk (ki bir pozğunluqdur) imanla birlikdə ol/tapıla bilər. İşdə bu "sebil"

dir. Bu səbəbdən "sebil"in şirk ilə bir araya gələ biləcəyi aydın olur.

Lakin "sıratı müstakim" pozğunluqla bir araya gəlməz. Necə ki,

"və də sapmamı kəslərin" buyurulmuşdur.

Bu ayələr üzərində əhatəli bir şəkildə düşünüldüyü zaman,

bu "sebil"lərin hər birinin "sıratı müstakim"in əksinə, kimi nöqsanlıqlar

və kimi imtiyazlarla bir yerdə ola biləcəkləri aydın olmaqdadır.

Yenə aydın olmaqdadır ki, bu sebillerden hər biri sıratı müstakim

olmaqla birlikdə digərindən ayrıdır. Sıratı müstakim də bu

sebillerin hər biriylə birləşdiyi kimi, hər birinin müxalifiylə də birləşməkdədir.

Belə bir nəticəyə, təqdim etdiyimiz ayələrdən çatmaq mümkün

olduğu kimi, digər bəzi ayələr də bu mənas(n)ı gücləndirər xüsusiyyətdədir.

Məsələn: "Mənə ibadət edin; doğru yol (sıratı müstakim) budur."

(Yasin, 61) "Də ki: Rəbbim, məni doğru yola (sıratı müstakime) çatdırdı.

Dümdüz dinə, Allahı bir bilən İbrahimin dininə." (Ən'am, 161)

Bu ayələrdə, həm ibadət, həm də din, "sıratı müstakim" olaraq

xarakterizə edilmişdir. Bu ikisi isə, bütün "sebil"lərin ortaq xüsusiyyətləridir.

Buna görə, Allahın sebillerine nisbətlə "sıratı müstakim" bədəndəki

ruh kimidir. Necə ki bədənin həyatı boyunca keçirdiyi dəyişik

mərhələlər vardır. Bədən hər mərhələdə əvvəlkindən fərqlidir. Körpəlik,

uşaqlıq, cavanlıq, gənclik, yetkinlik, yaşlılıq və qocalıq

kimi. Lakin hər mərhələdə ruh eyni ruhdur, bədəndən ayrılmaz bir

bütündür. Yenə bədənin müxtəlif halları ola bilər ki, ruhun istəklərinə

76 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

və gərəklərinə tərs düşə bilər. Amma ruh elə deyil. Bu, Allahın

dəyişməz fitrətidir ki, insanları onun üzərinə yaratmışdır. Bununla

birlikdə bədən ruhdur, yəni insandır.

Eyni şəkildə, uca Allaha gedən "sebil" də "sıratı müstakim"

dir. Ancaq möminlərin sebili, tövbə edənlərin sebili, Peyğəmbəri

izləyənlərin sebili vs. kimi çoxalda biləcəyimiz Allahın sebillerine

çöldən bir fəlakət və ya nöqsanlıq müsəllət ola bilər. Lakin bunlar

qətiliklə "sıratı müstakim"ə bulaşa bilməzlər. Necə ki bir "sebil"

olan imana, şirk və sa-pıklığın qarışa biləcəyini gördün. Nə var ki,

bunların heç biri "sıratı müstakim"in bünyəsində sığına bilməz. Bu

halda arılığı, bulaşmışlığı, yaxınlığı və uzaqlığı baxımından sebilin

dərəcələri vardır və bunların hamısı sıratı müstakim üzərindədir ya

də şəxsən onun özüdür.

Uca Allah haqq və batilə nümunə verərkən bu gerçəyi açıqlamışdır.

Nəzərdə tutduğum, hamısı da "sıratı müstakim"dən olmaqla birlikdə

Allaha gedən "sebil"lərin faklılık göstərə biləcəkləridir. Uca Allah

buyurur ki: "Göydən bir su endirdi də dərələr öz ölçüsün tərəfindən o

su ilə çağlayıb axdı. Sel üstə çıxan köpüyü yüklənib apardı. Bəzək

yaxud əşya etmək üçün atəşdə yandırıb əritdikləri mədənlərdə də

bunun kimi bir köpük vardır. Allah, haqq ilə qərbli belə bir bənzətmə

ilə izah edər. Köpük yox olub gedər. İnsanlara faydalı olan isə

yer üzündə qalar. İşdə Allah, belə məsəllər verər." (Rə'd, 17) Burada

uca Allah, məlumat və yetkinluq əldə etmədə ürəklərin və anlayışa

qabiliyyətlərinin fərqli tutumlara sahib olmaqla birlikdə, hər birinin

tək bir səmavi ruziyə söykən/dözdüyünü, oradan bəsləndiyini

vurğulayır. Bu örnəklə əlaqədar kafi şərhə Rə'd surəsində yer/yeyər

verəcəyik. Qısacası, bu da sıratı müstakimin, yəni doğru yolun xüsusiyyətlərindən bir başqasıdır.

Doğru yolun (sıratı müstakim) xüsusiyyətləri üzərində düşündüyün

zaman, onun Allaha gedən bütün yollara, bütün sebillere suveren olduğunu

görərsən. Belə ki, bir yol sıratı müstakim gerçəyindən

saxladığı nisbətdə Allaha çatdırar. Halbuki sıratı müstakim qeydsiz

və şərtsiz olaraq mütləq şəkildə Allaha çatdırar. Buna görə uca

Allah onu "sıratı müstakim" olaraq xarakterizə etmişdir.

"Sırat", açıq yol deməkdir. Bu söz, "udmaq" mənasını verən

"serete" hərəkətindən törəmişdir. Sanki bu yol, gedənlərini udur

Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 77

də, özündən ayrılmalarına, mədəsindən çıxmalarına icazə

vermir kimi. "Müstakim" isə, ayağının üzərinə tikilib özünə və

özüylə əlaqədar şeylərə suveren olmaq istəyən kimsədir. İşinin idarəsini

ələ alan kimsə kimi. Nəticə etibarilə "müstakim", vəziyyəti və

mövqes(n)i dəyişməyən, deməkdir.

Buna görə, "sıratı müstakim", tamaşaçısını məqsədinə və məqsədinə

çatdırmaqdan geri qalmayan hədəfə çatdırıcı yoldur. Necə ki

uca Allah belə buyurur: "İşdə Allaha inanıb ONA sıx

yapışanları, öz qatından bir rəhmətin və lütfün içinə al/götürəcək və

onları özünə (çatan) doğru bir yola çatdıracaq." (Nisa, 175) Yəni

bu hidayət dəyişməyəcək və beləcə sürüb gedəcək.

Bir ayədə də belə buyurur: "Allah kimi hidayət etmək istəsə,

onun sinəsini İslama açar. Kimi də sapdırmaq istəsə, onun

sinəsini, göyə çıxırmış kimi dar və tıkanık edər. Allah,

inanmayanların üstünə işdə belə pislik çökdürər. İşdə Rəbbinin

doğru yolu budur." (Ən'am, 125-126) Yəni, onun dəyişməyən və hədəfə

çatdırmaqdan geri dayanmayan yolu budur.

Bir ayədə də belə buyurur: "Allah dedi ki: İşdə bu, mənim

boynuna götürdüyüm dümdüz yoldur. Şübhəsiz, sənə uyğun gələn havalanmışların

xaricində, sənin mənim qullarım üzərində məcburedici heç bir gücün

yoxdur." (Hicr, 41-42) Yəni bu, mənim dəyişməz yolum, qüvvədən

qaldırılmaz qanunumdur. Bir baxıma bu ifadə, uca Allahın bu sözünə

çağırışım etməkdədir: "Allahın qanununda bir dəyişmə tapa bilməzsin.

Allahın qanununda bir sapma tapa bilməzsin." (Fatır, 43)

"Sıratı müstakim" anlayışının mənasına bağlı olaraq etdiyimiz

şərhlərdən bu xüsuslar diqqətə çarpanlıq qazanır:

1- İslam, iman, ibadət, ixlas və təvazö kimi Allaha gedən yollar/göndərər

(sebiller), gerçəyin qaynağı olan "sıratı müstakim"ə yaxınlıqları

nisbətində kamillik və əskiklik, bahalılıq və ucuzluq baxımından

bir-birlərindən fərqlidirlər. Bunların əleyhdarları olan küfr, şirk, inadçılıq,

azğınlıq və günahkarlıq üçün də eyni vəziyyət söz mövzusudur. Necə ki

uca Allah belə buyurur: "Hər birinin etdiklərindən ötəri

dərəcələri vardır. Allah, onlara etdiklərinin qarşılığını verər;

əsla özlərinə haqsızlıq edilməz." (Əhqaf, 19)

Ağılların uca Allahdan qəbul etdikləri ilahi məlumatların vəziyyəti də

eynilə buna bənzəməkdədir. Qabiliyyətlərin fərqliliyi nisbətində bu məlumat-

78 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

ler fərqlilik ifadə edər, tutumların müxtəlifliyi nisbətində müxtəlif qəbul etmə

formaları ortaya çıxar. Uca Allahın verdiyi bu nümunə də bunu

vurğulamaqdadır: "Göydən bir su endirdi də dərələr öz ölçüsün tərəfindən

o su ilə çağlayıb axdı..." (Rə'd, 17)

2- Sıratı müstakim, bütün yollara suveren olduğu kimi, sıratı

müsdəkimin tamaşaçıları da elədir. Uca Allah onları bu yolda məskun

və qalıcı edərək onların işlərini üzərinə al/götürmüş və onları da qullarının

doğru yola çatdırılmasında səlahiyyətli etmişdir. "Onlar nə də gözəl

yoldaşdır!" (Nisa, 69) "Sizin vəliniz ancaq Allah, ONun Elçisi və

namazı edən və rüku halında zəkat verən möminlərdir." (Maidə,

55) deyərkən, uca Allah bunu nəzərdə tutmuşdur. Bu son ayənin möminlərin

əmri Hz. Əli (ə.s) haqqında endiyi mütevatir hədislərlə sabitdir.

O, bu ümmət içində bu qapını açan ilk adamdır. Yeri gəlincə bu ayələ

əlaqədar olaraq geniş şərhlərdə ol/tapılacağıq.

3- Yola hidayət faktorun/etmənin mənas(n)ı, yolun mənasının

diqqətə çarpanlaşmasıyla diqqətə çarpanlaşar. əsixah adlı lüğətdə ifadə edildiyinə

görə "hidayət", "göstərmək, dəlalət" deməkdir. Yenə eyni lüğətdə

ifadə edildiyinə görə, bu hərəkət Hicazlıların ləhcəsində iki mefili birdən

təsir etməkdədir. Digər ləhcələrdə bu hərəkətin ikinci mefili də təsir etməsi

üçün "elə" hərfi cerrine müraciət edilər. Bizə görə də doğru olan

görüş budur. Ancaq bir görüşə görə də "hidayət" kökündən törəyən

hərəkət, "elə" hərfi cerri olmadan ikinci mefili təsir etdiyində

"hədəfə çatdırma" mənasını ifadə edər. Amma "elə" hərfi cerriyle

keçişli qılındığı zaman "yol göstərmə" mənasını ifadə edər. Buna

nümunə olaraq da bu ayəs(n)i kərimə göstərilər: "Sən, sevdiyini hidayət

edə bilməzsən, lakin Allah dilədiyini hidayət edər." (Qəsəs, 56)

"Yol göstərmə" mənasında "hidayət" Rəsulullah (s. a. a) üçün sabit

olduğuna görə burada sürgün edilən "hidayət", "hədəfə çatdırma"

mənasındakı "hidayət"dir. Necə ki bu ayələrdə, birinci mənada

"hidayət" Allaha, ikinci mənada "hidayət" isə Peyğəmbərə izafə

edilmişdir: "Və onları dümdüz yola çatdırardıq." (Nisa, 68) "Və şübhəsiz

ki sən, doğru yola aparırsan." (Şura, 52) Bu halda "hədəfə

çatdırma" mənasındakı "hidayət" kökündən törəyən hərəkət, ikinci

mefili doğrudan təsirlər/təsir edər, "yol göstərmə" mənasındakı "hidayət"

kökündən törəyən hərəkət isə, "elə" hərfi cerriyle keçişlilik qazanar.

Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 79

Nə var ki, bu görüşə dəlil olaraq göstərilən ayədə bizim sözümüz

vardır. Belə ki, ayədə sürgün edilən hidayət, hidayətin həqiqətidir

ki bu, yalnız Allahın əlindədir. Yoxsa bu həqiqətin

bəzi dərəcələri qətiliklə Peyğəmbər üçün sabitdir. Digər bir ifadəylə;

sürgün edilən, hidayətin cinsi deyil, kamal dərəcəsidir. Ayrıca bu

şərh, Firon xanədanı arasında iştirak edən bir möminin sözlərini

ehtiva edən ayənin işarə etdiyi mənala ziddiyyət ifadə etməkdədir: "Ey

qövmüm! Mənə yatıl, sizi doğru yola aparım." (Mömin, 38) Çünki

bu ayədə "hidayət" kökündən törəyən hərəkət, "elə" hərfi cerri olmadan

mefili təsir etdiyi halda "yol göstərmə" mənasını ifadə

etməkdədir.

Buna görə biz tərəfindən "elə" hərfi cerri ilə istifadə edilib istifadə edilməməsinə

görə "hidayət" kökündən törəyən hərəkətin mənasında bir deyişlik

meydana gəlməz. Bu hərəkətin "elə" hərfi cerri olmadan ikinci

mefili təsir etməsinin "dahalt'ud-dare=eve mədaxilim" cümləsindəki

qaydaya bağlı olması da mümkündür.

Qısacası hidayət; işarə etmək, yolu göstərmək surətiylə hədəfi

göstərməkdir. Bu da bir növ "hədəfə çatdırmaq" deməkdir. Allahın

nizamı, səbəblər nizamı olduğuna görə, bunun reallaşması

üçün uca Allah bir səbəb meydana gətirər. Bu səbəb hədəfin diqqətə çarpanlaşmasını

və nəticədə qulun bu hədəfə çatmasını təmin edər. Uca

Alah bu nizama bu şəkildə işarə etməkdədir: "Allah kimi hidayət

etmək istəsə, onun sinəsini İslama açar." (Ən'am, 125)

Bu ayəs(n)i kərimə də buna bir nümunədir: "Sonra dəriləri və ürəkləri

Allahın zikrinə (meyl edərək) yumşalar. İşdə bu, Allahın hidayətidir;

dilədiyini bununla doğru yola çatdırar." (Zumər, 23) İfadənin orijinalında

keçən "telinu=yumaşar" hərəkətinin "elə" hərfi cerriyle keçişli

qılınmasının səbəbi, meyl və güvən kimi bir mənas(n)ı ehtiva etməsini

təmin etməkdir. Ürəyin yumşalması, uca Allahın ürəkdə, Allahın

zikrini qəbul etməsini, ona yönəlməsini və onunla güvən tapmasını

təmin edəcək bir dəqiqlik meydana gətirməsidir. Allahın yolları (sebilleri)

fərqli olduğu kimi, yollarının fərqliliyi nisbətində hidayəti də fərqlilik

göstərər. Bu halda hər yolun qarşılığında ona xas bir hidayət

vardır.

Uca Allahın bu sözü bizim vurğuladığımız bu yol və yol göstəricilik

fərqliliyinə işarə edir: "Bizim uğrumuzda cihad edənləri,

80 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

biz əlbəttə yollarımıza çatdırarıq. Heç şübhə yox, Allah mütləq yaxşılarla

bərabərdir." (Ənkəbut, 69) Necə ki qulun Allah yolunda cihad etməsi

ilə Allah uğruna cihad etməsi arasında fərq vardır. Birinci

məqsəd üçün cihad edən adam, yolun təhlükəsizliyinin təmin edilməsini və yoldakı

maneələrin aradan qaldırılmasını istəməkdədir. İkinci məqsəd üçün

cihad edən adam isə, yalnız Allahın razılığını əldə etmək istəyir. Bunun

nəticəsində uca Allah onu xüsusi qabiliyyətlərinə və tutumuna

uyğun bir yola çatdırar. Sonra çatdırdığı bu yolun ardından onu bir başqa

yola çatdırar və nəhayət onu özünə yaxın, xüsusi biri edər.

4- "Sıratı müstakim" fərqli dərəcə və mərtəbələri olan Allah

yollarının (sebillerinin) bütününü əhatə etdiyinə görə, uca Allahın

insanı sıratı müstakimde olduğu halda yenə sıratı müstakime hidayət

etməsi ola biləcək və doğrudur. Yəni Allah, insanı sıratı müstakimden

yenə sıratı müstakime hidayət edə bilər, çatdıra bilər. Belə ki,

onu əvvəl yollarından (sebillerinden) birinə hidayət edər, çatdırar; sonra

ona istiqamətli hidayətini artırar və onu bir üst yola (sebile) çatdırar. Necə ki

uca Allahın hidayətə çatdırdığı qulları adına dilə gətirdiyi

"bizi doğru yola hidayət et/ət." ifadəsi, bu cür bir istək ehtiva etməkdədir.

Bu şərhlə, "Həqiqətən hidayətə çatmış bir kimsənin hidayət

istəməsi, əldə edilən bir şeyi əldə etməyə istiqamətli bir istəkdir və bu

muhaldir." və ya "Qulun sıratı müstakimde getməsindən sonra

sıratı müstakimde getmə istəyini dilə gətirməsi, əldə edilmiş olanı

əldə etimə istəyidir ki, bu cür bir istəkdə ol/tapılmaq mənasızdır."

şəklindəki sual və tənqidlərin cavabı da verilmiş oldu.

Eyni şəkildə, "Bizim şəriətimiz bütün istiqamətləriylə köhnə millətlərə

endirilən şəriətlərdən daha geniş və nöqsansızdır. Bu halda, uca

Allahdan bizi onlardan nemət verdikləri qullarının yoluna çatdırmasını

istəmək nə məna ifadə edər?" şəklindəki tənqid də etibarsızdır.

Çünki bir şəriətin bir başqa şəriətdən daha geniş və nöqsansız olması

ayrı, bir şəriətə bağlı olan bir kimsənin digər bir şəriətə bağlı

olan bir kimsədən daha qüsursuz, daha yetkin olması da ayrı bir

məsələdir.

Söz gelimi; Hz. Məhəmmədə (s. a. a) endirilən şəriətə (ən mükəmməl

və ən geniş əhatəli şəriət olmasına baxmayaraq) inanan

normal bir mömin, şəriətləri köhnə və geçkin olmasına baxmayaraq Hz.

Nuhdan və Hz. İbrahimdən (salam üzərlərinə olsun) daha qüsur-

Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 81

suz və daha yetkin ola bilməz. Çünki şəriətlərin və bu şəriətlərə görə

əməl faktorun/etmənin hökmü, bu şəriətləri özümseyip onu xarakter halına

gətirməkdən doğan vəlayət mövqesinin hökmündən fərqlidir.

Bu halda, köhnə şəriətlərə bağlı olub da şirkdən arı, katışıksız

tövhid mövqesinə çatmış bir insan, ən qüsursuz və ən geniş əhatəli

şəriət olan Hz. Məhəmmədin (s. a. a) şəriətinə görə əməl

etməklə birlikdə tövhid mövqesini qazanmayan, məlumata söykənən həyat,

ruhuna suveren olmayan, ilahi hidayətin və Rəbbani yol göstəriciliyin

nuru ürəyinə yerləşməyən bir insandan daha qüsursuzdur,

ondan üstündür. Bu səbəbdən qüsursuz şəriətin əhlindən olmaqla

birlikdə mövqes(n)i daha aşağıda olan bir insan, daha aşağı

bir şəriətin əhlindən olan bir insanın çatdığı yüksək mövqeyə çatmağı

Allahdan istəyə bilər.

Ən maraqlı olanı da, bəzi təfsir alimlərinin söz mövzusu şübhəni

aradan qaldırmaq məqsədiylə etdikləri şərhdir. Belə ki: Allahın

dini birdir, o da İslamdır. Tövhid, peyğəmbərlik və axirət kimi təməl

məlumatlar və bunların detalları olan ümumi məlumatlar bütün şəriətlər baxımından

birdir. Bu şəriətin əvvəlki şəriətlərə qarşı tək imtiyazı, həyatın

bütün məsələlərinə bağlı detal xüsusiyyətindəki hökmlərin bu

şəriətdə daha geniş və daha əhatəli tutulmuş olmasıdır. Bu şəriət

qulların mənfəətlərinin qorunmasına digərlərinə nisbətlə daha çox

diqqət göstərir.

Ayrıca bu şəriətin təməli, hikmət, öyüd və gözəl dialoq kimi

sübut etmə yollarına söykən/dözər. Nə var ki, din bir də olsa, bütün şəriətlərdəki

təməl məlumatlar eyni də olsa, onlar bizdən əvvəl Rəblərinin

yoluna girdilər. Bu barədə bizə görə prioritetlidirlər. Buna görə uca

Allah onların vəziyyətlərini göz qarşısında saxlamamızı, onların

tutumlarından müsbət dərslər çıxarmamızı əmr etmişdir.

Mən deyərəm ki: Bu şərh dayaq olaraq təfsir elminin zəruri

gördüyü təməllərdən fərqli bir anlayışın məhsuludur. Bu anlayışa

görə, təməl məlumatların həqiqətləri gerçəkdə birdirlər və aralarında

dərəcə və səviyyə fərqliliyi söz mövzusu deyil. Qərbi və mənəvi dərəcələr

də elə.

Buna görə seçmə bir peyğəmbərlə ən sadə bir mömin, varlıq

və xarici aləmdə həqiqəti olan yetkinluq baxımından eyni səviyyədədir.

Aralarındakı üstünlüksə, gerçək yetkinluğa söykən/dözməyən qanunuma-

82 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

nın nəzərdə tutduğu mövqelər baxımından söz mövzusudur. Eynilə bir kral

ilə onun tebaası olan xalq arasındakı makamsal üstünlük kimi.

Belə bir üstünlük müqaviləli və təyin etməklə təyin olunmuş mövqelər

etibarıyladır və insanın varlığıyla bir maraq/əlaqəsi yoxdur.

Bu təməlin də söykən/dözdüyü bir başqa təməl söz mövzusudur. Buna

görə, əsl olan maddədir və maddə sonrası, bir dəyər ifadə etməz.

Maddə sonrası, dəlili olan bir istisna ilə yalnız uca Allaha özgüdür.

Bir çoxları bu böyük yanılmaya düşmüşlər. Bunun iki səbəbi

vardır: Ya maddi elmlərə söykən/dözərək konkret məlumatlarla kifayətlənmək ya

də Quran təfsirinə bağlı ümumi anlayışla kifayətlənərək ayələr üzərində

ətraflıca düşünməmək.

Bu məsələylə əlaqədar olaraq deyiləcək çox şey vardır. İnşaallah

irəlidə yeri gəldikcə elmi araşdırmalara bağlı hissələrdə daha

geniş şərhlərdə ol/tapılacağıq.

5- "Sıratı müstakim"in sahiblərinin başqalarından fərqli olan

tərəfləri və yollarının başqalarının yollarına olan üstünlüyü məlumatdan

irəli gələr, əməldən deyil. Onlar, Rəblərinin mövqesinə bağlı

olaraq başqalarının məhrum olduğu məlumata sahibdirlər. Necə ki yuxarıdakı

şərhlərdə, sıratı müstakim əhli xaricindəkilərin sebillerinde

də tam və nöqsansız əməlin reallaşa biləcəyini vurğuladıq.

Bu halda sıratı müsdəkim əhlinin tək imtiyazları məlumatdır. Ancaq,

nədir bu məlumat? Və necə bir şeydir? İnşaallah, "Göydən bir su

endirdi də dərələr öz ölçüsün tərəfindən o su ilə çağlayıb axdı." (Rə'd, 17)

ayəsini ələ alarkən bu mövzuda detallı məlumat verəcəyik.

Uca Allahın bu sözü də bu mənas(n)ı xatırlatmaqdadır: "Allah

sizdən inananları və özlərinə elm verilənləri dərəcələrlə yüksəldər."

(Mübarizə, 11) Bu ayə də bu mənas(n)ı gücləndirər xüsusiyyətdədir:

"Gözəl söz ona çıxar, yaxşı əməl onu yüksəldər." (Fatır, 10) Buna görə

uca Allahın qatına çıxan, gözəl sözdür. Yəni, inanc və elmdir. Saleh

əməlin funksiyas(n)ı isə, gözəl sözü yüksəltmək, Allah qatına

çıxmasında ona köməkçi olmaqdır. Söz mövzusu ayəs(n)i ələ alarkən,

mövzuya bağlı geniş məlumata yer verəcəyik.

Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 83

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

el-Kafidə "ibadət" anlayışının mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq İmam Sadiğin

(ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Üç növ ibadət şəkli vardır:

Bəzi insanlar qorxduqları üçün Allaha ibadət edərlər. Bu, kölələrin

ibadətidir. Bəziləri savab qazanmaq məqsədiylə Allaha ibadət edərlər.

Bu, ödənişlilərin ibadətidir. Bəziləri də sevdikləri üçün Allaha ibadət

edərlər. Bu da, azadların ibadətidir və bu, ən üstün ibadət

şəklidir." [c. 2, s. 84, h: 5, İbadət babı]

Nehc'ül-Belağa'da belə bir ifadə iştirak edər: "Bir qisim insanlar,

bir gözləməylə Allaha ibadət edərlər. Bu, tacirlərin ibadətidir.

Bəziləri qorxudan ötəri Allaha ibadət edərlər. Bu, kölələrin ibadətidir. Bəziləri isə, yalnız şükrlərini ifadə etmək üçün Allaha ibadət edərlər. Bu da azad insanların ibadətidir." [Feyz'ül-İslam,

s. 1192, h: 229]

əl-İlel, əl-Mecalis və əl-Hisal adlı əsərlərdə İmam Sadiğin (ə.s)

belə buyurduğu izah edilər: "İnsanların Allaha istiqamətli qulluqları üç

səbəbə söykən/dözər: Bir qisim insanlar, savab gözləməsiylə ONA ibadət

edərlər. Bu, ehtiraslıların ibadətidir və bu ehtirasdır, tamahdır.

Bəziləri də cəhənnəm atəşindən qorxduqları üçün ONA qulluq təqdim edərlər.

Bu isə, kölələrin ibadətidir və bu ibadət şəkli qorxu xüsusiyyətlidir.

Amma mən ONU sevdiyim üçün ONA ibadət edirəm. İşdə bu,

şərəfli və hörmətli insanların ibadətidir. Çünki uca Allah belə buyurur:

'Və onlar o gün qorxudan əmin qalarlar.' [Nəml, 89] Bir başqa

ayədə də belə buyurur: 'Də ki: Əgər siz Allahı sevirsinizsə

mənə yatıl ki, Allah da sizi sevsin.' [Al/götürü İmran, 31] Kim Allahı sevsə,

Allah da onu sevər və Allahın sevdiyi kimsə də etibarlı kəslərdən

olar. İşdə bu, gizli və qoruma altında olan bir mövqedir,

ona təmizlənmişlərdən başqası çata bilməz." [İlel'üş-Şerayi, c. 1, s. 12, h:

8. əl-Hisal, s. 188]

Mən deyərəm ki: Daha əvvəl etdiyimiz şərhlərdən, bu rəvayətlərin

ehtiva etdikləri mənaları açıqlıq qazanmış oldu. İmamların (salam

olsun onlara) azad insanların ibadətini bir dəfə sevgi,

bir dəfə də şükr olaraq xarakterizə etmələri, hər ikisinin də nəticədə

eyni mənas(n)ı ifadə etməsindən ötəridir. Çünki şükr, insanın,

özünə nemət olaraq verilən şeyi yerli yerinə qoymasıdır.

İbadətin şükrü isə, şəxsi hasebiyle onu haqq edən uca Allaha istiqamətə-

84 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

lik olmasıdır. Yəni uca Allaha Allah olduğu üçün, yəni bütün gözəllik

və ululuq (camal və cəlal) xüsusiyyətlərini şəxsində yığdığı üçün ibadət

edilər. O, şəxsi etibarilə gözəldir və buna görə şəxsi etibarilə

seviləndir. Çünki sevgi gözəlliyə maraq duymanın, cazibədarlığa qapılmanın

ifadəsidir. Buna görə; "O, şəxsi etibarilə mabuttur. O, mabuttur;

çünki gözəldir, seviləndir. O, mabuttur; çünki nemət verəndir,

ibadət edilərək şükrü yerinə yetiriləndir." deyərkən, bütün bu sözlərimiz

bir tək mənas(n)ı ifadə etmiş olarlar.

Ehlisünnet kanalıyla İmam Sadiğin (ə.s), "Tək sənə ibadət