And olsun Allaha onu ilk gerçekleyen adamam

ünvanına baxın.

34-Hz.Ali (as) deyir ki: Bilin ki Allahın salatı ONA və soyuna olsun, Məhəmmədin soyu göydəki ulduzlar kimidir; bir ulduz itdimi, o biris(n)i doğular; Allahın lütflərinin sizə verildiyini görürəm mən; sizə də ümid etdiyinizi göstərəcək.

Nehc'ul Belaga,Hutbe:100

35-Hz.Ali (as) deyir ki: "Kimin diləyi uzanar gedərsə pis işləri də çoxalar gedər."

Nehcul Belağa, Sözlər.

36-Hz.Ali (as) deyir ki:"ı tərəfindən adamın aç qalınca, alçaq adamın, qarını doyunca hücumundan qorxun"

Nehcul Belağa, Sözlər.

37-Hz.Ali (as) deyir ki: "Onlardan nifrətin, onlara düşmənliyin, onları doğru yola çağırmadan, onlara dəlillər gətirib üzr serdedecek bir hala soxmadan sizi onlarla döyüşə sürməsən."

Nehcul Belağa, Məktublar: 12

38-Hz.Ali (as) deyir ki: "Düşmanla görüşdünmü, adamlarının ortasında dayan. Döyüş atəşini alevlemek istəyən adam kimi onlara yaxınlaşma; hadisələrdən qorxan adam kimi də uzaqlaşma."

Nehcul Belağa, Məktublar: 12

39-Hz.Ali (as) deyir ki: "Onlar döyüşə başlamadan siz döyüşə başlamayın; çünki siz, Allaha həmd olsun, doğru yoldasınız; buna inanmısınız; dəlilləriniz də var. Onlar döyüşə başlayana qədər gözləməniz, onların əleyhinə, sizə bir başqa dəlildir."

Nehcul Belağa, Məktublar: 14

40-Hz.Ali (as) deyir ki: "Allah'ın icazəsiylə düşmən təxribata uğradımı, dönüb qaçanı öldürməyin; üst olub məhbus etdiyinizi yaralamayın; yaralanıb yerə düşmüş olanı qətl etməyin."

Nehcul Belağa, Məktublar: 14

Həmd Aləmlərin Rəbbi Olan Allahadır.

Salam Rəsulullah (saa) 'e, Günahsız Imamlara (as) və Onların Təqibçilərinədir.

Allah Hamısından Razı Olsun.

Fatihə Surəsi / 1-5 ......................................................... 51

52 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

1- Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla.

2- Həmd, aləmlərin Rəbbi Allaha özgüdür.

3- O, Rəhmandır, Rəhmdir.

4- Din (qarşılıq) gününün sahibidir.

5- Tək sənə ibadət edərik və tək səndən kömək diləyərik.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Uca Allah, "Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla" buyuraraq

surəyə başlayır. Bəzən insanlar bir iş etdikləri zaman

və ya bir işə başladıqları zaman, çox hörmət etdikləri ya da böyük

olaraq qəbul etdikləri bir adamın adını xatırlayarlar, o adamın adıyla hərəkət

etdiklərini ifadə edərlər ki, işləri müqəddəs və şərəfli olsun. Bəzən də

bunu, saydıqları böyüklərini xatırlamaq üçün bir vəsilə əldə edərlər. Belə

bir məqsəd, müəyyən nisbətdə ad qoymada da söz mövzusudur. Yeni doğan

bir uşağa, etdikləri və ya qurduqları çıxardıqları bir şeyə, məsələn

bir evə ya da bir təşkilata ad verərkən sevdikləri ya da saydıqları

bir kimsənin adını verirlər ki, adlandırılan obyekt var olduqca

ad qalıcı olsun, ad var olduqca da o adın xatirəsi qalıcı olsun. Xatirəsi

hamı/həmişə təzə qalsın, davamlı xatırlansın deyə atasının adını uşağına

verən adamın bu davranışının altındakı səbəb budur işdə.

Uca Allahın bu sözü də buna bənzər bir məqsədə istiqamətlidir. Sözə

ONun uca adıyla başlanmışdır ki, ifadənin ehtiva etdiyi məna O'-

nun adıyla bilinsin, ONun adıyla əlaqəli olaraq zehinlərdə yer/yeyər et/ət-

Fatihə Surəsi / 1-5 ................. 53sin. Bu şəkildə sözə başlamanın bir başqa məqsədi də, qulları söz, hərəkətvə davranışlar barəsində öyrətmək, onlara hər şeyə ONun adını

xatırlayaraq başlamaları və ONun adıyla hərəkət etmələri istiqamətində bir

ədəb tərzi öyrətməkdir. Beləcə etdikləri işlər, ONun adıyla bilinər,

ONun sifətləriylə tanınar, ONun razılığını əldə etmək məqsədiylə edilər.

Beləcə etdikləri işlər boşa getməz, nəticəsiz qalmaz. Çünki,

yoxluq və batilliyin əsla özünə yol tapmadığı uca Allahın adıyla

edilmişdir.

Necə ki uca Allah bir çox yerdə bu gerçəyə diqqət çəkməkdədir.

ONun bir çox sözündən bu nəticələndirər çıxmaqdadır: ONun uca razılığına

istiqamətli olmayan şey, yox olucudur, boşdur. Allah insanların

öz razılığına dönük olmayan bütün əməllərinin qabağına keçəcək və

onları yelə sovrulmuş toz tüstü kimi boşa çıxaracaq. Etdiklərini

un kiçik edib əməllərini etibarsız edəcək. Heç bir şey qalıcı

deyil, ONun yüzü/üzü xaric. ONun razılığı üçün edilən, ONun adına

reallaşdırılan şey isə qalıcıdır, yox olmaz. Hər fakt, içində Allah-

'a pay verildiyi nisbətdə qalıcılıqdan pay alar. Peyğəmbər əfəndimizdən

(s. a. a) rəvayət edilən və həm Ehlisünnet, həm də Şiə tərəfindən

səhih qəbul edilən bu hədis də bu gerçəyi dilə gətirməkdədir:

"Bir işə Allahın adıyla başlanmasa, o işin sonu kəsikdir." Hədisin

orijinal mətnində keçən "əbtər" ifadəsi deyimi, sonu kəsik, davamı

olmayan deməkdir.

Sözün də bir növ iş olduğunu göz qarşısında saxlayaraq rahatlıqla,

bəsmələnin başındakı "ba" hərfinin müteallakı "başlayıram"

hərəkətidir, deyə bilərik. Yəni, bir növ iş olması etibarilə uca Allah sözə

besmeleylə başlamışdır. Bu da sözdə bir-birləyici ünsürün ol/tapılmasını,

sözün birliyini qaçınılmaz etməkdədir. Sözün birliyi isə, ehtiva etdiyi

məna, daşıdığı mesaj və dilə gətirilişi ilə əldə edilmək istənən

son məqsədin birliyi ilə olar. Quranın bütünündən ibarət olan

Allahın sözünün son məqsədi isə, bu şəkildə təyin olunmuşdur:

"Həqiqətən sizə Allahdan bir nur və açıq bir kitab gəldi. Onunla

Allah doğru yola çatdırar." (Maidə, 15-16) Bunun kimi daha bir çox ayə

vardır və bu ayələrdə Kitabın endiriliş məqsədi bu şəkildə ifadə edilir:

Allahın kitabının və sözlərinin məqsədi, qulları doğru yola çatdırmaqdır.

Bu halda hidayət, "Rəhman və Rəhm olan Allah' ın adıyla"

başlayan bir cümlədir.

54 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

Buna görə O, qulların müraciət mərcis(n)i olan Allahdır. O, Rəhman-

dır; mömini də, kafiri də əhatəsinə alan/sahə ümumi rəhmətinə

gedən yolu, qullarına göstərər. Bu yol, yaranmaları və həyatları üçün

bir xeyr qaynağıdır. O, Rəhmdir; xüsusilə mömin qullarına xas

etdiyi rəhmətinə gedən yolu qullarına açıqlayar. Bu da onların

axirətdə əldə edəcəkləri xoşbəxtlikdir, Rəbləriylə görüşmə zövqüdür.

Necə ki uca Allah, "Rəhmətim hər şeyi örtmüşdür; onu, qorunanlara

yazacağam." (Ə'RAF, 156) Bu şərhdə Qurani Kərim bir

bütün olaraq göz qarşısında saxlanılmışdır.

Kənar yandan uca Allah Qurani Kərimin bir çox yerində "surə"

anlayışından danışmışdır: "Ona bənzər bir surə gətirin." (Yunus,

38) "Elə isə siz də onun bənzəri on uydurulmuş surə gətirin."

(Hud, 13) "Bir surə endirildiyi zaman..." (Tövbə, 86) "Bu, endirdiyimiz

və hökmlərini fərz etdiyimiz bir surədir." (Nur, 1) Bu ifadələrdən

anlayırıq ki, uca Allahın parça parça ayırıb hər bir parçasına surə

adını verdiyi sözləri öz içində bir növ birliyə və bütünlüyə malikdir.

Bu bütünlük, nə bir surənin hissələri, nə də iki ayrı surə arasında

söz mövzusu deyil. Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, güdülən

məqsəd və təmin edilən nəticələndirər surədən surəyə fərqlilik göstərər. Hər

bir surənin axışı xüsusi bir mənas(n)ı vurğulamağa, xüsusi bir nəticə əldə

etməyə istiqamətlidir və bu hədəf reallaşmadığı müddətcə surə bitməz.

Bu səbəbdən hər surənin başında iştirak edən "Bəsmələ" o surəylə

güdülən xüsusi hədəfə dönükdür.

Bu halda Həmd surəsinin başındakı bəsmələ də, surənin hədəfinə

və surədən çıxarılan anlama dönükdür. Bu surədə ifadə edilən

məqsəd isə, qulluq təqdim etmək surətiylə Allaha həmd etməkdir; qulluğu

ən geniş ölçüləriylə ONA xas etmək, ondan kömək və hidayət

diləyərək onu həqiqətən tərifləməkdir. Bu sözləri uca Allah qulları

adına dilə gətirir ki, qulluq təqdim etmə baxımından Allahın nəzərdə tutduğu

və göstərdiyi rəftarlar içində hərəkət etsinlər.

Qulluğun ifadəsi, qulun yerinə yetirdiyi davranışlardır; qulluq

əzələ idi daşıyan hərəkətlərdir. Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla

başlamaq, işdə bu məqsədə istiqamətlidir. Bu vəziyyətdə məna belə olar:

"Sənin adınla sənə istiqamətli qulluğumu ifadə etməyə

başlayıram."

Fatihə Surəsi / 1-5 ............................................... 55

Bu şərhə görə də yenə Həmd surəsinin bəsmələsindəki

"ba" hərfi cərrinin müteallakı, "başlama" hərəkətidir. Bununla da qarşılıqlı

xitablaşma surətiylə qulluq mövqesindəki səmimilik və səmimiyyət

gücləndirilib ixlas tamamlanmaq istənir. "Ba" hərfi cərrinin

müteallakı "yardım istəyə"dir də deyilə bilər. Belə demənin bir

qorxusu olmamaqla birlikdə müteallakın "başlama" olması daha

uyğundur. Çünki surə "yardım istəyə"ni açıqca ehtiva edir: "Tək

səndən kömək diləyərik."

"Ad" anlayışına gəlincə; bu ifadə, ad olduğu varlığı göstərən

bir sözdür. Ya işarə mənasını verən "simet" kökündən ya da ucalıq

mənasını ifadə edən "sümüvv" kökündən törəmişdir. Hansı kökdən

törəmiş olursa olsun, lüğət və ənənədə bu sözün bir varlığa işarə

etdiyi və ad olduğu varlıqdan ayrı olması lazım olduğu bilinməkdədir.

Uca Allahın sifətlərindən biri göz qarşısında saxlanılaraq şəxsi

ifadə edən "ad"a gəlincə; bu, sözüklər kateqoriyasına girməyən, şəxslərdən

olan bir addır. Bu, birinci mənasıyla adın müsemmasıdır.

Məsələn; (uca Allahın adlarından biri olan) "Alim" adı, müsemmasını

göstərər. O da elm sifəti etibarilə ələ alınan şəxsdir. Bu

baxımdan Allahın sifətləri, şəxsinin adlarıdır. Çünki bu şəxsin vəziyyəti

ancaq sifətlərindən biri və ya xüsusiyyətlərindən biri vasitəsilə

bilinə bilər.

Bu istifadənin səbəbi budur: İnsanlar, "ad" ləfzinin "müsemma-"

yı göstərən söz üçün istifadə edildiyini gördülər. Sonra baxdılar

ki, sifətlər də bir baxımdan şəxsi göstərirlər. Onların vəziyyəti, "ad"

deyə adlandırdığımız ləfzin vəziyyətini xatırladar. Onlar da eynilə

"ad" deyilən sözüklər kimi xarici aləmdəki şəxslərə işarə etməkdədirlər.

Buna görə şəxslərə işarə edən bu sifətləri də "ad" olaraq adlandırdılar.

Nəticədə, "ad" ləfzi bir şey ola biləcəyi kimi, eyni bir

şey də ola bilər, nəticəsinə çatıldı. Sonra baxdılar ki şəxsə bilavasitə işarə

edən "ad", təhlil nəticəs(n)i əldə edilən ikinci mənadakı addır.

Birinci mənadakı ad isə, ikinci mənadakı adın vasitəsilə

şəxsə işarə etməkdədir. Buna görə ikinci mənadakına "ad", birinci

mənadakına isə "adın adı" dedilər. Nə var ki bütün bunlar,

ağılı təhlil nəticəsində varılan şeylərdir. Bunu lüğətə uyğunlaşdıra bilmərik.

Bu səbəbdən lüğət baxımından "ad" ilk başda dediyimizdən ibarətdir.

56 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

İslamın ilk dövrlərində, kəlamçılar arasında "Ad, müsemmanın

eynisidirmi yoxsa qeyrisidirmi?" sualı ətrafında uzun

mübahisə/müzakirələr meydana gəlmişdir. Nə var ki, indiki vaxtda bu cür

məsələlər artıq bədihilik səviyyəsində açıqlığa qovuşmuşdur. Bu səbəbdən,

bu mövzuyla əlaqədar olaraq nə deyildiyini, nə deyiləcəyini uzun

uzandıya izah etmək, sözlərin doğrusunu təsbit edib təsdiqləmək, səhvini

tapıb çürütmək artıq gərəksiz bir məşğul et. Qısacası məsələnin

xaricində qalmaq ən yaxşısıdır.

"Allah" ləfzinə gəlincə, bunun əsli "el-ilah"dır. Çox istifadə edildiyindən

ötəri "ilah"ın başındakı "hemze" düşmüşdür. "İlah" sözü,

"qulluq etdi" mənasını verən "eleh'er-recülü ye'lehu" kökündən

gəlir. Ya da "heyrətləndi" mənasını verən "elih'er-recülü" ya da

"veleh'er-recülü" kö-künden gəlir. Bu söz "mef'ul" mənasında

"fial" kipindendir. Eynilə "məktub" mənasında "kitab" kimi. İlah olaraq

xarakterizə edilməsi; mabut, yəni qulluq təqdim edilən olmasından ya da

ağılların şəxsini anlayışa nöqtəsində çaşmışa düşmələrindən ötəridir.

Görüldüyü qədəriylə "Allah" sözü, çox istifadə etmə nəticəs(n)i

xüsusi ad olmuşdur. Quranın enişindən əvvəl də bu mənasıyla istifadə edilirdi

və cahiliyyə Ərəbləri onun ifadə etdiyi mənas(n)ı bilirdilər.

Uca Allah bunu bu şəkildə ifadə etməkdədir: "And olsun, onlara

'Özlərini kim yaratdı?' deyə soruşsansa, əlbəttə 'Allah.' deyərlər."

(Zuxruf, 87) "Zənnlərin tərəfindən, 'Bu Allaha, bu da ortaqlarımıza.' dedilər."

(Ən'am, 136)

Bu ləfzin xüsusi ad olduğunun bir dəlili də, Allahın bütün gözəl

adları və bu adlardan qaynaqlanan hərəkətlərlə xarakterizə edilməsi,

amma bu ləfzin heç bir ada sifət olmamasıdır. Söz gelimi; "Allah

Rəhmandır, Rəhmdir. Allah rəhmət etdi. Allah bildi. Allah

ruziləndirdi." deyilir; amma "Allah" ləfzinin bunlardan birinə sifət olduğu

ya da bu lafızdan, bunlardan birinə sifət olacaq bir sözün

törədildiyi görülməmişdir.

Hər şeyin ilahı olaraq ONun uca şəxsinin varlığı, bütün kamal

sifətləriylə xarakterizə edildiyini göstərdiyindən bütün kamal sifətləri

"Allah" ləfzinin iltizami mənası olar. Bu səbəbdən də "Allah ləfzi, varlığı

zəruri olan, bütün kamal sifətlərini özündə yığan şəxsin

adıdır." sözü doğrudur. Yoxsa bu sözük, çox istifadə etmə nəticəs(n)i xüsusi

Fatihə Surəsi / 1-5 ............................................... 57

ada çevrilmiş və "elehe" kökünün işarə etdiyi mənanın xaricində

başqa bir xüsus bu adlandırmada təsirli olmamışdır.

Rəhman və Rəhm sifətləri isə, "rəhmət" kökündən gəlirlər.

Bu nidəliksə, bir şeyini itirən və ya əskiyini aradan qaldıracaq bir şeyə ehtiyac

duy/eşidən bir insanın görülməsi anında insan ürəyini təsiri altına

alan/sahə, həyəcan istiqaməti ağırlıq təşkil edən xüsusi bir duyğudur. Bu duyğu insanın

içində oyanınca əskiyi olanın əskiyini aradan qaldırmağa, ehtiyacını

qarşılamağa cürət edər. Ancaq bu məna, təhlil nəticəsində ehtiyacı

aradan qaldırmaq məqsədiylə verimə, hədiyyədə ol/tapılma mənasına dönər. İşdə

uca Allah, bu mənada rəhmət sifətiylə xarakterizə edilər.

Rəhman sözü, çoxluq ifadə edən "filan" vəznindən mübaliğə

sıygasıdır. Rəhm isə sifəti müşebbehedir və davamlılıq, qalıcılıq

ifadə edər. Bu baxımdan "Rəhman" xüsusiyyətinin həm möminlərə və

həm də kafirlərə istiqamətli bol rəhməti ifadə edir olduğu şəklindəki

yanaşma yerindədir. Bu anlayışın ifadə etdiyi rəhmət ümumi

xüsusiyyətlidir. Anlayışın bu mənada istifadə edildiyinə Qurani Kərimdə

çox rast gəlinər: "Rəhman ərşə ekvator etmişdir." (Taha, 5) "Də ki:

Kim pozğunluq içində isə, Rəhman ona möhlət versin." (Məryəm, 75)

Eyni şəkildə "rəhm" sifətinin, möminlərə istiqamətli davamlı nemətlərə,

dəyişməz və qalıcı rəhmətə işarə edir şəklindəki yanaşma

də yerindədir. Necə ki uca Allahın bu sözləri bu mənas(n)ı gücləndirər

xüsusiyyətdədir: "Möminlərə qarşı çox mərhəmət edəndir (rəhmdir)."

(Əhzab, 53) "Çünki O, onlara qarşı çox mərhəmətlidir (rəhmdir)."

(Tövbə, 117) Buna görə, "Rəhman sifəti həm kafiri və həm də mömini

ümumiyyətlə əhatə etdiyi halda, rəhm sifəti yalnız möminlərə

istiqamətlidir." deyilmişdir.

"Həmd Allaha özgüdür." Deyildiyinə görə "həmd", bir insanın

azad iradəsiylə sərgilədiyi gözəlliklərə istiqamətli tərifdir.

"Medh=meth" isə, bundan daha əhatəlidir. "Hamedtu fulanen ev

medehtuhu li-ke-remihi" yəni, "Filanı ikramından ötəri təriflədim

və ya mədh etdim." deyilir. Eyni şəkildə, "Medehtulluluya al/götürə safaihi"

yəni, "İncini saf oluşundan ötəri mədh etdim" deyilir də,

"Hamadtuhu al/götürə safaihi" yəni, "Onu saf oluşundan ötəri təriflədim"

deyilməz. Həmd sözünün başındakı "əl" takısı cins və ya istiğrak

mənasına dönükdür. Hər iki baxımdan da nəticə dəyişməz.

58 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

Çünki bir tərəfdən uca Allah, "İşdə Rəbbiniz Allah budur, hər şeyin

yaradıcısıdır." (Mömin, 62) buyurur. Burada hər şeyin Allah tərəfindən

yaradıldığını ifadə edir. Sonra belə buyurur: "Odur

ki, hər şeyin yaradılışını gözəl etdi." (Səcdə, 7) Beləcə yaradılan

hər şey üçün, ONun varlığı olması, ONA izafə edilməsi baxımından

gözəlliyi isbat edir. Buna görə, gözəllik yaradılışı oxunda, yaradılış

də gözəllik oxunda dönməkdədir. O halda, heç bir varlıq

yoxdur ki ONun gözəlləşdirməsi ilə gözəl olmasın və heç bir gözəl

yoxdur ki ONun varlığı olmasın, ONA izafə edilməsin. Kənar yandan

uca Allah, bir ayədə belə buyurur: "O, tək və qəhr edici Allah'-

dır." (Zumər, 4) və "Bütün üzlər, O (ölümsüz) diriyə, O (hər şeyi ayaqda

tutan) mütləq gücə boyun əymişdir." (Taha, 111) buyurur.

Beləcə uca Allah, yaratdıqlarını hər hansı bir gücün nəşr/təzyiqiylə yaratmadığını, etdiklərini bir məcburedicinin çətiniylə etmədiyini; tam

tərsinə, yaratdığı hər şeyi elmi və azad iradəsiylə yaratdığını bildirir.

Bu halda, mövcud olan hər şey, gözəldir və onun istəyi nəticəs(n)i var

olmuşdur. Bu, məsələnin hərəkət istiqamətidir. Ad baxımından məsələyə

yaxınlaşacaq olsaq, uca Allah bu barədə belə buyurur: "Allah

ki, ONdan başqa ilah yoxdur. Ən gözəl adlar Onundur." (Taha, 8)

Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Ən gözəl adlar Allahındır. O

halda ONU onlarla çağırın və ONun adları haqqında əyriliyə sapanları

buraxın." (Ə'RAF, 180) Buna görə uca Allah həm adlarıyla,

həm də hərəkətləriylə gözəldir və bütün gözəlliklər ONdandır.

Beləcə aydın olur ki, uca Allah həm adlarının gözəlliyindən

və həm də hərəkətlərinin gözəlliyindən ötəri tərifə layiqdir və tərifə

dəyər bir şey qarşısında tərifini ifadə edən bir insan gerçəkdə

uca Allahı tərifləyir. Çünki tərifə səbəb olan gözəllik ONdandır.

Bu halda tərifin cinsi və hər cür həmd uca Allaha özgüdür.

Ayrıca ifadələrin axışından və "Tək sənə ibadət edərik."

ifadəsindəki xitab dəyişikliyindən aydın olan o ki, bu surə qulların

diliylə deyilmişdir. Uca Allah bu surədə, quluna ONU tərifləməsini

və bir qulun qulluq mövqesində geyinməsi lazım olan ədəb rəftarını

təlqin edir. "Həmd Allaha özgüdür." sözü bu mənas(n)ı gücləndirər

xüsusiyyətdədir.

Fatihə Surəsi / 1-5 ............................................... 59

Çünki həmd etmə bir xarakterizə etmədiyər və uca Allah, bəzi qullarının

özünə istiqamətli xarakterizə etmələrindən özünü tənzih etmişdir:

"Allah onların xarakterizə etmələrindən münəzzəhdir. Yalnız

Allahın təmizlənilmiş qulları xaric." (Saffat, 159-160), İfadə ümumidir,

bir qeydləndirmə söz mövzusu deyil. Uca Allahın kitabında, bəzi

təmizlənmiş peyğəmbərlərindən başqa, hər hansı bir kimsənin özünə

istiqamətli həmdini nəql etdiyinə rast gəlinməz. Uca Allah Hz. Nuh-

'a (ə.s) xitab edərkən belə buyurur: "Də ki: Bizi zalımlar birliyindən

qurtaran Allaha həmd olsun." (Mu'minun, 28) Yenə bir ayədə

İbrahim Peyğəmbərin (ə.s) diliylə belə buyurur: "Qocalıq

çağımda mənə İsmayılı və İshakı lütf edən Allaha həmd olsun." (İbrahim,

39) Uca Allah bəzi yerlərdə Peyğəmbər əfəndimiz Hz. Məhəmmədə

(s. a. a) belə xitab edər: "Də ki: Allaha həmd olsun."

(Nəml, 93) Bir ayədə də Hz. Davud və Hz. Süleymanın diliylə belə

buyurur: "Dedilər ki: Allaha həmd-olsun." (Nəml, 15) Bir də cənnət

əhlinin ONA istiqamətli təriflərini köçürmüşdür. Çünki onlar da sinələrdəki

kin və qısqanclıqdan, boş və günah sözdən təmizlənilmişlər.

Bu ayədə olduğu kimi: "Dualarının sonu, 'Aləmlərin Rəbbi

olan Allaha həmd olsun.' sözləridir." (Yunus, 10)

Bunun xaricində hər nə qədər uca Allah varlıqlarının böyük

əksəriyyətinin və hətta bütününün özünə istiqamətli təriflərini bir çox

ayədə dilə gətirmişdir; məsələn, "Mələklər Rəbblərini həmd ilə

təsbeh edərlər." (Şura, 5) və ya "Göy gurultusu ONU təriflə təsbeh

edər." (Rə'd, 13) və ya "ONU təriflə təsbeh etməyən heç bir şey yoxdur."

(İsra, 44) buyurmuşdur; ancaq nə var ki, uca Allah bütün bunlarda

özünə istiqamətli təriflərini təsbeh (tənzih etmə) ilə birlikdə

zikr edir. Hətta əsl olaraq təsbehi nəql edir, bunun yanında da

təriflərini köçürür.

Bunun səbəbi budur: Uca Allahdan başqası, ONun hərəkətlərinin

gözəlliyini və kamalını əhatə edə bilməz. Eyni şəkildə uca Allahın hərəkətlərinin

gözəlliyinin qaynağı olan sifətlərinin və adlarının gözəlliyini

də tam mənasıyla ONdan başqa kimsə qavraya bilməz. Uca Allah

belə buyurur: "Onlar məlumat tərəfindən ONU əhatə edə bilməzlər." (Taha, 110) Qullar

ONU nəylə/neylə xarakterizə etsələr, ONU onunla əhatə etmiş olarlar. Bu

xüsusiyyət onların qavrayışlarının tutumuyla məhdudlaşdırılmış, algılayışları

nisbətində təyin olunmuş olar. Bu səbəbdən ONU, düşüncələriylə niyə/səbəb

olduqları məhdudlaşdırma və qiymətləndirmədən tənzih etmədik-

60 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

leri müddətcə, ONU bu xarakterizə etmədən ötəri təsbeh etmədikləri müddətcə,

ONA istiqamətli tərifləri hədəfinə çata bilməz, düzgünlük xüsusiyyətini

qazana bilməz. Uca Allah belə buyurur: "Heç şübhəsiz Allah bilər,

siz isə bilməzsiniz." (Nəhl, 74)

Onun təmizlənilmiş qullarına gəlincə; onların özünə istiqamətli

təriflərini öz özünü tərifləməsi və onların özünü xarakterizə etmələrini

də öz özünü xarakterizə etməsi kimi qiymətləndirmişdir. Bu,

onların Allahın təmizlənilmiş qulları olmalarından gəlir. Bundan

də aydın olur ki, qulluğun nəzərdə tutduğu ədəb, bir qulun Rəbbini, O'-

nun özünü təriflədiyi kimi tərifləməsini və bunun kənarına keçməməsini

tələb edir. Həm Ehlisünnetin, həm də Şiənin Peyğəmbər əfəndimizdən

(s. a. a) rəvayət etdikləri hədis də bunu göstərir: "Mən

sənin təriflərini sıralaya bilməm. Sən, özünü təriflədiyin kimisən..." Bu

halda surənin başındakı "Həmd, Allaha özgüdür." ifadəsi, qulluğa

yaraşar bir ədəb rəftarını əldə etdirmə məqsədinə istiqamətlidir. Əgər uca Allah,

nə şəkildə təriflənməsi lazım olduğunu öyrətmək üçün qullar adına bu

sözü söyləməmiş olsaydı, qul öz-özünə bunu söyləyə bilməzdi.

"...aləmlərin Rəbbi... O, Rəhmandır, Rəhmdir. Din gününün sahibidir." (Böyük bir əksəriyyət "Məliyi yevmid idin" şəklində oxumuşdur.) "Rəb", sahib ol/tapıldığı varlıqların işlərini təşkil edən malikdir. Bu səbəbdən bu anlayış, mülkiyyət mənasını da ehtiva etməkdədir. Mülkiyyət, içində olduğumuz ictimai şərtlər çərçivəsində bir şeyin

bir kimsəyə xas olmasının xüsusi bir növüdür. Yəni, qənaət səlahiyyətinə

sahib olunacaq şəkildə bir şeyin bir kimsəyə aid olmasıdır. Söz

gelimi, "Filan şey bizim mülkümüzdür." dediyimiz zaman, o şey

bir şəkildə bizə xas qılınmış və bu sayədə onun üzərində qənaətdə

ol/tapılma haqqına sahibik deməkdir. Əgər bu xas qılınmışlıq

olmasaydı, belə bir qənaət səlahiyyətimiz də ola bilməzdi.

İctimai çərçivədə bu, həqiqəti ol/tapılmayan müqaviləli və

etibarı mənadır. Bu etibarı məna, həqiqəti olan digər bir mənadan

alınmışdır ki, ona da mülkiyyət deyərik. Bu mülkiyyət, bədənimizdəki

orqanların və güclərin bizimlə var olmaları şəklindəki mülkiyyətdir.

Bizim gözümüz, qulağımız, əlimiz və ayağımız vardır, bunlara

malikik. Bunun mənas(n)ı budur: Bunların varlığı bizim varlığımıza

bağlıdır və bunlar bizdən müstəqil deyildirlər, bizim müstəqilliyimizlə

müstəqildirlər və biz onların üzərində dilədiyimiz kimi qənaətdə

ol/tapılma səlahiyyətinə sahibik. İşdə gerçək mülkiyyət budur.

Fatihə Surəsi / 1-5 ............................................... 61

Uca Allaha həqiqət nöqtəsində izafə edilə biləcək mülkiyyət,

gər-çək mülkiyyətdir, müqavilə və etibarın ortadan qalxmasıyla etibarsız

olan etibarı mülkiyyət deyil. Bilindiyi kimi gerçək maliklik,

tədbir və rəhbərlik faktlarından ayrı düşünülə bilməz. Çünki bir şey

varlığı baxımından başqa bir şeyə möhtac isə, varlığı baxımından o

şeydən müstəqil deyilsə, varlığının nəticələri baxımından da o şeydən

müstəqil ola bilməz. Uca Allah, hər şeyin Rəbbidir və Rəb, idarəçi

malik (sahib) deməkdir. İşdə uca Allahın rəbliyi və malikliyi

bu xüsusiyyətdədir.

"Alemin=alemler" sözü, "aləm"in çoxluğudur. Bir şeyin bilinməsinə

vasitəs(n)i olan şey deməkdir. Kaaleb, xatəm və tabe' kimi. Birincisi,

bir şeyə müəyyən bir şəkil verməyə yarayan şey; ikincisi, bir şeyə

son verməyə vasitəs(n)i olan şey; üçüncüsü isə, bir şeyin nəqş edilməsinə

vasitəs(n)i olan şey deməkdir.

Bu anlayış, bütün varlıqlar üçün istifadə edildiyi kimi fərdlərin və

parçaların bir araya gəlməsindən ibarət olan/yaranan hər birliyi, hər bütünlüyü

də ifadə edər. Cansız varlıqlar aləmi, bitkilər aləmi, heyvanlar

aləmi və insanlar aləmi kimi. Müəyyən xüsusiyyətlərə sahib fərdlərdən ibarət olan/yaranan

birliklər üçün də istifadə edilər. Ərəb aləmi və Acem aləmi kimi.

Burada ikinci mənanın daha uyğun olduğunu düşünürük. Çünki

"Maliki yevmid idin" ifadəsinə qədər sayılan uca Allahın gözəl

adları hamı/həmişə bu anlayışla əlaqəli olaraq dilə gətirilir. Din isə,

qiyamət günündəki qarşılıq deməkdir. Bunun isə yalnız insanları

ya da yalnız insanları və cinləri maraqlandıran bir vəziyyət olduğunu

qəbul etsək, "aləmlər" ifadəsiylə insanlar və cinlər aləminin,

birliyinin nəzərdə tutulduğu nəticəs(n)i ortaya çıxar. Bu anlayışın

Qurani Kərimin bir çox ayəsində diqqətə çarpan şəkildə bu mənas(n)ı ilə

istifadə edilmiş olması da bizim bu yanaşmamızı gücləndirməkdədir:

."Səni aləmlərin qadınlarına üstün etdi." (Al/götürü İmran, 42) "Aləmlərə

xəbərdarlıqçı olsun deyə" (Furqan, 1) "Siz, sizdən əvvəl aləmlərdə heç kimin

etmədiyi fahişəliyimi edirsiniz?" (Ə'RAF, 80)

"Din gününün sahibidir." Bilindiyi kimi "malik" sözü, "milk"

kökündən gəlir. "Məlik" isə, "mülk" kökündən gəlir və milli nizama

suveren olan və onları idarə edən kimsə deməkdir. Digər bir

ifadəylə, onlar üzərində əmr və hökm səlahiyyətinə sahib kimsə

deməkdir.

62 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1

Bu ifadənin həm "məlik" və həm də "malik" şəklində oxunduğuna

bağlı şərhlər edilmiş, hər birini gücləndirən dəlillər/sübut edər irəli

sürtülmüşdür. Bu qədəri var ki, səltənətin, suverenliyin hər iki mənas(n)ı

də uca Allah üçün etibarlıdır. Ancaq Ərəbcəni və Ərəb ənənəsini

bilən bir insan "mülk" anlayışının "zaman" faktıyla əlaqəli

olduğunu bilər. Məsələn; "Filan dövrün məliyi (kralı)" deyilir,

amma "Filan dövrün maliki (sahibi)" deyilməz. Deyilirsə belə məcbur etmə

olduğu aydın olar. Uca Allah, "məliki yevmid idin" buyuraraq,

deyimi "gün"ə izafə etmişdir. Bir ayədə də belə buyurur: "Bu gün

mülk kimindir? Bir və əzici gücə sahib Allahındır." (Mömin, 16)

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

əlinin və el-Meanidə "Bismilləh" ifadəsiylə əlaqədar olaraq İmam

Razılığın (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Yəni özümü Allahın