Andijon davlat unibersiteti psixologiya kafedrasi

Asosiy (fundamental) ehtiyojlar ierarxiyasi

O‘zini o‘zi

qaror toptirish

Kognitiv va estetik ehtiyoj

H urmatga nisbatan ehtiyoj
Yaqinlik tuyg‘usiga ehtiyoj
Xavfsizlikka nisbatan ehtiyojlar

Fiziologik ehtiyojlar (ovqatga, suvga va hokazo)

A. Maslou piramidasi

Shaxsning asosiy ehtiyojlar

Extiyojlar

Moddiy

Ma’naviy

Ijtimoiy

Fiziologik

zarurat

Estetik

Жумладан: ижтимоий ва

Эстетик шартланганлик

Махсус билишга оид

Билишга оид

Муомала

Ижтимоий тан

олиниш

Жамиятда хизмат

ўзини ўзи фаоллаштириш

Жамиятда яшашга

йўналган

Теварак-атрофни билиш

ўзини ўзи билиш

Моддий ҳодисаларни

Ижтимоий ходисаларни

ҳиссий муносабат-ларни билиш

Синтетик эҳтиёжлар

Faoliyat xakida tushuncha. Faoliyatning tuzilishi. Faoliyatning uziga xosligi. Faoliyatning interiorizatsiyasi va eksteriorizatsiyasi. Faoliyatning uzlashtirilishi va malakalarni egallash. Faoliyatning asosiy turlari. A.N.Leontev buyicha faoliyat tuzilishi.

Agar xayvonlarning xatti – xarakati atrofdagi narsalarning ta’siri bilan belgilansa, kishining faolligi esa eng yoshlik chogidan boshlabok insoniyatning tajribasi va jamiyat talabi bilan boshkariladi. Xatti – xarakatning ana shu tipi aloxida xususiyatga ega bulib, psixologiyada u faoliyat degan tushuncha bilan ifodalanadi.

Inson faolligining uziga xos xususiyatlari nimada? Eng avvalo uning fark kiluvchi xususiyati shuki, ish – xarakatning mazmuni butunlay extiyoj bilan belgilanmaydi. Extiyoj motiv sifatida ish xarakatga turtki beradiyu, ish – xarakatning shakli va mazmuni esa ijtimoiy sharoit, talab va tajribalar bilan belgilanadi. Kishini ishlashga majbur kilayotgan motiv undagi ovkatga extiyoj bulishi mumkin. Lekin kishi, masalan, stanokni boshkarar ekan, ochligini kondirish uchun emas, unga topshirilgan detalni tayyorlash uchun ishlaydi. Uning ish xarakatini mazmuni extiyojlar bilan emas, balki jamiyat undan talab kilayotgan bir maxsulotni tayyorlash maksadi bilan belgilanadi. Demak, faoliyatning birinchi fark kiluvchi belgisi uning kishi tomonidan anglanganligi va ma’lum maksadga yunaltirilganligidir.

Ikkinchidan, faoliyat ong va iroda bilan bevosita boglangan buladi. Chunki ongsiz yoki irodaviy jarayonlarsiz xech kanday faoliyatni amalga oshirish mumkin emas. Demak, faoliyat anglangan maksad bilan boshkariladigan kishining ichki /psixik/ va tashki /jismoniy/ faolligidir.

Shunday kilib, faoliyat xakida gapirish uchun avvalo kishi faolligining maksadi kanchalik anglanganligini aniklash zarurdir.

Faoliyat – bu borlikka nisbatan faol munosabatning shaklidir, u orkali inson bilan borlik urtasida aloka urnatiladi. Faoliyat orkali kishi tabiatga, narsalarga, boshka kishilarga ta’sir kiladi. Ana shu xarakatlarda kishi uzining ichki moxiyatini ochib, atrofdagi narsalarga nisbatan sub’ekt, odamlarga nisbatan shaxs rolini bajaradi. U narsalarning javob ta’sirini boshdan kechirish orkali esa kishilar narsalar, tabiat va jamiyatning xakikiy, ob’ektiv, ichki moxiyatini bilib oladi.

Xar bir oddiy ishni bajarishga karatilgan va faoliyatning nisbatan tugallangan elementi ish – xarakat deb aytiladi. Bu keltirilgan misolimiz predmetli ish – xarakatlardir. Chunki u tashki olamdagi u yoki bu predmetning xolatini yoki xususiyatini uzgartirishga karatilgan buladi.

Xar kanday predmetli ish – xarakat bir kancha xarakatlardan tashkil topadi.

Biror faoliyatni bajarishdagi barcha xarakatlar kishi tomonidan nazorat kilinib tuzatilib boriladi. Nazorat kilish va xolatlarni tuzatish Qobiliyatidan maxrum bulgan kasallar xatto eng oddiy ish-xarakatni xam muvoffakiyatli bajara olmaydi. Ular stakanni stoldan olishda, ogizga olib kelishda xatolarga yul kuyadilar.

Nazorat kanday yul bilan amalga oshiriladi? Bu sezgi organlari /kurish, eshitish, muskul sezgi va boshkalar/ orkali amalga oshiriladi. Chunki xar bir ish – xarakatni bajarayotganimizda barcha xarakatlarimizni kuzimiz orkali yoki eshitish sezgimiz orkali tekshirib turamiz.

Albatta, xarakatni boshkarish va nazorat kilishda bosh miya xam katta rol uynaydi. Xar kanday xarakat uzining oxirida oladigan natijasining maksadiga karab boshkariladi va nazorat kilinadi. Bajarilgan xaraktning natijalari uning maksadi nuktai nazaridan baxolanadi va tuzatiladi. Xar kanday ish xarakatni bajarishdan oldin uning modeli miyada tayyor buladi, ana shu modelga karab u boshkariladi, olingan natija modelga karab baxolanadi.

Tashki real ish – xarakatdan ichki xolatga utishdagi bunday jarayon INTERIORIZATSIYA ichki xolatga utish/ deyiladi. Xuddi shu kabi tashki predmetli faoliyatni ichki psixik faoliyatning eksteriorizatsiyasi natijasi deb karashimiz mumkin.

Malakalar biron ish – xarakatning mustaxkamlangan va avtomatlashgan yul va usullari bulib, bu yul va usullar, odatda murakkab ongli faoliyatni bajarishda kullanadi. Malakalar avtomatlashgan xarakatlar sifatida ukish jarayonida xam, inson faoliyatining barcha turlarida xam katta axamiyatga egadir. Malakalar maxsus zur berishsiz xamda ongli xarakatlarga nisbatan tez sodir bulishi tufayli, faoliyatning ayrim turlari va murakkab kunikmarlarning amalga oshirilishini yengillashtiradi.

Mashk - kunikma xamda kerakli usul va xarakatlarni mustaxkamlash va takomillashtirish maksadida ularni kup marta takrorlashdir. Mashk jarayonida xarakatlar fakat mustaxkamlanibgina kolmay, balki uzgaradi va anik, tez xamda puxta bajariladigan buladi.

Mashklar jarayonida kishining ixtiyoriy dikkati butun ishga xam, uning ayrim tomonlariga xam karatilgan buladi. Bunda xarakatlarning tugri bajarilayotganligi, asosan, kuz bilan nazorat kilinadi.