Andijon mashinasozlik instituti



Yüklə 3,89 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə42/58
tarix24.05.2020
ölçüsü3,89 Mb.
#31471
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   58
falsafa


Millatparvarlik. Yana bir muhim axloqiy tamoyil, bu  –millatparvarlik. U, ma‘lum ma‘noda,  vatanparvarlik 
tamoyilining yanada  muayyanlashgan shakli. Zero, millatni sevish keng ma‘noda Vatanni sevish degani. Vatansiz 
millatning bo‘lishi yoki rasmana erkin va baxtli yashashi mumkin emas.SHu o‘rinda  millatparvarlikni millatchilik 
bilan qorishtirib yubormaslik to‘g‘risida qisqacha to‘xtalib o‘tmoq lozim. Millatchilik o‘z millatini ajratib olib, unga 
buyuklik  maqomini  berishga  intilish  bo‘lsa,  millatparvarlik,  boshqalarni  kamsitmagan  holda,  o‘z  millati  ravnaqi 
uchun  kurashish,  bu  yo‘lda,  lozim  bo‘lsa,  o‘z  hayotini  ham  fido  qilish  demakdir.  U  insonparvarlik  bilan  ham 
                                                 
134
 Думбадзе Н. Hellados. Низом Комил таржимаси. «Тафаккур» журнали, 1995, 3 – 4-сонлар. 

chambarchas  bog‘liq.  CHunki  o‘z  millatini  chin  dildan  sevmagan  odam  hech  qachon  boshqa  millatlarni  seva 
olmaydi. 
Asl millatparvar – milliy o‘zligini anglab yetgan inson. U o‘z millati bilan faxrlanadi, o‘z millati bilan butun 
jahonning faxrlanishini istaydi. CHunonchi, Navoiy do‘ppi bilan to‘n kiygan o‘zbekni har qanday shoh jamolidan 
afzal ko‘radi: 
SHohu toju xil‘atekim, men tomosho qilg‘ali 
O‘zbakim boshida qalpoq, egnida shirdog‘i bas.
135
 
Lekin Navoiy shu faxrlanishi, g‘ururlanishi barobarida o‘zgalarga kibr bilan qaragan emas, aksincha, o‘zga til 
vakili bo‘lmish Jomiyga bag‘oyat hurmat–izzat ko‘rsatib, unga, pirim, deb qo‘l bergan. 
Millatparvarlik  tamoyili  asosida  milliy  g‘oya  yotadi,  u  millatni  sevish  amaliyotining  –  millatparvarlikning 
ilmiy–nazariy  asosi  sifatida  maydonga  chiqadi.  Milliy  g‘oyaning  zamonaviy,  biz  tanlagan  ko‘rinishini,  uning 
mafkuraviy jihatlarini Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov shunday ta‘riflaydi: «Milliy mafkuramiz har qanday 
millatchilik  va  shunga  o‘xshash  unsurlardan,  boshqa  elat  va  xalqlarni  mensimaslik,  ularni  kamsitish  kayfiyati  va 
qarashlaridan  mutlaqo  xoli  bo‘lib,  qo‘shni  davlat  va  xalqlar,  umuman,  jahon  hamjamiyatida,  xalqaro  maydonda 
o‘zimizga munosib hurmat va izzat qozonishda poydevor va rahnamo bo‘lishi darkor».
136
 
Uning  ikkinchi  jihati  esa  mana  bunday  talqin  etiladi:  «Milliy  g‘oya  birinchi  navbatda  yosh  avlodimizni 
vatanparvarlik,  el–yurtga  sadoqat  yo‘lida  tarbiyalash,  ularning  qalbiga  insonparvarlik  va  odamiylik  fazilatlarini 
payvand qilishdek olijanob ishlarimizda madadkor bo‘lishi zarur».
137
  
Asl  millatparvar  ana  shunday  bo‘lishi  kerak.  Asl  millatparvar  insonlarning  umri  millatning  umri  kabi 
mangudir.  Millat  yo‘lida  o‘z  jonini  tikkan  Munavvar  qori,  Behbudiy,  Fitrat,  Abdulla  Qodiriy,  CHo‘lpon  singari 
minglab fidoyilarni xalqimiz hech qachon unutmaydi.  
Fidoyilik.  Ma‘lumki,  inson  muayyan  mamlakat  va  jamiyatdagi  qoidalarni,  huquqiy  me‘yorlarni  buzmay 
yashashi  mumkin.  Rasmiy–huquqiy  idoralar  va  tuzilmalar  tomonidan  bunday  odam  rosmana,  jamiyat  uchun  xavf 
tug‘dirmaydigan shaxs hisoblanadi. Lekin bunday odam axloqsiz bo‘lishi, huquq bilan hisoblashgan holda axloqni 
tan olmasligi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, u o‘z  mamlakatidagi jinoyat kodeksini e‘tirof etishi barobarida, 
qalbidagi vijdon qonunlari bilan hisoblashmaydi, jinoiy jazodan qo‘rqadi–yu, vijdon azobini bilmaydi. 
SHu  fikrlarni  endi  misolda  ko‘raylik.  Deylik,  kuz  kunlaridan  birida  O‘rdadagi  Anhor  bo‘ylab  shoshib 
ketayotgan  odam  suvga  cho‘kayotgan,  yordamga  muhtoj  kishini  ko‘rdi.  Lekin  darhol  o‘zini  suvga  otib,  uni 
qutqarmadi.  CHunki  birinchidan,  cho‘kayotgan  u  emas,  ikkinchidan,  egnidagi  kostyum–shim  suvga  tushsa  rasvo 
bo‘ladi,  uchinchidan,  uning  vaqti  yo‘q,  foydali  bir  ish  yuzasidan  uchrashuvga  ketyapti,  to‘rtinchidan,  suv  sovuq, 
shamollab qolishi mumkin, beshinchidan, axir, bu odamning cho‘kishiga u sababchi emas–ku! SHunday qilib, bir 
odam  cho‘kib  ketdi,  ikkinchi  bir  odam,  buni  ko‘ra–bila  turib,  o‘z  yo‘lida  davom  etaverdi.  Buning  uchun  uni 
qamamaydilar  ham,  jarimaga  tutmaydilar  ham,  u  haqda  faqat,  qanday  beshafqat,  vijdonsiz  odam  ekan,  deb  fikr 
bildiriladi, xolos. 
Endi boshqa  bir o‘tkinchini tasavvur qiling: u  shu zahoti  o‘zini  suvga  otib, cho‘kayotgan odamni qutqardi, 
dastlabki yordamni ko‘rsatdi va taksiga xarajat qilib, uyiga qaytdi: kiyim–bosh shalabbo, kattagina foydadan qoldi, 
besh–olti  kun  shamollab,  dori–darmonga  ham  mablag‘  sarfladi.  Lekin  u  bunga  achinmaydi.  Voqeani  eslaganida 
afsuslanmaydi, balki o‘z xatti–harakatidan qoniqish tuyib, jilmayib qo‘yadi, hatto bu xotirlash unga ruh beradi.  
Bu  hodisada  biz  ikki  xil  tamoyil  bilan  harakat  qilgan  ikki  kishini  ko‘rib  turibmiz:  birinchisi  –  xudbin, 
ikkinchisi  –  fidoyi  inson.  Garchand,  qonun  birinchi  kishini  xudbinligi  uchun  jazolamagani  barobarida  ikkinchi 
kishiga  fidoyiligi  uchun alohida imtiyoz bermasa–da, jamiyat,  mahalla–ko‘y, odamlar  ularga ikki  xil  munosabatda 
bo‘ladilar: xudbinlikdan ijirg‘anib, nafratlanadilar, fidoyilikdan hayratlanib, minnatdorchilik bildiradilar. 
Demak,  fidoyi  insonga  boshqalar  tomonidan  bu  qadar  izzat–hurmat  ko‘rsatilishiga  sabab  shuki,  u  istisnoli 
holatlarda  o‘zining  odatiy–kundalik  hayotiy  majburiyatlarini  va  munosabatlari  darajasini  ixtiyoriy  ravishda  oshira 
olish  qudratiga  ega  bo‘ladi.  Fidoyi  inson  boshqalar  manfaati  yo‘lida  o‘z  qonuniy  manfaatlarini,  ba‘zan  esa  hatto 
hayotini qurbon qilishga tayyor turadi va zarurat tug‘ilganda qurbon qiladi ham; jamiyat uchun umumiy bo‘lgan oliy 
maqsad  va  ideallarni  deb  o‘zidan  kechadi.  Bunga  Ikkinchi  jahon  urushi  qahramoni  mard  o‘zbek  yigiti  To‘ychi 
Eryigitovning fidoyiligi yorqin misol bo‘la oladi. U dushman pulemyotiga ko‘ksini qalqon qilishi bilan o‘nlab, balki 
yuzlab o‘ziga o‘xshash odamlar hayotini saqlab qoldi; bu odamlar esa o‘z navbatida jahonda fashizm g‘alabasining 
xavfini kamaytira borib, oxir–oqibat yo‘qqa chiqardilar; ularning zurriyotlari esa hozir ham dunyoning Yangilanishi, 
o‘zgarishi  uchun,  oliy  maqsadlar  uchun  xizmat  qilmoqdalar.  To‘ychi  Eryigitovning  nomi  biz  bilan  birga,  hech 
qachon xalq yodidan chiqmaydi. 
SHuni ham aytish kerakki, fidoyilik tamoyilining mazmuni turli tarixiy davr va ijtimoiy jarayonlarda turlicha 
muayyanlashadi;  u  ma‘lum  bir  davrlarda  ommaviylashishi  yoki  kamayishi  mumkin.  CHunonchi,  mustaqillikka 
erishganimizdan so‘ng dastlabki paytlarda o‘tish davriga xos bo‘lgan – fidoyilikka nisbatan xudbinlik tamoyilining 
kuchayganini  ko‘rdik.  Hozirga  kelib  esa,  aksincha,  asta–sekinlik  bilan  jamiyatimizda  fidoyilik  ustuvor  tamoyil 
maqomini egallab bormoqda; Prezident Islom Karimovning fidoyilik tamoyili mohiyatini to‘la anglatadigan «Elim 
deb,  yurtim  deb  yonib  yashash  kerak!»  degan  so‘zlarini  axloqiy  shior  qilib  olgan  jamiyatimiz  a‘zolarining  ilg‘or 
                                                 
135
 Навоий.  Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик, 13–т. Т., «Фан», 1988, 201-б. 
136
 Баркамол авлод орзуси. Т., «Шарқ», 1999, 38-б. 
137
 Баркамол авлод орзуси. Т., «Шарқ», 1999, 38-б. 

qismi  tobora  ko‘payib  bormoqda.  Ana  shu  ko‘payib  borish  jarayoni  qancha  tezlashsa,  biz  qurayotgan  davlatning 
shakli–shamoyili shuncha muayyanlik kasb etadi. 
Ziyolilik.  Ziyolilik  tamoyili  hozir  biz  anglaydigan  tushuncha  ma‘nosida  nisbatan  uzoq  tarixga  ega  emas.  U 
jadidchilik  harakati  bilan  birga  yuzaga  keldi  desak,  xato  qilmagan  bo‘lamiz.  Lekin  bu  tamoyilning  inson 
faoliyatidagi dastlabki unsurlari O‘rta asrlar va undan keyingi davrlardagi ma‘rifatparvarlar hayotida shakllanganini 
e‘tirof etmoq lozim. Ya‘ni, u insoniyat jamiyatidagi madaniy va intellektual  – aqliy taraqqiyot bilan bog‘liq. SHu 
bois uni inson paydo bo‘lganidan ancha keyin vujudga kelgan axloqiy hodisa deb talqin etish maqsadga  muvofiq. 
XX asr allomalaridan biri, buyuk olmon faylasufi, «Frankfurt maktabi»ning namoyandasi Teodor Adorno Ikkinchi 
jahon urushidagi genotsiddan so‘ng, ziyolilik – axloqiy kategoriya, degan fikrga kelganida mutlaqo haq edi. 
SHuni alohida ta‘kidlash joizki, ziyolilik axloqiy tushuncha  – tamoyil sifatida murakkab va ko‘pyoqlamalik 
tabiatiga  ega.  Ba‘zilar  ziyolilik  deganda  oliy  ma‘lumotli  kishiga  xos  bo‘lgan  fazilatni  tushunadilar.  Vaholanki, 
ziyolilik tamoyili tabaqa yoki guruhga mansublik ma‘nolarini anglatmaydi. Oddiy fermer – dehqon ham, haydovchi 
ham, farrosh ham ziyolilik tamoyili bilan ish ko‘rishi va atrofdagilar tomonidan: «Ha, falonchimi, juda ajoyib, ziyoli 
odam–da», degan  yuksak ijtimoiy bahoga loyiq bo‘lishlari  mumkin. Bunda u odamning kasbidan qat‘i  nazar, ham 
bilim,  ham  fahm–farosat,  ham  oliy  maqsadlar  egasi  ekani  tushuniladi.  SHunday  qilib,  ziyolilik  asosida  insonning 
ma‘naviy–ma‘rifiy yuksakligi, qalbidagi ichki nur, atrofni ham nurlantira oladigan ziyosi bilan belgilanadigan xatti–
harakatlar yotadi. 
Ziyolilik  tamoyiliga  hukmron–ma‘muriy  doiralar  va  xalq  tomonidan  o‘ziga  xos  munosabatlar  mavjud. 
CHunonchi,  birinchi  toifadagilar  ko‘p  hollarda  ziyolilikka  umumiy  tarzda  ijobiy  munosabatda  bo‘ladilar,  lekin 
masala  muayyan  ziyoli  shaxslarga  borib  taqalganda,  manfaatlar  to‘qnashuvi  ro‘y  beradi:  ziyolilar  hukmronlar 
toifasini  ziyolilik  tamoyili  asosida  yashashi  va  ish  yuritishini  talab  qiladi,  bu  esa  ularga,  tabiiyki,  yoqmaydi,  buni 
hokimiyat  ishlariga  aralashish  deb  ijirg‘anadilar,  turli  bahonalar  topib,  zimdan  ziyolilarga  qarshi  kurashadilar. 
Bunga  Lev  Tolstoydek  buyuk,  pokiza  insonning  cherkov  tomonidan  la‘natlanishi  yoki  norasmiy  Turkiston 
Ligasining  rahbari,  istiqlol  fidoyisi,  mard  sarkarda,  haqiqiy  ziyoli,  chor  armiyasi  general–mayori  Jo‘rabek 
Qalandarqori  o‘g‘liga  suiqasd  uyushtirilishi  –  Qorasuvdagi  o‘z  yozgi  bog‘ida  sirli  ravishda  o‘ldirilishi  hodisalari 
yaqqol misol bo‘la oladi. Mustamlakachilikka va totalitar tuzumlarga asoslangan mamlakatlarda ziyolilik tamoyiliga 
sodiq  kishilar  to‘g‘ridan–to‘g‘ri,  ochiq  qatag‘on  qilinadilar.  Bunga  misol  qilib,  Fitrat,  Qodiriy,  CHo‘lpon  kabi 
jadidlarni va Stalin–Hitler konslagerlarida halok bo‘lgan minglab ziyolilarni keltirish mumkin. 
Ziyolilik  tamoyiliga  oddiy  fuqarolarning  munosabatida  esa  ikki  xil  yondashuv  ko‘zga  tashlanadi.  Ularning 
faol  va  ilg‘or  qismi,  millatning  o‘zagini  tashkil  etadigan  ko‘pchilik  odamlar  ziyolilarga  havas  bilan  qaraydilar, 
ziyolilarning  xatti–harakatlarini  nafaqat  ma‘qullaydilar,  balki  o‘z  farzandlari  va  yaqinlariga  namuna  qilib 
ko‘rsatadilar.  Ammo  oddiy  aholilik  majburiyatidan  boshqa  narsani  bilmaydigan,  tarixdan  «omma»  deb  atalib 
kelinadigan  ijtimoiy  qatlam  kishilari,  ularning  ma‘lumotlari  oliy  yoki  o‘rtaligidan  qat‘i  nazar,  ziyolilarga  istehzo 
bilan,  «hokimiyat  bilan  o‘ynashgan  esi  pastlar»  deb  qaraydilar.  Ana  shu  xudbin  va  mahdud  «omma»  qaysi  yerda 
kamayib borsa, o‘sha jamiyatda taraqqiyot yuksak darajaga ko‘tariladi. Zero, ziyolilik keng ma‘nodagi fidoyilikdir. 
SHu  bois  mustaqilligimizning  ilk  kunlaridanoq  bizda  ziyolilik  tamoyilini  har  bir  fuqaroga  singdirish  uchun 
muntazam kurash olib borilmoqda. Uni singdirish esa ma‘naviyatni yuksaltirish orqali ro‘yobga chiqadi. Bu kurash 
tepasida ma‘naviyatni ustuvor soha deb e‘lon qilgan Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov turibdi. 
Mehnatsevarlik.  Inson  barcha  mavjudotlar  ichida  xatti–harakatlarining,  faoliyatlarining  ko‘pligi  va  xilma–
xilligi  bilan  ajralib  turadi.  Mehnat  ana  shu  xatti–harakatlarning  aniq  maqsadga  yo‘naltirilgan  qismidir.  To‘g‘ri, 
mehnatga  o‘xshash  xatti–harakatlarni  qaldirg‘ochning  in  qurishida  ham,  polaponiga  baliq  tutib  keltirayotgan 
chorloqda ham, yer kavlayotgan yumronqoziqda ham ko‘rishimiz mumkin. Lekin bu xatti–harakatlar savqi‘ tabiiy – 
tabiiyyatga (instinktga) asoslangan. Inson mehnati esa, aql vositasida amalga oshadi, u o‘zi, yaqinlari, o‘z jamiyati 
va  kelajak  avlodning  yaxshi  yashashi  uchun  mehnat  qiladi.  SHu  sababli  mehnatni  sevgan  odam  ijtimoiy–iqtisodiy 
sharoit risoladagidek yo‘lga qo‘yilgan jamiyatda o‘z ehtiyojlarini qondirib, farovon yashashga muyassar bo‘la oladi, 
ishyoqmas  odam  esa  aksincha,  har  qanday  sharoitda  ham  hech  qachon  biri  ikki  bo‘lmaydi.  Bundan  tashqari, 
mehnatsevar  inson  jamiyat  a‘zolari  tomonidan  e‘zozlangani  barobarida,  dangasa  odam  ijobiy  shaxs  sifatida  qabul 
qilinmaydi.  
Mehnatsevarlik  tamoyili  mehnat  jarayonida  shaxsning  o‘z–o‘zini  namoyish  etishiga,  o‘zligini  ro‘yobga 
chiqarishiga,  o‘zgalar  bilan  munosabatlar  o‘rnatishiga  imkon  yaratuvchi  axloqiy  fazilatdir.  U  insondan  halollikni, 
intizomni, ishtiyoq va intilishni talab etadi, mehnatga nisbatan sub‘ektiv tarzdagi ijobiy munosabatni taqozo qiladi. 
Ma‘lumki,  mehnatdan  maqsad  –  ehtiyojni  qondirish.  Lekin  bu  ehtiyojni  qondirishning  qay  tarzda,  qanday 
ma‘naviy–ruhiy  sharoitda  amalga  oshuvi  muhim.  Faqat  tor  manfaatparastlik  nuqtayi  nazaridan  mehnat  qilish, 
tinimsiz  tirishib–tirmashish,  mehnatga  pul  topish  vositasi  sifatidagina  munosabatda  bo‘lish,  tabiiyki,  kishiga 
ma‘naviy  qoniqish,  huzur  baxsh  etmaydi:  bunday  «tinib–tinchimas»  odamda  xushomadgo‘ylik,  torlik,  asabiylik, 
nolish singari holatlar ko‘zga tashlanadi. O‘z kasbini yoki mehnat sohasini sevib mehnat qilgan odam majburiylik 
emas,  ixtiyoriylik  asosida  ish  ko‘radi,  mehnatining  natijasigina  emas,  balki  mehnat  jarayonining  o‘zi  ham  unga 
quvonch,  qoniqish  bag‘ishlaydi.  Zero,  bunday  hollarda  mehnatsevarlik  zamirida  o‘z  manfaati  bilan  birgalikda 
Vatanga,  xalqqa,  yaqinlariga  xizmat  qilishdek  olijanob  maqsadlar  yotadi;  ana  shunday  maqsadlar  insonni 
«chumolilik» doirasidan kenglikka va yuksaklikka olib chiqadi. 
Mehnatsevarlikni tarbiyalab borishda, uni kuchaytirishda raqobat alohida ahamiyatga ega. Zero, raqobat faqat 
moddiy  ustunlikni  emas,  balki  ma‘naviy  ustunlikni  ham  taqozo  etadi,  ya‘ni  unda  moddiylik  va  ma‘naviylik  teng 
ishtirok  etadi.  Biz  o‘tmishda  boshdan  kechirgan  «sotsialistik»  deb  atalgan  tuzum  shaxs  mehnatini  qadrlamaslik, 

mehnatsevar bilan dangasani tenglashtirish  – ularga bir xil umumiy haq to‘lash, «hech kimni kamsitmaslik» shiori 
ostida  ish  ko‘rish  singari  mohiyatan  inson  tabiatiga  zid  qoidalar  va  me‘yorlarga  asoslangan  edi.  «Sotsialistik 
musobaqa»ning soxtaligi, insoniyat jamiyatiga singib keta olmaganligiga sabab ana shunda. Zero, shaxs mehnatini 
qadrlash  –  shaxsning  mehnatsevarligini,  uning  o‘zini  qadrlash  demakdir.  Mustaqilligimiz  sharofati  bilan  mehnat 
yana  erkin  shaxsning  o‘ziga  va  atrofdagilarga  individual  munosabatiga  aylandi,  mohiyatan  «besh  qo‘l  barobar 
bo‘lsin»  degan  tenglashtirish  siyosati  barham  topdi.  Mehnatsevarlik  esa  Yangi  jamiyatimiz  kishisining,  jahoniy 
kenglikka chiqish huquqiga ega bo‘lgan shaxsning sevimli va huzurbaxsh tamoyiliga aylandi. 
Tinchlikparvarlik.  Bu  axloqiy  tamoyil  ham  insoniyat  hayotida  muhim  ahamiyatga  ega.  CHunonchi, 
tinchlikparvarlik  urushning,  qon  to‘kishning  har  qanday  ko‘rinishini  inkor  etadi,  oddiy  tinchliksevar  shaxsning 
tinch–totuv  yashashga  bo‘lgan  ijobiy  munosabati  bilangina  chegaralanib  qolmaydi,  balki  dushmanlik  va 
tajovuzkorlikka qarshi kurashni, zarba berishni taqozo etadi. Unda tinchlik haqida chiroyli gaplar aytish, yig‘inlarda 
ma‘ruzalar  qilish  emas,  balki  faol  xatti–harakat,  uyushtiruvchilik,  tashkilotchilik  birinchi  darajali  zaruriy  faoliyat 
hisoblanadi.  
Tinchlikparvarlar fidoyi insonlardir. Ularning ana shu fidoyilarcha xatti–harakatlari pirovard natijada har bir 
inson  hayotiga  takrorlanmas  noyob  qadriyat  sifatida  qarashga,  har  bir  fuqaro  qadrini,  har  bir davlat  suverenitetini, 
har  bir  millatning  o‘z  hayot  tarziga  monand  yashash  huquqini  muqaddas  deb  tan  olinishiga  olib  keladi, 
mamlakatlararo  jamoat  tartibini  saqlashga,  avlodlar  ravnaqiga,  tarixiy–madaniy  hamkorlikka,  millatlar  va  turli 
ijtimoiy guruhlar orasida o‘zaro tushunishning qaror topishiga xizmat qiladi.  
SHuni ham ta‘kidlash joizki, ba‘zi ulug‘davlatchilik va buyukmillatchilik ruhi hukmron bo‘lgan jamiyatlarda 
tinchlikparvarlar  quvg‘in  qilinadilar,  turmalarga  tashlanadilar.  Lekin  ular  o‘z  tamoyillaridan  hech  qachon 
qaytmaydilar.  Ular  insoniyatni  barcha  bahsli  masalalarni  tinch  yo‘l  bilan  hal  qilishga  chaqiradilar,  Yyer  yuzida 
tinchlik  o‘rnatish  uchun  tinimsiz  kurash  olib  boradilar.  SHunday  tinchlikparvar  buyuk  siymolardan  biri  sifatida 
zamondoshimiz, ulug‘ ingliz faylasufi, Nobel mukofoti sovrindori Bertran Rassel (1812–1970) shaxsini misol qilib 
keltirishimiz mumkin. O‘ttiz olti yoshida Qirollik Jamiyatiga a‘zo bo‘la olgan, har jihatdan jamiyatda obro‘ga ega 
faylasuf  tinchlikparvarlik  faoliyati  uchun  ikki  bora  (dastlab  Birinchi  jahon  urushi  paytida,  ikkinchi  marta  – 
AQSHning Vьetnamdagi bosqiniga qarshi kurash olib borganida) ingliz ma‘muriyati tomonidan turmaga tashlandi. 
Lekin «insonparvarlik va hurfikrlilik havoriysi» (Rassel Nobel mukofoti bilan birga shunday faxrli nomni ham olgan 
edi) umrining so‘nggigacha tinchlikparvarlik tamoyilidan chekinmadi. 
Jo‟mardlik. Jo‘mardlik tamoyili esa SHarqda qadimdan mavjud. Ovro‘pada uni altruizm nomi bilan Ogyust 
Kont ilmiy muomalaga kiritganini aytib o‘tgan edik. U – kishidagi o‘z qavmdoshiga achinish hissidan, unga baxt va 
farovonlik  tilash  tuyg‘usidan  kelib  chiqadi,  mohiyatan  beminnat  xayriyaga  asoslanadi.  O‘z  manfaatidan  o‘zga 
manfaatini ustun qo‘yib, «o‘z og‘zidagini o‘zga og‘ziga tutib» yashash jo‘mard insonning hayot tarziga aylanadi. Bu 
– oddiy xayriya emas, balki muhtojlikning har qanday ko‘rinishiga qarshi o‘ziga xos kurashdir. Ammo bu kurash 
insonparvarlik,  vatanparvarlikdagi  singari  qat‘iy  jamiyat  yoki  jamoaning  axloqiy–me‘yoriy  talablaridan  kelib 
chiqmaydi, u faqat va faqat xususiylik tabiatiga ega, har bir shaxsning erkin ixtiyori bilan bog‘liq axloqiy tamoyil. 
CHunonchi,  biror  kishi  tomonidan  insonparvarlik  yoki  vatanparvarlik  talablarini  bajarmaslik  boshqalarda  unga 
nisbatan  nafrat  hissini  uyg‘otadi,  jo‘mardlik  ko‘rsatmagan  odam  esa  bunday  ma‘naviy  javobgarlikka  tortilmaydi. 
Zero,  jo‘mardlik  mohiyatan  «oddiy  odamlik  qobig‘idan  chiqa  bilish»,  ilohiylik  sifatlariga  ega  bo‘lib  borish 
demakdir, bu esa hammaga ham nasib etavermaydi.  
Bundan  tashqari,  bizning  milliy  axloqshunosligimizda  o‟zbekchilik,  mehmondo‟stlik  kabi  tamoyillar 
mavjud.  Ular  millatimizning  eng  yaxshi  an‘analariga  sadoqat  tuyg‘usidan  kelib  chiqadi  va  o‘zbek  kishisiga  xos 
bag‘ri kenglik, do‘stga, mehmonga borini bag‘ishlashdek xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtiradi.  
O‘zbekchilik  tamoyilini  o‘z  hayot  tarziga  singdirib  yuborgan  kimsaning  nomi  el–yurt  orasida  «baraka 
topgur» iborasi bilan qo‘shib aytiladi. Qishloq yoki mahalladagi hasharlarda, ma‘rakalarda «qamishdan bel bog‘lab» 
xizmatda  turish,  bemor  mahalladoshi  yostig‘i  ustida  dalda  berishga  doim  vaqt  topa  olish,  qo‘ni–qo‘shnilariga 
haqiqiy  hamsoya  bo‘lib  yashash  o‘zbekchilikning  asosiy  unsurlaridir.  Yoki  mehmondo‘stlikni  olaylik.  Milliy–
mintaqaviy an‘analarga asoslangan bu tamoyil ma‘lum ma‘noda o‘zbekchilik bilan singishib ketadi. Masalan, g‘arb 
kishisi o‘zi taklif qilmagan kishini eshikdan muloyim savol–javob bilan qaytarib yuboradi, axloqiy majburiyatdan 
o‘zini  ozod  deb  hisoblaydi,  o‘zining  erkinlik  huquqini  ustuvor  sanaydi.  O‘zbek  esa,  eshikdan  kelgan  kishini  «bir 
piyola choyga» taklif etadi, kirsa, juda bo‘lmaganda, oldiga non–choy qo‘yadi, notanish bo‘lsa, tanishadi, hol–ahvol 
so‘raydi,  millatidan  qat‘i  nazar,  unga  hamdard,  ko‘makdosh  bo‘lishga  intiladi  va  buni  axloqiy  majburiyat  tarzida 
emas, bir an‘anaviy odat deb izohlaydi. 
Ayni paytda bu tamoyillarni suiiste‘mol qilish ham hozirgi paytda tez–tez uchrab turadi. O‘zi qo‘l uchida kun 
ko‘rib turgani barobarida qarz–havola bilan katta to‘ylar o‘tkazish, to‘ylardagi isrofgarchiliklar, hatto aza oshlarini 
ham «kim o‘zarga» tarzida berish, charlar, beshik to‘yi singari marosimlarga dong chiqarish uchun ayamay mablag‘ 
sarflash,  artistlarga  qistirishlar,  hatto  boshidan  pul  sochishlar  singari  holatlar  shular  jumlasidan.  Bunda  biz 
fazilatning me‘yor buzilishi natijasida illatga aylanganini ko‘ramiz. 
Lekin  o‘zbekchilik  va  mehmondo‘stlikni  bunday  noto‘g‘ri  tushunish  sho‘rolar  davridan  kelayotgan  sarqit, 
o‘tkinchilik  tabiatiga  ega  bo‘lgan  hodisalardir.  Aslida  o‘zbekchilik  va  mehmondo‘stlik  tamoyillari  xalqimizning 
o‘ziga  xosligini  ta‘kidlaydi.  Jahonning  juda  ko‘p  xalqlari  bu  tamoyillar  egasi  bo‘lmish  o‘zbek  millatiga  doimo 
ehtirom, havas va hayrat bilan qaraydilar. 
SHunday  qilib,  qisqacha  xulosa  yasaydigan  bo‘lsak,  biz  ko‘rib  o‘tgan  axloqiy  tamoyillar  individni  yuksak 
axloqiy shaxs darajasiga ko‘taradigan, uning hayotiga ijtimoiy–ma‘naviy mazmun bag‘ishlaydigan tushunchalardir. 

Zero, har bir kimsa o‘zi tanlagan tamoyillari majmui tufayli komillik darajasining muayyan bosqichidan o‘rin oladi, 
o‘z  hayotining  ma‘nosini  anglagan  insonga  aylanadi.  SHu  tufayli  axloqiy  tamoyillar  hayotimizda  nihoyatda  katta 
ahamiyatga ega. 
Axloqiy me‘yorlar 
Inson  hayotida  axloqiy  me‘yorlar  ham  katta  ahamiyatga  ega.  Ular  tamoyillarga  nisbatan  ancha  sodda, 
umumlashmagan, tor qamrovli. Ularni kundalik hayotimizda muayyan axloqiy fazilatlarni aks ettirgan tushunchalar 
va  tamoyillarning  amalga  oshish  murvatlari  ham  deyish  mumkin,  ular  axloqiy  talablarning  eng  oddiy,  lekin  keng 
tarqalgan  shakli  sifatida  ro‘yobga  chiqadi.  Halollik,  rostgo‘ylik,  hayolilik,  insoflilik,  xushmuomalalik,  boodoblik, 
kamtarlik singari me‘yorlar ayniqsa diqqatga sazovor. 
Halollik. Halollik vijdon, adolat va burch kabi axloqshunoslik mezoniy tushunchalari bilan bog‘liq, insoning 
o‘zgaga  munosabati  o‘ziga  munosabatidek  sof,  pokiza  bo‘lishini  talab  qilidigan  axloqiy  me‘yordir.  Dastavval  u 
diniy tushuncha sifatida vujudga  kelib, har bir musulmonning yemak–ichmagi, jinsiy va iqtisodiy xatti–harakatlari 
sifatini  belgilab  beruvchi  shar‘iy  me‘yor  bo‘lib  amal  qilgan,  uning  ziddi  –  harom  diniy  nuqtayi  nazardan  salbiy 
hisoblangan xatti–harakatlarga nisbatan qo‘llanilgan. M., bismil qilingan hayvon yo parranda go‘shti – halol, o‘laksa 
go‘shti – harom, nikohdagi jinsiy aloqa – halol, zino – harom, mehnat haqi – halol, o‘g‘rilik bilan topilgan mol – 
harom v.h. 
Ko‘rib o‘tganimizdek, har bir diniy e‘tiqodning asosida axloqiylik yotadi va u ko‘p hollarda ibodatdan baland 
qo‘yilgan:  solih  bandalar,  «Qur‘on»da  aytilganidek,  eng  avvalo  go‘zal  axloq  egalaridir.  SHu  boisdan  keyinchalik 
halollik nisbatan tor shar‘iy qobiqdan chiqib, asta–sekinlik bilan shaxs hayotidagi eng qamrovli axloqiy me‘yorga 
aylandi,  teran  ma‘naviylik  kasb  etgani  holda,  kundalik  hayotdagi  insoniylikni  belgilaydigan  umuminsoniy  fazilat 
bo‘lib  qoldi.  M.,  hozirgi  kunda  ixtisoslashgan  mehnat  taqsimotining  takomillashuvi,  ilm–fan  taraqqiyotining 
yuksalishi natijasida biz kasbiy halollik, ilmiy halollik, iqtisodiy halollik v.b. haqida gapirishimiz mumkin. 
Insoniyat  jamiyatida  haromlik  yoxud  nopoklikning  halollikka  nisbatan  kam  uchramasligi  doimo 
axloqshunoslarni  tashvishga  solib  kelgan.  CHunonchi,  imom  G‘azzoliyning  harom  yeyish  haqida  to‘xtalib,  mana 
bunday deyishi bejiz emas: 
«…Xohi zulm bilan olingan bo‘lsin (kuch ishlatib, xoinona undirish va bosqinchilik–o‘g‘rilik yo‘llari bilan 
olish);  xoh zavq va  o‘yin  yo‘li bilan olinsin (qimor va  shunga  o‘xshash narsalar bilan bo‘lganiday);  xoh  hiyla  va 
nayrang  yo‘llari  bilan  olinsin  (tovlamachilik  va  aldamchilik,  tarozidan  urish  kabi);  o‘z  moli  va  boyligini  harom 
ishlarga (ichkilikbozlik, qimor, fohishabozlik) xarjlashi – hammasi harom yeyishga kiradi»
138

 Afsuski, G‘azzoliy sanab o‘tgan holatlarni atrofimizda ko‘p ko‘ramiz. CHunki nopok yo‘l tutish oson, lekin 
halollikka erishish qiyin. Buning sababi shundaki. halollikning mavjudligi fidoyilik axloqiy tamoyili va rostgo‘ylik 
axloqiy  me‘yori  bilan  shartlanadi;  doimo  halollik  qilish  yoki  halol  yashashi  uchun  kishi  albatta  nimalardandir 
kechishi, kimlargadir qarshi borishi, faqat rost gapirishi, so‘z bilan ish birligiga erishishi kerak. SHu bois halol inson 
jamoatchilik o‘rtasida obro‘ga ega, hurmatga sazovor bo‘ladi. Qaysi jamiyatda halol fuqarolar ko‘paysa, o‘sha yerda 
baxt va farovonlik hukm suradi.  
Halollika  birinchi  bo‘lib  to‘xtalishimizning  sababi  shundaki,  mustamlakachilik  davrida,  ayniqsa,  sho‘rolar 
hukmronlik  qilgan  chorakam  bir  asr  vaqt  mobaynida  yolg‘on,  aldov,  nopoklik,  haromxo‘rlik,  munofiqlik  singari 
illatlar  xalqimizga  shu  qadar  ustalik  bilan  singdirildiki,  hozirgi  paytda  ko‘pchilik  odamlar  halollik,  rostgo‘ylik 
ustidan hatto kuladigan bo‘lib qolganlar. So‘z bilan ish birligi yo‘qolgan, qog‘ozdagi chiroyli gaplar hayotga to‘g‘ri 
kelmaydi. Lekin bularning hammasi, afsuski, odatiy holdek qabul qilinadi. SHu bois mustaqilligimizning dastlabki 
kunlaridanoq  bu  illatlarga  qarshi  kurash  boshlandi.  Hozirgi  kunda  davlatimiz  milliy–ma‘naviy  qadriyatlarni 
tiklashni,  odamlarni  halol,  insofli,  adolatli  bo‘lishga  chaqirishni  o‘z  ichki  siyosatining  muhim  qismi  deb  bilgan 
holda  ish  tutmoqda.  Zero,  ko‘z  o‘ngimizda  nopoklik  yolg‘on,  aldov,  ikkiyuzlamachilik  nimaligini  deyarli 
bilmaydigan  jamiyatlar,  millatlar  gullab–yashnamoqda.  Yaponiya,  Olmoniya,  Frantsiya,  AQSH,  Buyuk  Britaniya 
singari mamlakatlar shular jumlasidan. SHu o‘rinda quyidagi misolni keltirib o‘tish maqsadga muvofiq. 
Falsafa jamiyati a‘zolari bilan muloqot–uchrashuvga kelgan bir taniqli olim va jamoat arbobi qiziq voqeani 
so‘zlab bergan edi. Olimning hikoya qilishicha, Finlyandiyada u bilan birga Rossiya Jamoat televideniesi xodimini 
o‘z  mashinasida  olib  yurgan  fin  fuqarosi  yonilg‘i  quyish  nuqtalaridan  birida  to‘xtab,  sakson  litr  benzin  oladi  va 
borib  egasiga  shuncha  benzin  olganini  aytib,  haqini  to‘laydi.  Uning  qancha  yonilg‘i  quyib  olganini  kuzatishni 
xayoliga  ham  keltirmagan  yonilg‘i  quyish  shaxobchasi  xo‘jayini  pulni  olib,  ishini  davom  ettiraveradi.  Mashina 
yo‘lga  tushganda,  sobiq  SHo‘rolar  Ittifoqi  hududidan  kelgan  mehmonlar  hayratlanib  so‘rashadi:  «Nega  xo‘jayin 
sizni  benzin  quyayotganingizda  kuzatib  turmadi?»  U  esa  tushunmay  yelkasini  qisadi:  «Nimaga  kuzatib  turishi 
kerak?»  Mehmonlar  tushuntirishmoqchi  bo‘lishadi:  «Axir,  siz  sakson  litrga  haq  to‘lab,  yuz  litr  benzin  quyib 
olishingiz  mumkin  edi–ku!»  U  yana  hayron  qoladi:  «Nega  yuz  litr  olishim  kerak  ekan,  menga  faqat  sakson  litr 
zarur!». Mehmonlar yana tushuntirishga harakat qilishadi: «Siz kam pul to‘lab, ko‘p benzin olishingiz mumkin edi, 
nega  unday qilmadingiz?» Mezbon esa  yana  yelka qisadi:  «Nega  men kam pul to‘lashim kerak  – sakson litr zarur 
edi, sakson litr oldim, tavba, buning nimasi tushunarsiz?!», deydi. Xullas, ikki birday kishi harom yo‘l bilan ortiqcha 
benzin  quyib  olish  mumkinligini  Finlyandiya  fuqarosiga  tushuntira  olmaydilar;  harom  va  yolg‘on  nimaligini 
bilmaydigan  mezbon  bular  meni  kalaka  qilyapti  degan  xayolga  borib,  asabiylasha  boshlaganidan  keyingina 
mehmonlar gapni boshqa yoqqa buradilar. 
                                                 
138
 Ғаззолий Абу Ҳомид. Мукошафат ул-қулуб. Т., «Адолат», 2002, 336-б. 

Qanchalik  achchiq  bo‘lmasin,  bu  –  bor  gap,  haqiqat.  Zero,  Prezident  Islom  Karimov  nutqlaridan  birini 
«Halollik  va  fidoyilik  faoliyatimizning  asosiy  mezoni  bo‘lsin»  deb,  boshqa  bir  suhbatini  esa  «Adolat  har  ishda 
hamrohimiz va dasturimiz bo‘lsin» deb atagani bejiz emas; hozirda halol, rostgo‘y, insofli, fidoyi insonlardan iborat 
bo‘lgan fuqarolar jamiyatini qurish – faqat axloqiy muammo emas, balki kelajagi buyuk davlatimizning mohiyatini 
anglatuvchi ijtimoiy–siyosiy Yangilanishdir. 
Yüklə 3,89 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   58




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin