Andijon mashinasozlik instituti



Yüklə 3,89 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə43/58
tarix24.05.2020
ölçüsü3,89 Mb.
#31471
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   58
falsafa


Rostgo‟ylik. Rostgo‘ylik yoki to‘g‘ri so‘zlilik insonning haqiqatga intilishi bilan bog‘liq, haqiqat esa doimo 
sinfiylik–tabaqaviylik,  partiyaviylik–mafkuraviylik  va  tarixiylik–davriylikdan  yuqori  turadi.  Haqiqatning  ifodaviy 
shakllaridan  biri  rostgo‘ylikdir.  Demak,  rostgo‘ylik  –  insonning  keyinchalik  kasb  etgan    –  o‘z  ongiga,  ruhiga 
singdirgan, ijtimoiy–hayotiy, davriy–tajribaviy xususiyat emas, balki uning mohiyatida berilgan fazilat. M., yaqinda 
tili  chiqqan  yosh  go‘dakni  olaylik.  U  nima  desangiz  ishonadi,  o‘zi  nimaiki  desa  –  rost  gapiradi  («Aldagani  bola 
yaxshi» degan maqolni eslang). Go‘dakning soddaligidan, ishonuvchanligidan, to‘g‘risini aytishidan biz  – kattalar 
kulamiz; lekin haqiqat ustidan, rostgo‘ylik ustidan kulayotganimizni o‘ylab ham ko‘rmaymiz. Go‘dak kattarib, «aqli 
kirib»  borgani  sari  atrof–muhitda  yolg‘on  mavjud  ekanligini,  rost  gapirsa  yo  kulgi  bo‘lishi,  yo  jazo  olishi 
mumkinligini  anglab  yetadi  va  asta–sekin  yolg‘onga  o‘rgana  boshlaydi,  dastlabki  maishiy  yolg‘on  ijtimoiy 
bosqichga  ko‘tariladi.  Endi  xususiy  yoki  guruhiy  manfaatdorlikni  ta‘minlovchi  yolg‘on  atrofdagi  voqelikning 
hamrohiga aylanadi. Insonni bu yo‘ldan faqat yuksak ma‘naviylik, birinchi galda axloqiy tarbiya qutqaradi. Ezgulik, 
nomus, or, qadr–qimmat, insonparvarlik, halollik, insof nima ekanini tushunib yetgan kishigina rostgo‘y bo‘la oladi. 
Rostgo‘ylik oson emas. U insondan sabr–toqat, matonat va jasoratni talab qiladi, rostgo‘y inson qo‘rquvdan 
forig‘  bo‘ladi,  har  qanday  holatda  ham  vijdoniga  qarshi  bormaydi:  kimlarningdir  ko‘ziga  qarab,  yaqinlarini  yoki 
hamkasabalarini  xafa  qilishdan,  o‘z  moddiy  manfaatdorligiga  zarar  yetkazishdan  cho‘chmaydi.  To‘g‘ri,  bunday 
munosabat tufayli rostgo‘y inson  aziyat chekishi, ta‘na–dashnomlarga qolishi mumkin. Lekin bularning hammasi 
bir  odamga  yoki  muayyan  guruhga  voqelikni  asl  holida  yetgazganligidan,  ularni  noto‘g‘ri  yo‘lga  solib 
yubormaganligidan  qalbda  paydo  bo‘lgan  qoniqish  hissi,  xotirjamlik  va  orom  tufayli  yuvilib  ketadi,  ichki  bir 
quvonch unga baland ruh bag‘ishlaydi. 
Yolg‘onga  kelsak,  uni  ko‘pchilik  donishmandlar  eng  katta  yovuzliklar  sirasiga  kiritishgan.  CHunki, 
yolg‘onchi  kishilar  bo‘lgan  yoki  bo‘layotgan  voqea–hodisalar  haqida  noto‘g‘ri  axborot  berib  odamlarni 
adashtiradilar,  o‘zlari  ham  adashadilar.  Kimningdir  yoki  kimlarningdir  yolg‘oni  tufayli  odamlar  ishonchga  loyiq 
narsalarga  ishonish,  ishonchsizlikka  sozovor  narsalarga  ishonmaslik  imkonidan  mahrum  bo‘ldilar  va  turmushda, 
hatto  hayot–mamot  masalalarida  noto‘g‘ri  qarorlar  qabul  qiladilar,  bu  narsa  esa  fojeaga  olib  keladi.  Yolg‘onchilik 
qilgan  odam  ham  «quruq»  qolmaydi,  u  ham  o‘z  «fojeaviy  ulush»  iga  ega  bo‘ladi,  unga  bundan  buyon  nomusiz, 
kazzob,  ishonib  bo‘lmaydigan  odam  sifatida  munosabat  qilinadi,  bu  bir  tomondan,  ikkinchi  tomondan,  o‘zi  ham 
zarar  ko‘radi.  Bunga  o‘zbek  xalq  ertaklaridan  biridagi  ikki  marta  yarim  kechada  «Uyim  yonib  ketdi!»  deb 
yolg‘ondan faryod ko‘tarib, hammani – sog‘u kasalni, qariyu yoshni oyoqqa turg‘izib ovora qilgan, uchinchi marta 
haqiqatan ham uyiga o‘t tushganida ko‘tarilgan dod–voyga hech kim e‘tibor qilmagan yolg‘onchining qismati misol 
bo‘la  oladi.  O‘z  qishloqdoshlarining  ishonchini  yo‘qotgan  ertak  qahramoni  faqat  o‘zgalarnigina  emas,  o‘zini  ham 
aldadi:  uchinchi  chorloviga  hech  kim  yordamga  kelmadi,  uyi  tag-tugi  bilan  yonib  ketdi,  boshpanasiz  qoldi.  Har 
qanday  yolg‘onchining  peshonasida  ana  shunday  «boshpanasiz»,  panohsiz  qolish  qismati  bor.  Zero  har  bir  inson 
uchun  o‘zgalarning  unga  bo‘lgan  ishonchi  eng  qoim  panohdir;  o‘zgalarning  ishonchi  insonning  o‘ziga  ishonchini 
shakllantiradi va mustahkamlaydi.    
Hayolilik.  Bu  me‘yor  xulqiy  go‘zallikning  asosiy  belgilaridan  hisoblanadi.  U,  garchand,  bir  qarashda,  uyat 
hissi  bilan  o‘xshash  bo‘lsa–da,  aslida  o‘zini  ko‘proq  andisha  va  iboga  yaqin  fazilat  tarzida  namoyon  qiladi,  unda 
axloqiy mohiyat estetik xususiyat – nafosat bilan uyg‘unlashib ketadi. Hayodan odatda, inson qizaradi, bu qizarish, 
ayniqsa  xotin–qizlarda  ichki  go‘zallikning  yuzga  tepchib  chiqishiga  sabab  bo‘ladi  va  alohida  bir  nafislikni, 
mayinlikni  vujudga  keltiradi.  Insonning o‘zi sodir etgan  yoki boshqalar vositasida  amalga  oshirilgan axloqiylikka 
zid  xatti–harakatlardan  noqulay  vaziyatga  tushishi,  o‘ng‘aysizlanishi,  mulzam  bo‘lishi  uyat  hissida  ham  mavjud. 
Lekin bu holatlar uyatda ijtimoiylik kasb etgan bo‘ladi, shu sababli ular xatti–harakat sodir qilingandan so‘ng ham 
davom etadi va  ko‘p hollarda vijdon azobiga aylanadi. Hayotda esa  mazkur holatlar sof ma‘naviy tabiatga ega va 
vaqt doirasida cheklangan bo‘lib, ular xatti–harakat sodir etilayotgan paytdagina yuzaga chiqadi. 
SHarq donishmandlari, xususan, Abu Lays as–Samarqandiy, G‘azzoliy, Navoiy kabi allomalar, keyinroq esa 
Avloniy,  Fitrat  singari  jadid  mutafakkirlari,  hayoni  yuksak  axloqiy  qadriyat  sifatida  olib  qaraganlar,  uni  ikkiga  – 
odamlar oldidagi hayoga  va  Alloh oldidagi hayoga  ajratganlar hamda  nomusning bir ko‘rinishi deb ta‘riflaganlar. 
CHunonchi,  «Hayo,  –  deb  yozadi  Abdulla  Avloniy  «Turkiy  guliston  yohud  axloq»  asarida,  –  dilni  ravshan 
qiladurgan  bir  nurdirki,  inson  har  vaqt  shul  ma‘naviy  nurning  ziyosiga  muhtojdir…  Iffatning  pardasi,  vijdonning 
niqobi hayodir»
139
.  
Darhaqiqat,  hayolilik  kishining  ma‘naviyatli,  ma‘rifatli,  nomusli,  ochiq  ko‘ngilli  ekanini  anglatadi,  uning 
ziddi  behayolik  esa,  aksincha,  ma‘naviyatsizlik,  nopoklikka  moyillik,  qalban  qattiqlik  kabi  illatlar  bilan 
xarakterlanadi. 
Bugungi  kunda  hayolilik  alohida  ahamiyatga  ega.  Turli  tsivilizatsiyalarning  o‘zaro  aloqalari,  ba‘zan  esa 
omuxtalashuvi,  urbanizatsiya,  modaparastlik  singari  zamonaviy  hodisalar  o‘zbek  oilasidagi  an‘anaviy  hayolilikka 
ma‘lum  ma‘noda  salbiy  ta‘sir  ko‘rsatayotir,  ayniqsa  xotin–qizlar  va  yoshlarning  o‘zini  tutishida,  muomalasida, 
kiyinishida  bu  ta‘sirni  yaqqol  sezish  mumkin.  SHu  sababli  oiladagi  va  maktabdagi  tarbiyada  hayolilik  xulqiy 
                                                 
139
 Авлоний А. Ўсон миллат. Т., «Шарқ», 1993, 98-б. 

go‘zallik,  nazokat; behayolik esa xulqiy xunuklik va  qo‘pollik ekanini uqdirish shaxs erkinligining doimo o‘zgalar 
oldida mas‘uliyat bilan bog‘liqligini izchil ravishda tushuntirib borish muhim vazifalardan biri.  
Insoflilik.  Aflotun  haqida  gap  borganida,  uning  adolatni  davlatga  xos  fazilat,  degan  fikrini  keltirib  o‘tgan 
edik. Darhaqiqat, adolat mohiyatan davlatning fuqaroga, jamiyatning shaxsga nisbatan munosabati tarzida namoyon 
bo‘ladi. Bordi–yu, o‘zaro adolatli munosabatlar haqida gap ketsa, unda odatda yuksak martabadagi tarixiy shaxsning 
quyi martabadagi shaxsga munosabati nazarda tutiladi. Insof esa ana shu adolatning tor qamrovli xususiy ko‘rinishi 
sifatida namoyon bo‘ladi. U fuqarolar, jamiyat a‘zolari orasidagi o‘zaro munosabatlar me‘yoridir. 
Insoflilik  ham  halollik  kabi  vijdon  tushunchasi  bilan  bog‘liq,  ma‘lum  ma‘noda  halollikka  o‘xshab  ketadi. 
Lekin bu  yuzaki taassurot. CHunki halollik o‘z haqi va haqqini,  ya‘ni  moddiy  va  ma‘naviy  huquqini o‘zgalarning 
haqi  va  haqqiga  xiyonat  qilmagan  holda  ajratib  yashashni  anglatadi.  Insoflilik  esa  ijobiylikda  halollikdan  ham  bir 
qadam olg‘a  tashlangan  holatdir: unda  kishi o‘z  halol  haqi va haqqidan o‘zganing  hisobiga  kechadi;  «o‘zga»ning 
sharoiti o‘zinikidan nihoyatda og‘ir va yomon ekanini hisobga olib, o‘z qonuniy haqi va haqqini yoki ularning bir 
qismini ixtiyoriy ravishda o‘zgaga beradi, muruvvat ko‘rsatadi. 
Misol tariqasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining bir xatti–harakatini olib ko‘raylik: u xorijda nashr 
etilgan kitoblaridan biri uchun 30.000 AQSH dollari miqdorida berilgan qalam haqini to‘laligicha mehribonlik uyiga 
o‘tkazdi.  Vaholanki,  mazkur  qalam  haqi  uning  halol  aqliy  mehnati  tufayli  ishlab  topilgan  mablag‘,  unga  hech 
kimning da‘vo qilishga  haqqi yo‘q. Lekin u, o‘zi va oilasining ijtimoiy–iqtisodiy ahvoli shu 30.000 dollarsiz ham 
risoladagidek  bo‘lishi  mumkinligini,  mehribonlik  uyi  tarbiyalanuvchilari  va  tarbiyachilarining  sharoiti  esa  bu 
darajada emasligini hisobga olib, muruvvat ko‘rsatdi: o‘zi yoki avlodi uchun halol jamg‘arma tarzida olib qo‘yishi 
mumkin bo‘lgan mablag‘dan, insoflilik ko‘rsatib, ixtiyoriy tarzda kechdi. 
Bu  axloqiy  xatti–harakatning  Prezidentlik  vakolati  doirasiga  mutlaqo  aloqasi  yo‘q;  Islom  Karimov  uni 
xususiy kimsa, axloqli shaxs sifatida amalga oshirdi. Ana shu insof yuzasidan qilingan muruvvat esa halollikni yana 
bir  pog‘ona  yuksakka  ko‘tardi.  Qani  endi  o‘ziga  to‘q  odamlar,  xususan,  o‘rta  va  quyi  bo‘g‘in  rahbarlari  ana  shu 
namunaga  iqtido  qilsalar!  Zero,  insoflilik  va  muruvvatlilik  axloqiy  me‘yorlari  jamiyat  yetishtirgan  moddiy 
boyliklarni uning a‘zolari o‘rtasida shaxsiy tashabbus asosida, og‘riqsiz, huquqiy holatlarni poymol qilmagan holda 
qayta taqsimlanishiga, jamiyatning yanada farovonlashuviga o‘ziga xos hissa qo‘shadi. 
Xushfe‟llilik,  shirinsuxanlilik,  kamtarinlik,  bosiqlik  singari  axloqiy  xatti–harakatlar  me‘yoriylik  nuqtayi 
nazaridan  g‘oyat  muhim.  CHunki  har  bir  jamiyat  darajasi  ma‘lum  ma‘noda  undagi  fuqarolar  muomala 
madaniyatining  yuksakligi  bilan  ham  belgilanadi.  Zero,  xushfe‘l,  shirinsuxan  inson  o‘zining  har  bir 
muvaffaqiyatsizligiga fojea sifatida qaramaydi, alam yoki g‘azab bilan yomon kayfiyatini boshqalarga o‘tkazishga 
intilmaydi;  atrofdagi  axloqiy  muhitni  buzmaydi.  Natijada  o‘ziga  ham,  o‘zgalarga  ham  ko‘tarinki  kayfiyat,  turli–
tuman  omadsizliklarning  o‘tkinchiligini  anglatuvchi  hayotbaxsh  bir  umid  bag‘ishlaydi.  Jamiyat  doimo  o‘shanday 
odamlarni hurmat qiladi va ulardan o‘rnak olishga intiladi.  
Xushfe‘llilik,  shirinsuxanlilik  qay  darajadadir  ko‘proq  ixtiyor  bilan,  kishining  ma‘lum  bir  insoniy  tabiatga 
intilishi  bilan  bog‘liq  bo‘lsa,  bosiqlik,  kamtarinlik,  kamsuqumlik  aksincha,  ko‘proq  iroda  kuchi  natijasida  yuzaga 
keladi. Zotan insonning o‘z g‘azabini bosa bilishi, noroziligini barvaqt bildirmasligi; so‘zlagisi, biror–bir gap bilan 
o‘zini  ko‘rsatgisi  kelib  qolganda  o‘sha  xohish–ixtiyorni  to‘xtata  olishi  kuchli  irodani  talab  qiladi.  SHu  bois 
muomalada bosiq, kamtarin, «etti o‘lchab bir kesish» tamoyili asosida ish ko‘rgan shaxslar oqil odamlar sanaladi va 
ular jamiyatda ham namunaviylik maqomiga noil bo‘ladilar.  
Ayni paytda ba‘zi bir odamlar guruhi uchun me‘yorga aylanib qolgan illatlar ham borki, ular haqida to‘xtalib 
o‘tmaslikning  iloji  yo‘q.  Ular  ichidan  eng  keng  yoyilgan,  ma‘lum  ma‘noda  yuqumli  ma‘naviy  kasallikka  aylanib 
borayotgan ikkitasini – xudbinlik va shuhratparastlikni ko‘rib chiqaylik. 
Xudbinlik.  U  o‘z  individual  ehtiyojlarini  hamma  narsadan  yuqori  qo‘yadigan    axloqiy  sifat,  illatni 
anglatuvchi  tushuncha;  biror  –  bir  insonning  moddiy–maishiy  manfaatlarining  boshqalarnikidan  ustun  qo‘yilishini 
bildiruvchi  manfaatparastlikdan  va  o‘z  shaxsini  mutlaqlashtirishiga  qaratilgan  shaxsiyatparastlikning  ba‘zi 
unsurlaridan iborat salbiy xatti–harakatlar majmuidir. 
U sharqona jo‘mardlik axloqiy tamoyili va insoflilik meyo‘rining aksi: agar jo‘mardlik, ko‘rib o‘tganimizdek, 
biror shaxs, jamoa yoki jamiyat baxti, farovonligi yo‘lida kishining hatto o‘ziga eng zarur bo‘lgan narsalardan ham 
voz  kechishiga  tayyor  turishini    anglatsa,  xudbinlik  o‘z  manfaatlari  yo‘lida,  hech  kimni,  hech  bir  jamoani,  hech 
qanday jamiyatni tan olmaydigan salbiy me‘yor egasining bo‘rtib ko‘zga tashlanadigan xususiyati. 
Xudbinlikni inson shaxsining o‘ziga bo‘lgan muhabbati  bilan chaplashtirmaslik lozim. Biz Imom G‘azzoliy 
muhabbatning  besh  turi  haqida  so‘z  yuritib,  insonning  o‘ziga,  o‘zining  a‘zolariga,  salomatligiga  bo‘lgan 
muhabbatini birinchi o‘rniga qo‘yganini yaxshi bilamiz. Uningcha, bu muhabbat Alloh, ota–ona, qarindosh–urug‘, 
do‘st–birodar,  muhtoj–ehtiyojmandlar  xizmatida  bo‘lishga  imkon  yaratuvchi  vosita  hisoblanadi.  Xudbinlik  esa 
muhabbat  hissiga  emas,  nafsga,  hirsga,  rujuga  asoslanadi,  o‘zini  adolatsizlik,  insofsizlik  va  berahmlik  xislatlarida 
namoyon  etadi.  To‘g‘ri,  hammaning  ham  qo‘lidan  jo‘mardlik  kelavermaydi,  lekin  insonning  o‘ziga  bo‘lgan 
muhabbati,  boshqalarning  ham  o‘ziga  shunday  muhabbati  borligini  inkor  etmasligi  kerak.  SHu  qoida  buzilgan 
joydan xudbinlik boshlanadi. 
Xudbinlik  jinoyat  emas,  xudbin  odam  qonunni  buzmaydi,  aksincha  doimo  qonun  oldida  «toza»,  «faqat 
qonuniy haqi»ni qanday sharoitda bo‘lmasin – birovlarning fojeasi ustidami, o‘limi ustidami, – qat‘i nazar, undirib 
oladi, xolos. Uning aqidasi: «Go‘zal bino qulasa–qulayversin, men o‘zimga tegishli yuzta g‘ishtni sug‘urib olishim 
kerak!» 

SHuni  afsus  bilan  qayd  etish  kerakki,  xudbinlik  jamiyatda  ko‘payib  borsa–borayaptiki,  kamaymayapti. 
CHunki  qonunning  mustahkamlanib  borishi  xudbin  odamlar  uchun  qulaylik  tug‘diradi:  ular  qonunning  ruhini  – 
mohiyatini bir chetga  surib qo‘yib, uning jumlalaridan  – shaklidan  foydalanadilar. Avvalgi, an‘anaviy urf–odatlar 
hukmron  davrlarda  xudbin  odam  jazolanishi  –  bir  chetga  chiqarib  qo‘yilishi,  jamoadan,  mahalladan  haydalishi 
mumkin  edi.  Endilikda  bunday  munosabat  erkin  shaxs  huquqlarini  poymol  qilish,  noqonuniy  yondashuv  deb 
hisoblanadi.  Demak,  xudbinlikni  yo‘qotishning  faqat  bir  yo‘li  bor,  u  ham  bo‘lsa  jamiyatda  axloqiy  tarbiyani 
zamonaviy tarzda keng joriy etish. 
SHuhratparastlik.    SHuhratparastlik  –  shon–shuhrat  ketidan  quvadigan  va  bu  yo‘lda  har  qanday 
axloqsizlikdan qaytmaydigan insonlar toifasining xususiyati. SHuhratparast odam o‘z nomining doimo  atrofdagilar 
va  jamiyat  diqkat  markazida  turishiga,  mashhurlikka,  shov–shuvga,  maqtovga  ichki  bir  tiyiqsiz  ehtiyoj  sezadi.  Bu 
ehtiyoj  oxir–oqibat  uni  jamiyatning  axloqiy  –  ijtimoiy  talablari  bilan  ham,  individ  sifatidagi  o‘z  biologik  va 
ma‘naviy–intelektual  imkoniyatlari  bilan  ham  mutlaqo  hisoblashmaydigan  ijtimoiy  nafs  bandasiga  aylantirib 
qo‘yadi. 
SHuhratparastlikning axloqiy illat sifatidagi xatarli tomoni shundaki, u ravnaq topib borish xususiyatiga ega: 
dastavval  kishi  o‘z  «men»ining  boshqa  «men»lardan  kam  bo‘lmasligini  talab  qiladi,  keyin  asta–sekin  o‘z 
«men»ining  barcha  «men»lardan  baland  turishini  xohlab  qoladi  va  nima  qilib  bo‘lsa  ham  shu  xohishni  amalga 
oshirishga  intiladi.  Natijada  u    mavjud  veqelikni,  atrofdagilarning  o‘ziga  bo‘lgan  asl    munosabatini  real  baholay 
olmaydi;  qaerda  uni  «ko‘tar–ko‘tar»  qilib  maqtashsa,  o‘sha  yerga    o‘zini  uradi,  hayotda  asl  insoniy  vazifasini 
bajarishdan  chalg‘iydi,  tuzatib  bo‘lmas  xatolarga  yo‘l  qo‘yadi.  SHuhratparastlikka  yorqin  misol,  umumbashariy 
timsol  sifatida,  odatda  salkam  2,5  ming  yildan  buyon  Herostratning  nomi  keltiriladi:  u  abadiy  shuhrat  qozonish 
uchun  olamning  yetti  mu‘jizasidan  biri  –  Efes  shahridagi  Artemida  ibodatxonasida  o‘t  qo‘ygan.  Uning  nomi 
hozirgacha taajjub, hayrat, ayni paytda nafrat va la‘nat bilan tilga olinadi. 
SHuhratparastlik  ham  xuddi  xudbinlik  kabi  zamonaviy  jamiyatda  avj  olgan  illatlardan  hisoblanadi.  Agar 
xudbinlikning  keng  yoyilishiga  ma‘lum  ma‘noda  shaxs  erkinligining  qonuniy  muhofazasi,  ba‘zi,  demokratik 
tamoyillar  yo‘l  ochib  bersa,  shuhratparastlik  uchun  zamonaviy  ommaviy  axborot  vositalari  ko‘k  chiroq  vazifasini 
o‘taydi: Nitsshe aytganidek,  hozirgi paytda har qanday kichkinagina «men», yo‘lini topib, sahnadan, sahifadan yoki 
ekrandan  o‘zi    haqida  jahonga  jar  solish  huquqiga  va  imkoniga  ega.  Matbuot  va  so‘z  erkinligidan  «o‘ziga  xos» 
foydalanadigan,  «mashhurlar»  haqidagi  shov–shuvlar  bilan  shug‘ullanadigan  o‘nlab  gazetalar,  ko‘rsatuv  va 
eshittirishlar    shuhratparastlarning  yomg‘irdan  keyingi  qo‘ziqorinlardek  paydo  bo‘lishini  ta‘minlamoqda.  Misol 
tariqasida  ko‘pchilik  ommaviy  axborot  vositalarida  aslida  horijiy  mualliflar  musiqalarini,  qo‘shiqlarini  noqonuniy 
o‘zlashtirgani  –  o‘g‘irlagani  (plagiat)  uchun  jazolanishi  kerak  bo‘lgan  shuhratparast  «san‘atkorlar»ning  ko‘klarga 
ko‘tarilishini keltirish mumkin. SHuhratparstlikning bunday keng yoyilishiga qarshi faqat axloqiy tarbiya vositasida 
kurashish  qiyin,  shu  sababli  ularga  nisbatan  axloqiy  yo‘l  bilan  birga  ichki  va  xalqaro  huquq  me‘yorlaridan  ham 
unumli foydalangan holda ish ko‘rish maqsadga muvofiqdir.            
SHunday qilib, uch bob mobaynida, qisqacha bo‘lsa–da, axloqshunoslikning asosiy tushunchalarini, axloqiy 
tamoyillar va me‘yorlar nima ekanini, ularning shaxs hamda jamiyat axloqiy hayotida naqadar muhim o‘rin tutishini 
ko‘rib  chiqdik.  Pirovard  natijada  quyidagicha  xulosa  chiqarish  maqsadga  muvofiq  deb  o‘ylaymiz:  agar 
axloqshunoslikning  mezoniy  tushunchalari  bir–biriga  bog‘liq  bo‘lsa,  axloqiy  tamoyillarning  bog‘liqligi  yanada 
mustahkamroq  –  ular  biridan  ikkinchisiga  o‘tib  turish  xususiyatiga  ega;  axloqiy  me‘yorlar  esa  bir–biri  bilan  shu 
darajada chambarchaski, ba‘zan birini ikkinchisidan aniq ajratish qiyin, zero ular xulq va odob doirasidagi axloqiy 
amaliyotlardir. 
 Ixtiyor erkinligi va axloqiy tanlov 
    Ixtiyor  erkinligi  to‘g‘risida  fikr  yuritishdan  oldin  erkinlikning  o‘zi  haqida  mulohaza  qilib  ko‘rish  lozim 
bo‘ladi. CHunki «erkinlik» atamasi bir tomondan, sodda, aniq hammaga tushunarli so‘z, ikkinchi tomondan esa o‘ta 
murakkab, tumanli, o‘zgarib turuvchi tushuncha; u hammani, ayniqsa yoshlarni ohanrabodek o‘ziga tortadi. «Aslida 
esa tarixda erkinlik nomi ostida ko‘p ulug‘ ishlar amalga oshirilgan, lekin aynan shu nom bilan qanchadan–qancha 
gunohlar qilingan. Har bir  kishining  xayoliga kelganida  yuragi dukillab urib  ketadigan  shu  nom bilan qanchadan–
qancha  jinoyatu  nodonliklar,  ehtiros  aldoviyu  so‘qirliklar  o‘zini  bezadi  va  bezamoqda»
140
.  V.Vindelband  fikrini 
davom ettirib, erkinlik atamasining mazmuni siyosat va  falsafa olamida hozirgacha turli xil bo‘lib kelayotgannini, 
«haqiqiy  erkinlik»  tushunchasi  esa  nimani  anglatishi  hali  ham  ayon  emasligini  aytib  o‘tadi.  Bunday 
«tushunmovchiliklar»ning  sababi,  bizningcha,  shundaki,  inson  erkinligi  hech  qachon  yolg‘iz,  alohida  olingan 
erkinlik  bo‘lolmaydi,  u,  Sartr  aytganidek,  erkinliklar  ro‘parasidagi  erkinlik.  Aynan  shuning  uchun  ham  u  hech 
qachon mutlaqlik kasb etolmaydi, uni doim zamon, makon, inson va narsalar erkinligi – boshqa erkinliklar cheklab 
turadi;  inson  butunlay  erkinlikka  erisholmaydi,  faqat  nimadandir,  qaysidir  bir  narsadangina  erkin,  ozod  bo‘lishi 
mumkin.  M.,  sport  musobaqalarida  universitet  sharafini  himoya  qilish  uchun  boshqa  shaharga  borgan  talaba 
darslarga  qatnashish  majburiyatidan  ozod  qilingan,  lekin  u  darslarga  nisbatan  erkinlikka  ega  bo‘lgani  holda, 
butunlay erkin emas – sport musobaqalarida qatnashish majburiyatini olgan. SHunday qilib, bir erkinlikning qo‘lga 
kiritilishi  ikkinchi  erkinlikdan  –  sport  musobaqalarida    qatnashmaslik  erkinligidan  voz  kechishga  olib  keladi. 
Demak,  bir  tomondan  erkinlik  zaruriyatsiz,  zaruriyat  esa  erkinliksiz  mavjud  emas,  ikkinchi  tomondan,  shuning 
uchun ham, har qanday erkinlik cheklangan holdagina voqe bo‘ladi. 
                                                 
140
 Виндельбанд В. О свободе воли. Минск - Москва, «Харвест» - АСТ, 2000. С. 8. 

Endi  ixtiyor  erkinligi  nima,  degan  masalaga  to‘xtalamiz.  Dastlabki  muammo  atama  bilan  bog‘liq.  O‘zbek 
tilidagi  falsafiy  adabiyotlarda  asosan  «iroda  erkinligi»  degan  noto‘g‘ri  ibora  qo‘llaniladi.  Buning  sababi  –  rus 
tilidagi  «volya»  so‘zining  mantiqan  xato,  «sila  voli»  tarzida    tarjima  qilishida,  vaholanki  «volya»  –  «erk», 
«erkinlik»,  «sila  voli»  –  iroda  («iroda  kuchi»  emas)  ma‘nolarini  anglatadi.  Bizda  «iroda  falsafasining»  otasi  deb 
nom  olgan  Artur  SHopenhauerning  mazkur  falsafani  asoslab  bergan  to‘rt  jildlik  fundamental  asarida  gap  iroda 
haqida emas, balki ixtiyor haqida boradi. Asar olmonchadagi asliyatda  «Die Welt als Wille und Vorstellung» deb 
ataladi,  o‘zbekchasiga  bu  «Olam  ixtiyor  va  tasavvur  sifatida»  (ruschasiga  «Mir  kak  volya  i  predstavlenie»)  deb 
tarjima  qilinadi.  Zero  Wille  –  ixtiyor  degani,  iroda  esa  –  Willenskraft  yoki  Willensstarke  (ruschasiga  «sila  voli»). 
Falsafiy adabiyotlarimizdagi atama borasidagi bunday mantiqsizlik o‘ylab o‘tirmasdan ruschadan «shartta ko‘chirib 
tashlash» ning oqibatidan boshqa narsa emas. 
Mantiqsizlik  deganimizning  ma‘nosi  shundaki,  ixtiyor  –  xohish,  istak  demakdir,  iroda  esa  o‘sha  xohish, 
istakni  bosib  turuvchi,  uning  amalga  oshishiga  yo‘l  qo‘ymaydigan  kuch,  ya‘ni  ixtiyor  g‘ildirak  bo‘lsa,  iroda  – 
tormoz. M., siz chekishni tashladingiz, lekin juda bo‘lmaganda, «bir tortib» qo‘yishni nihoyatda xohlaysiz, shunda 
iroda  vositasida  bu  xohishdan  voz  kechsangiz,  irodali  odam  deb  atalishga  loyiqsiz,  akasincha  esa,  siz  irodasiz 
insonsiz. Demak, ixtiyor – erkinlik, iroda – zaruriyat sifatida namoyon bo‘ladi. To‘g‘ri, «ixtiyor» va «iroda» so‘zlari 
bir mazmunni anglatadigan holatlar ham mavjud. Lekin ular juda kam, sanoqli, faqat mislsiz qudratning xohishigina 
bir  vaqtning  o‘zida  iroda  bilan  mustahkamlanadi,  bunda  iroda  xohishning  yuksak  darajasi  sifatida  talqin  topadi. 
Bunday  talqin  to‘rt  narsaga  xos:  gap  Xudo,  xalq,  ota–ona,  podsho  haqida  borgandagina  biz  «Xudoning  xohish–
irodasi», «xalqning xohish – irodasi» v.h. deyishimiz mumkin xolos. Boshqa barcha hodisalarda ixtiyor bilan iroda 
bir–biridan  muxtor  tarzda  va  bir–birining  ziddi  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  SHunday  qilib,  falsafa  va 
axloqshunoslikdagi eng murakkab muammolardan biri «iroda erkinligi» emas, balki «ixtiyor erkinligi» degan istiloh 
bilan atalishi maqsadga muvofiqdir. 
Ixtiyor erkinligi eng avvalo ixtiyorning uch bosqichda voqe bo‘lishi bilan bog‘liq. Birinchi bosqich – ichidan 
faqat bittasini tanlab olish va harakatga aylantirish mumkin bo‘lgan alohida xohish–istaklarning  tug‘ilishidan iborat. 
Ikkinchi bosqichda  mazkur xohishlarning o‘zaro bir  –birini tutib turishi, teng  holatga  keltirishi  yuz beradi va bu  – 
tanlov oraqali bir qarorda to‘xtash imkonini yaratadi. Uchinchi bosqich tanlangan xohishning o‘ziga mos jismoniy 
harakatga o‘tishi bilan belgilanadi. 
Erkinlikka  kelsak,  shuni  aytish  kerakki,  muayyan  ixtiyorga  berilgan  erkinlik  faqat  tanlovning  boshlanishida 
va  tanlov    jarayonidagina  mavjud  bo‘ladi.  Tanlov  jarayoni  tugashi  bilan,  ya‘ni  ikki  narsadan  birini  tanlaganingiz 
zahoti ixtiyoringiz uchun berilgan erkinlikning vakolati tugaydi: siz ixtiyor qilib bo‘ldingiz, bundan buyog‘iga erkin 
emassiz, endi tanlagan narsangizga mos harakatni boshlashingiz kerak. Demak, ixtiyor erkinligi tanlanayotgan ikki 
narsa oralig‘idagi fikrlash mobaynidagina voqe bo‘ladigan hodisadir. 
Tanlovning o‘zi esa  ikki  xil xohish o‘rtasidagi kurashdan iborat. Bu kurashda  faqat bitta hohish  – qaysinisi 
kuchli  bo‘lsa,  o‘sha  g‘alaba  qozonadi:  ham  unisining,  ham  bunisining  baravar  tanlanishi  mumkin  emas. 
Ruhshunoslik  nuqtayi  nazaridan  tanlov  hissiyotga  asoslangan,  qanday  sabab  orqali  vujudga  kelishi  ahamiyatsiz 
bo‘lgan ruhiy omil. Axloqshunoslikdagi tanlov esa qadriyat bilan bog‘liq, aqlga asoslangan tushuncha. Birinchisi  –  
bor  narsa,  ikkinchisi  –  bo‘lishi  kerak  deb  hisoblangan  narsa;  birinchisi  –mavjud  omilni,  ikkinchisi  –  idealni, 
me‘yorni anglatadi. SHunday qilib, insondagi ixtiyor erkinligi zaruriyat talabi bilan oqilona, aqlga bo‘ysundirilgan 
ravishda, ideal va me‘yorlarga mos tarzda cheklanadi. Aks holda, muayyan bir yo bir necha inson yoki guruhning 
betiyiq  erkin  ixtiyori  na  faqat  boshqa  insonlar  va  guruhlar,  balki  nabotot,  hayvonot  olami,  butun  dunyo  uchun 
fojeaga aylanishi mumkin.  
Yuqorida  aytib  o‘tilganidek,  ixtiyor  erkinligi  tufayli  inson  har  qadamda  axloqiy  tanlov  muammosiga  duch 
keladi.  Bu  muammo  kishida  mas‘uliyat  hissi  mavjudligidan  dalolat  beradi.  Mas‘uliyatni,  o‘zgalar  va  o‘z  vijdoni 
oldida javobgarlikni sezmagan kishi xohlagan ishga qo‘l urishi mumkin – uni o‘z qilmishining oqibati qiziqtirmaydi, 
u  faqat  manfaat  ustuvorligini  tan  oladi,  xolos.  Unday  odamni  axloqsiz  deb  ataydilar.  Zero  inson  yo  ezgulikni,  yo 
yovuzlikni tanlashi tufayli nimanidir ixtiyor etadi: axloqiy tanlov  – har bir xatti–harakat, har bir qilmishning ibtido 
nuqtasi.  
Umuman, inson hamda jamiyat axloqiy hayotida ixtiyor erkinligi va tanlovning ahamiyati beqiyos. Masalan, 
tarixdagi  bir  ta‘sirchan  voqeani  olib  ko‘raylik:  bozorda  mutasavvif  alloma,  ozarboyjon,  eski  o‘zbek  (turkiy),  fors 
tillarida o‘lmas asarlar yaratgan buyuk shoir Imoiddin Nasimiyning g‘azalini yod o‘qiyotgan bir yosh yigitni kufrda 
ayblab,  hibsga  oladilar.  Yigit  oldida  ikki  yo‘ldan  birini  tanlash  turardi:  yo  piri  Nasimiyni  sotish  va  tavba  qilib, 
banddan ozod bo‘lish yoki g‘azalni o‘zimniki, deb o‘limga tik borish. Pokdomon, or–nomusli yigit ikkinchi yo‘lni 
tanlaydi.  Qozi  uning  terisini  shilishga  buyuradi.  Olomon–tomoshabinlar  yig‘iladi.  SHu  payt  Nasimiy  kelib  qoladi. 
Voqeadan xabar topgan Nasimiy oldida ham endi  tanlov turardi  – tanlamaslikning iloji yo‘q edi:  yo o‘zini oshkor 
qilib, yosh yigitni jallod qo‘lidan qutqarishi va uning o‘rnini egallashi, yoki olomon orasidan sekin sirg‘alib chiqib 
ketib, muridining o‘limga mahkum etilishi evaziga o‘z jonini asrab qolishi kerak. Buyuk mutasavvif shoir birinchi 
yo‘lni tanlaydi: o‘zini jallod qo‘liga tutqazib, begunoh yigitni ozod etadi. Qozi endi Nasimiyning terisini shilishga 
buyuradi. Jallod ishga kirishadi, atrofga qon sachraydi. SHunda qozi odamlarga, nari turinglar, bu kofirning tomchi 
qoni biror yeringizga  tegsa, o‘sha  yerni kesib tashlash kerak bo‘ladi, deydi. Qozi gapini tugatar–tugatmas, Tangri 
irodasi bilan bir tomchi qon sachrab uning jimjilog‘iga tegadi. Olomon qozidan barmog‘ini kesib tashlashini talab 
qiladi. Endi qozi oldida tanlov turardi: yo barmog‘ini kesishga berib, gapining ustidan chiqishi yoki gapidan qaytib, 
sharmisor  bo‘lishi  kerak.  Qozi  axloqan  nopok,  qo‘rqoq  va  xudbin  odam  sifatida  gapidan  qaytadi.  Nasimiy  esa 
qiynoqqa  mardonavor  chidab,  churq  etmaydi,  aksincha,  qozining  ahvolini  ko‘rib,  istehzoli  kuladi  va  so‘nggi 

g‘azalini yoddan aytadi. Nasimiyning bu jasorati asrlardan–asrlarga o‘tdi, ne–ne shoirlarning she‘rlarida madh etildi, 
o‘zi  esa  insoniy poklik  va  yuksak axloqiylikning o‘lmas timsoli bo‘lib qoldi.  Bir namuna  sifatida  buyuk turkman 
shoiri Maxtumqulining «Aytishuv» she‘ridan quyidagi sakkiz satrni keltirish mumkin: 
M a h t u m q u l i  U nimadir, yemadilar – to‘ydilar? 
   
   U nimadir, ulug‘ kunga qo‘ydilar? 
    
  Ul kim edi tovonidan so‘ydilar? 
   
   SHoir bo‘lsang, shundan bizga xabar ber! 
D u r d i   sh o i r  U diydordir, yemadilar – to‘ydilar, 
   
  U namozdir,  qiyomatga qo‘ydilar, 
   
  Nasimiyni tovonidan so‘ydilar, 
   
  Bizdan salom bo‘lsin, javob shul erur! 
 
SHunday  qilib,  ushbu  misolda  uch  xil  tanlovni,  uch  xil  mas‘uliyatni  va  ixtiyor  erkinligidan  uch  xil 
foydalanishni ko‘rdik. Demak, har bir insonning bu dunyoda axloqiy tanlov sinovidan o‘tmasligi mumkin emas. 
 
Yüklə 3,89 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   58




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin