Angren universiteti "ijtimoiy-gumanitar fanlar" kafedrasi

Davlatni pul-kredit siyosati va banklami uni amalga oshirishdagi roli 
Bugungi kunda banklami va boshqa moliya-kredit tashkilotlari orasidagi farqini 
yo'qotishni mamlakatdagi kapital harakatini markazlashuvuni va jamg'arlishi bilan 
bevosita bog'liqdir. Bunday harakat natijasida o'zaro yaqin va o'xshash bo'lmagan 
kredit tashkilotlarini yo'qolib ketishi yoki kushilishi jarayoni amalga oshirilishi 
mumkin. Shu bilan birga banklarning universallashuvi makroiqtisodiy omillarga 
bog'liqdir. Ammo bu faoliyat uzoq muddatni o'z ichiga oladi. Hozirgi kunda 
farqlarning yo'qolishi va banklar tomonidan funksional va yuridik xususiyatlami 
bekor bo'lishi asosan yirik tijorat banklarida sezilarli amalga oshmoqda. Shuni 
qayd qilish lozimki yirik banklarning universallashuvi va global yo'nalishlarining 
olib borilishi kichik banklarning, maxsus kredit tashkilotlariga yani ma'lum turdagi 
operatsiyalarga moslashgan tashkilotlarga aylanishiga sabab bo'lmoqda. Bu esa 
ko'pgina mamlakatlarda faoliyot ko'rsatayotgan ko'p bosqichli bank tizimiga hos 
xususiyatdir. Bozor iqtisodiyoti va jahon xo'jaligi rivojlanishi bilan bank tizimi 
ham rivojlana bordi. Hozirgi sharoitda banklar tobora ko'prok faqat sof bank 
operatsiyalarini bajaradigan emas. 
Tijorat banklari qo'yidagi operatsiyalami bajaradi: 
-
passiv operatsiyalar; 
-
aktiv ssuda operatsiyalari; 
-
bank xizmatlari va vositachilik operatsiyalari; 
-
bankning uz mablag'lari hisobidan amalga oshiradigan operatsiyalar va 
boshqalar. Shu bilan birga banklar moliyaviy xizmatlar ko'rsatadigan moliyaviy 
muassasalaiga aylanmoqda, bu bank balansida aks ettirilmaydi, lekin juda kata 
daromad keltiradi. Pul-kredit siyosati usullari umumiy bo'lishi mumkin, yani 
mamlakatdan kredit munosabatlar holatiga umumiy ta'sir ko'rsatuvchi, yoki 
selektiv, yani alohida olingan kredit turlariga ta'sir ko'rsatish uchun yo'naltirilgan 
hamda alohida korxona, jumladan tarmoqlami kreditlash uchun yo'naltirilgan 
bo'lishi mumkin. Pul-kredit siyosatining umumiy usullariga: 

---

-
Markaziy bankning hisobga olish siyosati yoki foiz stavkalarini tartibga 
solishsiyosati; 
-
ochiq bozordagi operatsiyalar, yoki davlat qimmatbaho-qog'ozlarini sotib 
olish vasotish; 
-
majburiy zahira normalarini o'zgartirishlar kiradi. 
Hisobga olish siyosati Markaziy bankning tijorat banklari uchun oxirgi 
navbatdagi zahirasi sifatida kneditoriga ayalanishi bilan bog'liq. Majburiy zahira 
normalarini tartibga solish hukumat talabi asosida tijorat banklarining belgilangan 
miqdoridagi pul mablag'larini Markaziy bankdagi foizsiz hisob varag'iga 
o'tkazilishidir. Ochiq bozordagi operatsiyalar markaziy bankning tijorat va gazna 
obligatsiyalari va boshqa qimmatbaho qog'ozlarni bozor kursi yoki oldindan e'lon 
qilingan kurs bo'yicha sotib olish va sotish, hamda qayta kelishuvlaridir. 
Markaziy bankning pul-kredit siyosati selektiv usullariga: 
-
limitlar, kvotalar umatish orqali kredit miqdorini yoki veksellarini hisobga 
olishnito'g'ridan-to'g'ri qisqartirishdir; 
-
kredit operatsiyalarini o'sish darajasini pasaytirish; 
-
alohida olingan turdagi kreditlar ustidan nazoratni umatish, ismol krediti 
ustidan; 
-
alohida olingan jamg'armalarga yuqori foizlami o'rnatish yoki umumanfoiz 
stavkalarini tartibga solish va boshqalardir. Banklar va uning krediti yordamida 
mavjud kapital tarmoqlar o'rtasida, ishlab chiqarish va muomala sohasida 
taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. Sanoat, transport, qishloq xujaligi sohasida 
qushimcha investisiyaga bo'lgan talablarni moliyalashtirib, banklar xalk xujaligida 
progressiv yutuqlarga erishishni ta’minlashi mumkin. Oxirgi yillarda tijorat 
banklarining soni, ular bajaradigan operatsiyalar, ulaming ustav fondi va 
qo'yilmalar salmogi oshib bormoqda. Tijorat banklari o'z faoliyati bilan bozor 
iqtisodiyoti talablariga mos ravishda ishlay oladigan tashkilotlami o'z vaqtida 
mablag' bilan qo'llash va bunday tashkilotlami aniqlash kabi muhim bir vazifani 
amalga oshirmoqda. Tijorat banklari kreditlash jarayonlari orqali mamlakat 
iqtisodiyotning rivojlanishiga ham juda katta xissa qo'shmoqda. Tijorat 

---

banklarining yana bir muhim funksiyasidan biri hisob to'lovlarini amalga oshirish 
funksiyasidir. Bugungi kunda korxona va xo'jaliklami o'rtasidagi hisob-
kitoblarning asosiy qismi pul o'tkazish yo'li bilan amalga oshirilmoqda. Bu 
jarayonlarda tijorat banki vositachi sifatida to'lovlar o'tkazish jarayonini 
bajarmoqda. To'lov hujjatlarining o'z vaqtida o'tishi hamda hisobkitob 
jarayonlarining uzluksizligini taminlash zaruriyati bugungi kunda banklardan 
hisob-kitoblami tashkil qilish va nazorat qilishning mukammal metodlarini ishlab 
chiqishni talab etmoqda. Hisob-kitoblami tezlashtirish, jarayonlarni ishonchligini 
taminlash hamda bu jarayonlar bilan bog'liq xarajatlarni kamaytirish maqsadida 
tijorat banklari bugungi kunda komputer texnikasi bilan jihozlanmoqda. Tijorat 
banklarining to'lovlarini amalga oshirish funksiyasi orqali bugungi kunda yuridik 
shaxslaming davlat budjetiga bo'lgan majburiyatlari nazorat qilinmoqda. 
Bugungi kunda tijorat banklari yetarli darajada texnik jihozlanganligi hamda 
kerakli axborot bazalariga va malakali kadrlarga egaligi banklari o'z navbatida 
qimmatli qog'ozlar bozorining asosiy ishtirokchilaridan biri qilib qo'ymoqda. 
Qimmatbaho qog'ozlar bozorida banklar bir vaqtning o'zida ham investor ham 
emitent sifatida qatnashmoqda. Banklarning boshqa xo'jalik subektlariga nisbatan 
stabil moliyaviy holatga egaligi qimmatbaho qog'ozlar bozorida operatsiyalarda 
qatnashishga imkon bermoqda. Respublikada tijorat banklarning qimmatbaho 
qog'ozlar bozorida aktiv ishtirok etishini sabablaridan yana biri banklarning nizom 
kapitalini oshirish sohasida o'z aksiyalarini sotishga bo'lgan intiiishdir. 
Bugungi kunga kelib tijorat banklari qimiratbaho qog'ozlar bozorida 
aksiyalardan tashqari depozit va jamg'arma sertifikatlar bilan ishlashni ham yo'lga 
qoVmoqdalar. Bundan tashqari banklar o'z mijozlariga moliyaviy broker sifatida 
ham xizmat ko'rsatmoqda. Banklarning bunday funksiyalami bajarishlari korxona 
tashkilotlaming qimmatli qog'ozlar bozori operatsiyalarida qatnashishlari uchun 
qulay sharoit yaratmoqda. 
Bugungi kunda, Respublika davlat mulkini xususiylashtirish bilan bog'liq 
jarayonlar keng o'rin olganligi sababli, korxonalarga tegishli, qimmatli qog'ozlar 
bozoriga nisbatan, davlat qimmatli qog'ozlar bozori aktiv harakat qilmoqda. Bu 

---

bozorda asosiy qatnashchilar sifatida tijorat banklari maydonga chiqmoqda. Bu 
bozorda tijorat banklari o'zlarining brokerlik funksiyalarini amalga oshirish bilan 
bir qatorda mavjud mablag'larini hech qanday tavakalchilikka bormagan holda 
qisqa muddatlarga joylashtirish imkoniyatiga ega bo'lmoqdalar. 

---