Angren universiteti "ijtimoiy-gumanitar fanlar" kafedrasi

Markaziy bankninng tijorat banklari faoliyatini tartibga solishdagi o'rni 
O'zbekiston Respublikasi Tijorat banklari Markaziy bankdan litsyenziyani 
olgandan so'ngina davlat qimmatbaho qog'ozlari bilan operatsiyalami amalga 
oshirilishi mumkin. Ularga qimmatbaho qog'ozlar bilan operatsiyalar qilish uchun, 
to'lov xarajatlari funksiyasini bajaruvchi qog'ozlar uchun (veksel-chek) yoki pul 
mablag'larini jamg'armalarga va bank raqamlariga jalb qilishlarini tasdiqlovchi 
qog'ozlar (depozit va jamg'arma sertifikatlari) uchun maxsus litsyenziya olishlari 
shart emas. 
Bugungi kunda banklarning ko'p pog'onali bo'lishi ulaming tashkiliy tuzilishiga 
bog'liq. Ammo, rivojlangan mamlakatlarga bir yoki ikki pog'onali bank tizimi 
xosdir Bir pogonali bank tizimi varianti mamlakatda yagona markaziy bank xali 
mavjud bo'lmasa yoki bitta markaziy bankdan iborat bo'lsagina rsal (haqiqatda) 
mavjud bo'lishi mumkin. 
Ammo tsivilizatsiya darajasidagi bozor iqtisodiyoti sharoitiga ikki pog'onali 
bank tizimi hos. Bunda birinchi pogona banklari Markaziy bank, ikkinchi quyi 
pog'ona esa-tijorat banklari va kredit tashkilotlaridir. Markaziy bank tizimi mavjud 
bo'lgan barcha davlatlar pul-kredit tizimining asosini tashkil qiladi. Markaziy 
bankning moliya bozoridagi o'rni mamlakatda bozor munosabatlarining rivojlanish 
darajasiga va xususiyatiga bog'liq. Bu esa o'z navbatida ikki pogonali bank tizimini 
shakllanishiga asosiy omil bo'lib hisoblanadi. Chunki buning tepasida Markaziy 
bank bo'ladi. Ikki pogonali bank tizimining zarurli bozor munosabatlarining 
qaramaqarshiliklaridan kelib chiqadi. Bir tomondan, bu xususiy moliya 
mablag'laridan erkin foydalanish huquqini talab qiladi. Bu quyi pog'ona 
banklartijorat banklari orqali amalga oshiriladi. Ikkinchi tomondan, bu 
munosabatlami ma'lum miqdorda tartibga solish nazorat qilish maqsadli 
yo'naltirish zarur. Bunday maxsus institut sifatida Markaziy bank yuzaga chiqadi. 
Yuqorida ko'rib o'tganimizdek bank faoliyatini maxsus litsyenziya asosida 
amalga oshiriladigan faoliyatdir. Biz aytganimizdagi O'zbekiston Respublikasi 
Tijorat banklari Markaziy bank tomonidan beriladigan litsyenziya asosida faoliyat 

---

olib boradilar. Ularga qo'shimcha retsyenziya zarur emas (faqat valuta 
operatsiyalaridan tashqari). 
Shuni takidlash lozimki Respublika Tijorat banklarining moliyaviy holati 
bugungi kunda barqaror emas. Shu sababli Respublikada bii qancha banklaining 
litsyenziyasi chaqirib olindi, bu esa ulami haqikatda bankrotlikga uchraganligidan 
darak beradi. 
Bank retsyenziyasi chaqirib olinish jarayonidan likviditsion komissiya to'ziladi. 
Ular qiyin va uzoq muddatli murakkab faoliyat olib boradilar. 
Kredit 
moliya-tizimining 
barqarorligining 
taminlash, 
uning 
alohida 
bo'g'inlarining birinchi navbatda tijorat banklari faoliyatini barqarorligini 
taminlash mamlakat markaziy bankning asosiy vazifasi hisoblanadi. Markaziy 
bankning yana bir asosiy vazifalaridan kredit organlarini (tizimini) faoliyatini 
tartibga solish va umumlashtirishdan iboratdir. 
Uzoq yillar mobaynida tijorat banklari va emission banklarining bajaradigan 
funksiyalari qushilib ketdi. Bular qatoriga banknotlarni emissiya qilishning 
markazlashuvi bir qo'lda yoki bir necha banklarning qo'lida yani davlatning 
maxsus qonuniy dalolatnomalari bilan qo'llab-quwatlanadigan banklar qo'lida 
ushlab turishi, keyinchalik esa ular orasidan yiriklarini ajratib so'ng emissiya 
chiqarish huquqini berilishini, yoki alohida markaziy emission banklar deb 
nornlanuvchi banklarning paydo bo'lish jarayonlarini misol qilib keltirish mumkin. 
Turli mamlakatlarda Markaziy banklarga turli funksiyalami belgilab berilishi 
mumkin. Lekin Markaziy bank doimo Davlat va bank belgilarini o'zida 
mujassamlashtirilgan o'zida Davlatning tartibga soluvchi organi bo'lib qoladi. 
Mamlakatning Markaziy Banki davlat bank tizimining asosiy qismi bo'lib 
hisoblanadi. Markaziy bank birinchi urinda davlat va iqtisodiyot o'rtasida vositachi 
bo'lib xizmat qiladi. Ammo Markaziy bank o'z oldiga foyda olishni maqsad qilib 
qo'yinaydi. Markaziy bank funksiyalari uzoq yillar mobaynida deyarli o'zgarmay 
aniq modifikatsiyalangan ko'rinishga egadir. Turli iqtisodiy adabiyotlarda va o'quv 
darsliklarida Markaziy bank funksiyalari turlicha talqin qilinadi. 
Masalan V.M. Usoskinining fikriga ko'ra Markaziy bank funksiyalariga: 

---

-
kredit pullari (banknotlar) emissiyasi; 
-
banklar uchun va boshqa kredit tashkilotlari uchun turli xizmatlami amalga 
oshirish; 
-
hukumatning moliyaviy agenti funksiyasi; 
-
markazlashgan oltin-valuta zahiralarini saqlash; 
-
pul-kredit siyosati tadbirlarini o'tkazish kabilar kiradi. 
"Moliya, pul muomalasi, kredit" kitobining mualliflari fikricha Markaziy 
bankning asosiy funksiyasi: - "muomalaga kredit pullari - banknotalami chiqarish 
va pul muomalasini tartibga solishdan iboratdir". 
Shunday qilib, Markaziy banklar - "banklar banki"ga aylantirib yuborildi, yani 
ulaming mijozlari bo'lib tijorat banklari hisoblanadilar. Markaziy banklar 
o'zlarining joriy (depozit) raqamlarida tijorat banklarining pul mablag'larini aks 
ettiradilar, ularning naqd pullarini tuldirishga bog'liq operatsiyalami amalga 
oshiradilar, tijorat banklariga kreditlar beradilar. Markaziy banklar ko'p hollarda 
Davlatning bankirlari hisoblanadilar. Shu bilan barcha emission banklarning yana 
bir asosiy funksiyalariga ochiq bozordagi operatsiyalar va deviz operatsiyalari 
kiradi. 
Ular davlatning qimmatbaho qog'ozlarini sotish va olish, xorijiy valutalami 
hamda milliy valuta kurslanni ushlab turish maqsadida sotadi va sotib oladi. Lekin, 
umuman olganda Markaziy banklar tomonidan bajariladigan operatsiyalar 
quyidagi turt guruhga (turga) bo'linadi: 
1.
Banknotlaming monopol emissiyasini amalga oshirish; 
2.
Markaziy bank- banklar banki hisoblanadi; 
3.
Markaziy bank- hukumat bankiri hisoblanadi; 
4.
Markaziy bank pul- kreditni tartibga soladi va bank nazoratini amalga 
oshiradi. Markaziy banklarga davlat vakili sifatida qonuniy tarzda banknotalami 
monopol ravishda emissiya qilish biriktirilgan, yani umummilliy kredit pullarini 
bosib chiqarish yuklatilgan. Tarkidlash kerakki, sanoati rivojlangan mamlakatlarda 
banknotalar pul massasining sezilarsiz qismini tashkil etadi, shuning uchun 
Markaziy bankning monopol emissiya funksiyasi birmuncha pasaytirilgan. Biroq 

---

banknotalami chiqarish funksiyasi mamlakatdagi pul zahiralarini tashkil qiluvchi, 
chakana pul muomalasini naqd banknotalar bilan taminlash va kredit tizimini 
likvidliligini taminlash vositasi hisoblanadi. Bu funksiyalar naqd pul muomalasi 
ulushi sezilarli bo'lgan mamlakatlarda katta ahamiyatga egadir. Maikaziy bank 
bevosita tadbirkorlar va aholi bilan hyech qanday faoliyat olib borrraydi. Uning 
asosiy mijozlari bo'lib tijorat banklari hisoblanadi. Tijorat banklari Iqtisodiyot va 
Matkaziy bank orasida (o'rtasida) vositachi sifatida faoliyat ko'rsatadilar. Markaziy 
banklar banki sifatida tijorat banklarining zahiralarini saqlaydi, jumladan, majburiy 
zahira talablari shaklidagi pul mablag'larini saqlaydi, ulaming kreditorlari sifatida 
ishtirok etadi, tijorat banklarining Maikaziy bankda ochadigan hisob varaqlari 
orqali (O'zbekiston Respublikasi hisob-kassa markazi) mamlakat miqyosida naqd 
pulsiz hisob-kitoblami amalga oshiradilar, banklar va boshqa kredit institutlari 
ustidan nazoratni olib boradilar. 
Yuqorida aytib o'tilganlardan, umuman olganda, Markaziy bankning barcha 
funksiyalari o'zaro bog'liqdir. Davlatga kredit berish orqali, Markaziy bank kredit 
muomala vositalarini yaratadi. Hukumatning majburiyatlarini chiqarish va qoplash 
orqali, u ssuda foiziga ta'sir ko'rsatadi. Sanab o'tilgan funksiyalari orqali Markaziy 
bank o'zining asosiy mamlakat pul-kredit tizimini tartibga solish funksiyasiga asos 
yaratadi va iqtisodiyotni tartibga soladi. 
Markaziy bankning pul-kredit siyosati umumiqtisodiy infratuzilmalarni tartibga 
solishning, bozor konyukturasini yuqori darajada ushlab turish, bandlikka ta'sir 
o'tkazish, inqirozli tushumlarni oldini olishning ajralmas qismi sifatida namoyon 
bo'ladi. Shunday qilib pul-kredit siyosati muomaladagi pul mablag'lari miqdorini, 
bank kreditlari hajmini, foiz stavkalarini, valuta kurslarini, to'lov balansini va o'z 
navbatida bevosita mamlakat iqtisodiyoti holatini o'zgartirish uchun yo'naltirilgan 
tadbirlar majmuasidir. 

---